ەسكى قىستاۋ - اڭگىمە

قاس قىلعانداي بيىلعى كۇز الاسات. الدىمەن الاساپىران ەسەر داۋىل قيىرشىق قۇممەن دەنەنى شىپ-شىپ سابالادى. سونان كەيىن ءبىتىپ بولمايتىن جاڭبىر جىلامسىراپ جاۋدى دا تۇردى.

كۇن كىلت سالقىن تارتىپ، جەرگە ءسىڭىپ ۇلگەرمەگەن ىلعال مۇزداققا ۇلاسقانىنا بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. ىبىلجىعان بەرەكەسىز مۇزداقتى جاڭبىردىڭ شۋىلى عانا قۇلاقتى تۇندىرادى
بوپىر قارانىڭ ىقتاسىنىندا جەتى كۇشىگىن باۋىرىنا الىپ جاتقان تورتكوز شىدارداي-اق شىداپ باعىپ ەدى، ەندى تۇلا بويى ىرقىنا كونبەي قالشىلداي جونەلدى. ءوز دەنەسىن ءوزى جيناي الماي ءدىر-ءدىر ەتتى. اسىرەسە، اشىق جاتقان قاپتالىنداعى ءالسىن-ءالسىن مولايىپ قالىڭداي تۇسكەن مۇز تۇتاسىپ سىرەسىپ ساي سۇيەگىنەن ءوتىپ بارادى. سوندا دا جاتىن ورنىنان تاپجىلماي شىداپ باقتى.

ءالى كوزدەرىن اشپاعان كۇشىكتەر ءبىرىنىڭ استىنا ءبىرى تىرمىسىپ ەنىپ، تۇنشىعا بۋلىعىپ مۇرىندارىنىڭ استىنان قىڭسىلايدى. باۋىرىنا كەنەدەي قادالىپ جابىسىپ العان، سولقىلداتىپ تارتىپ بارادى. قايىڭ قاپتال تەك وسىلار ءۇشىن تاپجىلمايدى. ءبىر الاپات تۇيسىك مىنا استى-ءۇستى بولىپ قىعىرلاپ جاتقان ءالجۋاز نەمەلەردىڭ ءوزىنسىز قاراڭ قالاتىنىن سەزدىرەتىن. نەعۇرلىم قيمىلداماسا، نەعۇرلىم باۋىرىن وسىلارعا توسەي تۇسسە، جانى جاي تاۋىپ، مىنا توگىلگەن شيكىلەردىڭ شۋىلداسىپ، بەت الدى قۇلا تۇزگە قاڭعىماي تىنىش جاتاتىنىن نىق تۇيسىنەدى. ولار مازاسىزدانسا بۇندا كىشكەنتاي دا دەگبىر قالماس، ءسىرا. بويى زىلدەي بولىپ ۇيىپ بارا جاتقان سوڭ قالپىن بۇزىپ ءسال قيمىلداسا بولدى، كىشكەنتاي نەمەلەر جامىراي شۋلاپ قويا بەرەدى، جان-جاقتى قارمانىپ، بىت-بىت بولىپ بال تاتىعان ءسۇت پەن جىپ-جىلى باۋىردى ىزدەيدى. تورتكوز كۇشىكتەرىنىڭ جەتىمسىرەگەندەرىن كوتەرە الماس. اش قۇلاقتان - تىنىش قۇلاق، قالايدا شۋىلداق بالعىنداردىڭ مازالانباعاندارى قولايلى. باستان قۇلاق ساداقا، ايتەۋىر وسىلار جايلى بولعاي. تاۋسىلمايتىن جاڭبىر دا، جۇرەگىن سازدىرىپ، كوزىن قاراۋتتىرىپ جاتقان اشتىق تا ەشتەڭە ەمەسە، وتەر دە كەتەر. ايتەۋىر، نەمەلەر تىنىش بولسىنشى. كىشكەنتاي ءالجۋاز كۇشىكتەر بۋلىعىپ اۋىق-اۋىق مۇرىندارىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ قىڭسىلاعان بولدى. ايانىشتى دا جالىنىشتى. تورتكوز تۇسىنەدى. تاڭدايلارىنا ءنار بارماي، قۇر پۇشپاقتى اقجەم ەتىپ سورپىلداتىپ سورىپ جاتىر. شەتكە ىعىسقاندارىن تۇمسىعىمەن تۇرتكىلەپ جيناستىرىپ قويدى. ەمشەكتەرى دىرداي بولىپ دەرتىپ، تولعاق قىسقان كەزدە تورتكوز يەسىز بوپىر قورانىڭ تۇبىندەگى مايدا قيدى اشىپ، جايلى ورىن تەپكەن ەدى. وڭاشا، بويدى قىز-قىز قايناتاتىن جىلى دا. بوپىر قورا قاراقۋىستاعى بۇرىن ءۇش، قازىر ەكى ءۇيدى اۋىلدىڭ قىرات جاق شەتىندە. ال ءبىر جاعى قامىساقتى ويپات، ءبىر جاعى جۋساندى قىر - قاراقۋىس بولسا، فەرما ورتالىعىنان قوزى كوش جەر.

تورتكوز تەكتى يت ەمەس. اكەسى - سالپاۋىز كاۋپەك توبەت، شەشەسى - ايتەۋىر ارعى ءبىر اتادا تازىدان دورەگەن جەڭىل اياق قايىڭ قاپتال. بوساعا باعاردىڭ اسىن ءىشىپ، ارالاتپاي تازىنىڭ دا كاسىبىن قاراڭ قالدىرماي ەلەپ قوياتىن. و باستا باسىبايلى اتى بولسا بولعان دا شىعار، قازىر ول ۇمىتىلعان: كوزىنىڭ استىنداعى ەكى بىردەي بارماقتاي اقتاڭداعىنا قاراي جۇرتتىڭ ءبارى تورتكوز دەيدى. بۇكىل قاراقوشقىل وڭىنە سونداي تاڭبا ۇلكەندى-كىشىلى بولىپ شاشىراي تۇسكەن.

تورتكوزدىڭ ءوزى ءوز بولعالى الدىنداعى قىسقا جەتىم تۇسكەلى تۇر. بۇرىنعى عۇمىردى ايتاتىنى جوق: ءدۇبىرلى دە بەيقام، سونشالىقتى جايساڭ تىرشىلىك ەدى...

* *

تۇپكى سەبەپتى تورتكوز قايدان ءبىلسىن، بۇلار اياق استىنان دۇرك كوتەرىلدى. كوكتەم-تۇعىن. قامىس قورانىڭ كۇنشۋاق بەتىندە جۋىندىعا تويىپ الىپ، كۇنگە ماۋجىراپ بەي-جاي جاتىر ەدى. ءتورت اياقتى ەركىنە تاستاپ، ازداپ كوز شىرىمىن الماق-تىن. وڭكيگەن بىردەڭە ارقىراپ كەلىپ، ءۇيدىڭ جانىنا توقتادى. ارتىنان تاعى بىرەۋى، ونىڭ ارتىنان تاعى بىرەۋى تىركەسىپ جەتتى. شوشىنىپ كەتىپ، پالەگە جولاماي قيىستاپ ۇركىپ ءجۇرىپ، ىزالانا ۇزىك-ۇزىك ۇرگەن. اشىنا قويارلىق ەش نارسە جوق ەكەنىن كەيىنىرەك ءبىلدى. بىلگەن سەبەبى: كەيبىرەۋلەر ءتارىزدى بۇعان ولەرمەندەنە ۇمتىلىپ، ايبات شەككەن ەشكىم جوق، سولق ەتىپ توقتاعاننان كەيىن اشۋىن باسىپ، جۇپ-جۋاس، موپ-موماقان بولا قالدى. تەمىر ەسىكتەرىن سارت-سۇرت جاۋىپ، ىشىنەن تۇسكەن ادامدار يەسىمەن جىپ-جىلى شۇيىركەلەسە كەتكەنىن داۋىستارىنان اڭعاردى. رەتسىز قىلعىنىپ شابالاڭداي بەرۋ تورتكوزدىڭ ءتىپتى عۇرپىندا جوق-تۇعىن. ءتيىسىپ، بۇنىڭ يەلىگىنە ەنىپ جاتسا نە اعاش يتاياعىنا سۇعىنىپ، بۇتىن باۋىرىنا قىسىپ، ءمۇلايىمسىپ، جىلماڭداپ جۇرسە ءىس باسقا. ونداي شاقتا ءيا بەل كەتەر، ءيا بەلبەۋ كەتەر، ايانباسقا بولار. ال قازىر ارامتەر بولىپ قاجەتى نە...

تورتكوز اۋلاقتاۋ بارىپ، قاراپ جاتتى. شامالىدان كەيىن ۇيدەگىلەر سىرتقا شىعىپ، الاساپىران قاربالاس باستالدى دا كەتتى. تايلى-تاياعى قالماي جابىلىپ، الىگى قوپارىلا جىلجيتىن قارالارعا ءۇي مۇلىكتەرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن تيەي باستادى. بۇل ەش نارسەدەن كۇدىك الماستان، اياعىنىڭ ۇستىنە يەگىن ارتىپ تاستاپ، كوزىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ ءبارىن باعىپ جاتتى. ابىر-سابىر كوپكە دەيىن باسىلسا-شى. ۇيگە كەتەدى - ىڭقىلداپ جاشىك كوتەرىپ شىعادى، «ال، كوتەر! ءاپ! ءاپ! كانى!» دەسىپ، اۋىلدى باستارىنا كوتەرىپ، شۋلاسا ما، تاي-تاي بۋىلعان جۇكتى قوس قولداپ جوعارى اتا ما. ايتەۋىر قاربالاس. ءتورت اياقتى قوبديلاردىڭ ءبارى تەگىس لىقا تولعان ەدى. بىرىنەن ءبىرى ءوتىپ توبە ءتارىزدى زاڭكيىپ كەتتى. ولاي-بۇلاي ارقان لاقتىرىستى. «ۋف! اح! تارت! بايلا!» دەسىپ ىڭقىلداستى دا. ەڭ سوڭىنان بارىپ بالدىر بۇنىڭ يتاياعىن قاۋدىرلاعان ۇلكەن ءسىڭىر قاعازعا وراپ، جۇكتىڭ سوڭىنا لاقتىردى. يتاياققا جاقىنداعاننان-اق اس دامەتىپ، قاسىنا ەمپەڭدەي جەتىپ بارعان، ونداي پەيىلى جوق ەكەن، اس ورنىنا بۇنىڭ موينىنا جۋان كەندىر ارقان بايلادى.

- كوكە، كوكە دەيمىن. تورتكوزدى ماشيناعا سالىسىپ جىبەرشى.

انا جاقتان ساماي شاشى ءۇرپيىپ دەلبەگەيلەنىپ جۇرگەن بالدىردىڭ شەشەسىنىڭ داۋسى شىقتى.

- بالانىڭ ءيتى قالماسىن. شال-اۋ، ءوزىڭ ۇستىنە شىق تا كەبەجەنىڭ اياعىنا مىقتاپ بايلا. ارتقى جاعىندا ورىن بار. انا شوپىردىڭ ءبىرىن شاقىر. كومەكتەسىپ جىبەرسىن، - جەڭى ءتۇرىلىپ كەتكەن بىلەگىن انادايدا ءۇرپيىپ تۇرعان ەكەۋگە سەرمەدى.

ەش نارسەگە تۇسىنبەي جاسقانشاقتاپ بۇقپانتايلاعانىنا قاراماستان بۇنى جەردەن لىپ كوتەرىپ الدى. «وۋ، جىگىتتەر، بۇل قالاي؟ ەڭ بولماسا، ءىستىڭ ءمانىسىن تۇسىندىرسەڭدەرشى» دەگەن ماعىنامەن قىڭسىلاپ، جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قارانىپ ەدى، ونىسىنا دىر دەگەن ەشكىم بولعان جوق. كوككە كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا جۇرەگى سۋىلداپ شوشىپ كەتىپ، قىڭسىلاعانى راس. سول تىرباڭداعان كۇيىندە قۋىسقا توپ ەتكىزدى. كەبەجەنىڭ اياعىنا تۇقىرتىپ بايلاپ تاستادى. ءارى-بەرى تارتىنشاقتاپ كورىپ ەدى، دەمىن الا الماي، قاقالىپ-شاشالىپ قىلعىنىپ قالدى. ءوزى دە اياداي جەر ەكەن، ەركىن تابان تىرەي العان جوق. ءتورت جاعى بىرجدەي قاماشاۋ. ونبەيتىن ءىس ەكەنىنە كوزى جەتتى. سونان كەيىن شاراسىزدىقتان قوزعالماي جاتقان.

شاڭ-شۇڭ باسىلدى. تەمىر ەسىكتەر تارس-تۇرس جابىلعانداي بولدى دا، اينالاسىنىڭ بارلىعى دەرلىك اۋداڭداپ سىقىرلاپ الا جونەلگەن. تاپ باۋىرىنىڭ استىنان ماناعىداي گۇرىلدەگەن بەيمازا دىبىس ەستىلەدى. تەڭسەلىپ، اينالا دوڭگەلەنىپ جىلجىپ جۇرە بەردى. قايىڭقاپتالدىڭ قۇتى قاتتى قاشقان. ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قىڭسىلاپ، ءال-دارمەنى كەلگەنشە تابانىنىڭ استىن ءبۇرىپ جۇلقىندى. شەگىنشەكتەگەن سايىن دەمى تارىلىپ، قىرىلداي ءتۇستى. ارپالىسىپ ءجۇرىپ كوزى ءتۇسىپ ەدى: ەسكى قىستاۋ بارعان سايىن كىشىرەيىپ الىستاپ قالىپ بارا جاتىر. قاسىنا بالدىر جەتىپ كەلدى. ارقاسىنان سيپالاپ، بوستەك توسەلگەن ورنىنا يتەرمەلەدى.

- تورتكوز! جات! جاتا عوي! جات!

يەسىنىڭ داۋسى جۇمساق ءارى جايلى ەدى. قاۋىپتىڭ ونشا ەمەسگىن ەپتەپ سەزىنە باستاعانداي سايابىرلايىن دەدى.

بەلگىسىز ءبىر جاققا زىمىراپ ۇزاپ كەتىپ بارا جاتقانىن دا ەمىس-ەمىس اڭعارا باستادى.

نە دە بولسا ۇزاق ءجۇردى. بويى ابدەن ۇيرەنگەننەن كەيىن ءبىر رەت موينىن سوزىپ، جان-جاعىنا قاراۋعا تىرىسقان. بۇرىنعىسى. اينالا شىركوبەلەك وراتىلىپ قالا بەرسىن. كوڭىرسىك جات ءيىس ماڭدايىن قاق ايىرىپ جارىپ بارادى. ۇرەي مەن بەيماعلۇم جۇمباق جاي دا بويىنا قورقىنىش پەن قاۋىپ ۇيالاتقان ەدى. ەندى تىرپ ەتپەي، نە دە بولسا مويىنسۇنىپ، ولاي-بۇلاي شايقاتىلىپ دەل-سال كۇيىندە جاتا بەردى.

بەسىندە توقتاعان كەزدە باسى مەڭ-زەڭ، تۇلا بويى تۇگەلدەي قاقساپ تۇر. بۇنى جۇرتتان بۇرىن ءتۇسىردى دە، سوناداي جەردەگى قۋىسقا اپارىپ جاتقىزىپ تاستادى. وزدەرى تاعى دا ماناعىداي قاربالاسقا قايتا كىرىسىپ كەتتى. جۇكتەردى ءتۇسىرىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەن ىعى-جىعى ۇيلەردىڭ ىشىنە تاسىپ جاتىر، تاسىپ جاتىر. تانىس دىبىسقا ەلەڭدەپ، قايدان شىققانىن بىلمەي جالتاقتاپ قاراسا، سوناۋ بيىكتەگى تەرەزەنى شالقاسىنان سالىپ، بالدىر داۋىستاپ تۇر. سونشاما اسپاندا نەسى بولعانى؟ سوعان ءتىپتى دە تۇسىنە الماي ءبىراز اڭتارىلدى.

اق تاس جىپ-جىلماقاي سارايدىڭ جانىندا تۇلا بويىن الا الماي دەل-سال كۇيدە جاتا بەردى. قارنى دا اشقان، ءىشى شۇرقىراپ استاڭ-كەستەڭ. ءتۇسىنىپ بولمايتىن قولايسىز ءيىس مۇرنىن جارىپ، ميىن اينالدىرىپ بارادى. تۇمسىعىن باۋىرىنا تىعىپ، دوڭگەلەنىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ بەي-جاي جاتىر. جىلميعان تىقىر ءجۇندى قىزىل الا توبەت بۇنىڭ سىرت جاعىن اينالىپ، اشقاراقتانا سۇعاناقتانىپ ولەرمەندەنە ىس-پىس يىسكەدى. قۇلاعىن تىگىپ ادىرايىپ، قۇيرىعىن ولاي-بۇلاي تاستاپ، «قىزويناق سالالىق» دەگەننىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ ەدى، بۇل بىلق ەتكەن جوق. كوزىنىڭ الاسىمەن قاراپ قويىپ، مىڭق ەتپەي جاتا بەردى. سەسكەنبەگەنى ءتىپتى. وسى جىلماقايدان بالە كەلمەيتىنىن ىشتەي سەزگەن. سەزگەن دە نەمقۇرايدى مارعاۋ كەيىپ تانىتقان. اناۋ اينالشىقتاپ-اينالشىقتاپ ءىستىڭ ءتىپتى وڭعا باسپايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، جۋىندى قۋالاپ جونىنە كەتە بەردى. تورتكوز جەككورە قاراپ مۇقاتتى: «قارىق بولعان شىعارسىڭ».

ابدەن سولىعىن باسقانشا تىرپ ەتپەدى، اينالاسىنا كوزىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ، دەل-سال بولىپ تىم-تىرىس جاتتى دا قويدى. وسى ارانىڭ سەرى-سالدارى تۇنىمەن بۇعان تىنىشتىق بەرسە-شى. ىرعىنداي بوسقان ءبىر جۇرت. سۇمەلەكتەپ كەلىپ كەتەدى، كەلىپ كەتەدى. تاناۋىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، موينىن سوزىپ التى الاسىسى بارداي-اق اشقاراقتانا زۋ-زۋ يىسكەسىن كەلىپ. شىركىندەردىڭ ءبىر دە ءبىر جاعىمدىسى بولسايشى. بىرىنەن كۇيىكتىڭ، بىرىنەن ماناعى ماشينا ۇستىندەگى مايدىڭ، ءتىپتى قۇيرىعى جەر سىزعان مايتاپالدان وكپەڭدى قابار كىر ارالاس بورسىعان قوڭىرسىق ءيىس شىعادى. ءبىر دە بىرىمەن ەتەنە تانىقتىققا تۇمسىق سوزباي، شىدامدىلىعىمەن جەڭدى.

تالىقسىپ-تالىقسىپ بارىپ تاڭ الدىندا كوز شىرىمىن العان. بويى ەداۋىر جەڭىلەيىپ، تىنىستاپ قالىپتى. اسىرەسە، انەبىر ەلەس بار-اۋ. سول ەلەس. ءدۇر تيمەگەن قاۋ كوگالدا ءتورت اياعىن تۇگەلدەي كەرىپ، اسىر سالعىسى كەلدى دەيسىڭ. تانى دە ەداۋىر سەرگىپ قالعان ەكەن.

شولاق پەن بالدىر ۇشەۋى قىراتتا تىشقان اۋلاپ ءجۇر مە ءتايىرى. قۇلاقشىنىنىڭ باۋى سالاقتاپ بالدىر قولىن العا شوشايتىپ جۇگىرە جونەلدى. «ايت! ايتاق! انە، تۇلكى!» ەن نارسە جوعىن ءوزى دە كورىپ جاتىر. ەشقانداي دا ءيىس سەزىلمەيدى. سوندا دا بويدا سەرپىن بار. جەلىك تەبەدى. مارقا كوكتەمنىڭ سامالى وزەگىڭدى قۋلايدى. تاپ-تازا. تۇلكىگە دە ەمەس، انشەيىن ەرمەككە سەرپىلىپ، دەنەسىن دىك-دىك تاستاپ العا ۇمتىلا جونەلدى. ۇلكە..ن شەڭبەر جاساپ، وراعىتىپ بالدىرگە قايتا قارايدى. «قايدا؟ الگى قىزىلشۇناق زىتقىر نەمەڭ قايدا؟» بالدىر كوز ۇشىنا ءتىرى نۇكتە بولىپ قىبىر-قىبىر سالپاقتاپ كەلە جاتىر. شولاق ونىڭ دا ارعى جاعىندا. ەش نارسە دە بولماي، ءتىپتى ماسەلە قايتقان سوڭ تىشقاننىڭ ىشىنە تۇمسىقتى سۇعىپ جىبەرىپ، قولقاعا ولەرمەندەنە ءيىس تارتادى. اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، جاس ەت جەگىسى كەلە مە، ايتەۋىر ءبىر العا سۇيرەلەگەن ەسسىز قۇمارلىق بار. ماساڭ. سونان مايدا قىرشى تاس ارالاس ىلعال توپىراقققا قارا تىرناقتى كوسىپ-كوسىپ سالادى دەيسىڭ. توپىراق سوناداي جەرگە اتىلىپ بارىپ تورس-تورس ءتۇسسىن كەلىپ. بارعان سايىن قايراتى تاسىپ، جۇلقىنا، قۇتىرىنا كىرىسەدى. سىلكىلەپ جەيتىن جاس ەتتىڭ ءيىسى تۇمسىققا جاقىنداعان سايىن قۇلشىنا تۇسەدى ەكەن. ءبىراق سول كەزدە بالدىر جەتىپ كەلىپ، قارعى باۋىنان سۇيرەپ تۇلكىگە سالماققا الىپ كەتەدى. ول سايتانىڭ وسىندايدا كەزىگەر مە. امال قايسى: ەكى ەزۋىن كەزەك جالاپ، ارتىنا جالتاقتاپ قارانىپ، كەتە بارادى.

سونان كەيىن شولاق ەكەۋى ىلعالدىڭ ءيىسى اڭقىعان سىزدى جاعالاۋدا ءجۇر مە، باتىر-اۋ. تورتكوز ءاربىر بۇتاسىنا دەيىن بىلەتىن ەسكى قىستاۋدىڭ تومەنگى جاعى: سىزاتتاپ اعىپ جاتقان ارىقتىڭ اۋىل جاق بەتى. سولاردىڭ ءبارىن الدەقاشان يىسكەپ تاستاعان، ەتەنە جاقىن ەن جايلاۋ. تاعىسىن تاعى. نە كەرەك، از عانا كوز شىرىمىن العاندا ىلعي ەسكى قىستاۋدىڭ جانىنان بىتىرمان دا شىتىرمان بىردەڭەلەردى كورۋمەن شىقتى.

ورنىنان تۇرىپ كەرىلىپ، سىلكىنىپ-سىلكىنىپ جىبەرگەندە ءىشى سار-سۇر ۇلي جونەلدى. سال بوكسە سارى بالپاقتاردى ەسكە العاندا ەزۋىنەن سىلەكەي تامدى. الابۇرتىپ تاڭ اتىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءيت اياعى باسىلعان. ىزى-شۋ دا جوق.

اياقتارىن سوزدى، بەلى كۇتىر-كۇتىر ەتسىن. ءىشىنىڭ جىلان جالاعانداي تاپ-تازا ەكەنىن ءبىلدى. ءوزى الدەقاشان ايناداي ەتىپ تاستاعان، كەشە «قونىس جايلى بولسىن» ايتقانداردىڭ ءبىرسىپىرا اشقاراقتارى دا تىلدەرىن ءبىر-ءبىر سالىپ كەتكەن، تاپ-تازا ءيت اياعىن ەسەك دامەلىكپەن جايلاپ بارىپ يىسكەدى. قاڭسىپ تۇرعانى وزىنە ايان. ءىشى قۇرىماعىر ايتقانعا كونىپ جاتىر ما. پارىزدان قۇتىلماق ءۇشىن ءتىلدى ەكى-ءۇش رەت سالىپ-سالىپ الدى. ون شاقتى ءتۇيىر توپىراق ىلىنگەن ەدى، باسىن شايقاپ پىسقىرىنىپ ءتۇسىرىپ تاستادى.

اڭتارىلىپ جان-جاعىنا قارانىپ ءبىراز تۇردى دا، اۋىل-ايماقتى بارلاپ شىعۋا زاۋقى سوقتى. ەلشىلىك ەمەس پە، تىسكە باسار بىردەڭە كەزىگۋى دە مۇمكىن. بەيتانىس جۇرتىڭ وي-شۇقىرى دا تاڭسىق ەدى. داليىپ جاتقان جازىق كورىنبەيدى: سىرەسىپ ءيىن تىرەسىپ ۇيلەر، بىتىقى-شىتىقى قورا-قوپسىلار. تەك يتتىك مىندەت ءۇشىن جان-جاقتى بارلاپ قويعان ءجون بولار. جاڭا قونىستان تابانعا سالىپ جۇلقىلاپ تارتىپ جەر سالبوكسە بالپاق كەزىككەندەي بولا ما، كىم ءبىلسىن.

موينىن سوزىپ-سوزىپ قويىپ، جايلاپ قانا ىلگەرى اياڭدادى. كوپ-كوپ تەرەزەلەرى بار ۇلكەن ءۇيدى اينالىپ، تۇمسىقتى جەلدىڭ وتىنە توسىپ، دەمدى ىشكە تارتىپ-تارتىپ قالىپ ەدى، تاعى دا باياعى جاعىمسىز ءيىس. وشاق اتاۋلى بولمايتىنى-اۋ.

بۇرىشتى اينالا بەرگەندە، اياق استى باج ەتە تۇسكەن. شوشىنىپ قالت توقتاپ قالدى. كىشكەنتاي جۇتقىن ءيت، كۇشىك پە دەپ مەنسىنبەي قالىپ ەدى، ماڭدايىنىڭ قىرتىسى مول، اۋكەسى سالبىراڭقى ەكەن. تورتكوز جاعاسىن ۇستاي جازدادى. استاپىراللا! اناۋ شابالاڭداپ ءۇرىپ تۇر. ارتىنا قاراماي سونشاما قىلعىنىپ ايبات شەگىپ تۇرا-تۇرا ۇمتىلدى. ەڭ بولماسا بويى بۇنىڭ تىزەسىنە جەتسە-شى. موينىن سوزىپ، باسىن سالىپ جىبەرىپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، دالانى باسىنا كوتەرىپ، باجىلداپ اق ءۇيدىڭ ىشىنە ءاي-شاي جوق سۇڭگىپ كەتكەنى. ءاي، ۇرەي نەمە، داۋىسى ءتىپتى جوعارىدان ەستىلە مە قالاي؟ تورتكوز اڭ-تاڭ قالىپ، ەداۋىر اڭتارىلىپ قاراپ تۇردى. شىركىننىڭ ميدى شاققان اششى ءۇنى الدەقايدا ماۋجىراپ جاتقان يتتەردى دە دۇرك كوتەردى-اۋ دەيمىن. انا جاقتان دا، مىنا جاقتان دا شاۋ-شاۋ، ءاۋپ-ءاۋپ، زاڭق-زاڭق ەتكەن سان-الۋان داۋىستار بىرىنە-ءبىرى جالعاسىپ ەستىلە باستادى. ءتۇۋ مۇنشالىقتى كوپ بولار ما؟ كەكتى، كەكسىز وسى داۋىستاردى قۇلاعى شالعاننان-اق قاراپتان-قاراپ تورتكوزدىڭ جۇرەگى شايلىعا باستادى. كوپ قوي بەرەكەت دارىعىر-اۋ. نە دەگەن كوپ. ءبىر ءۇيىر مە، نەمەسە؟ بەيتانىس جەردە الىسقا ۇزاپ بەرەكەت تاپپايدى ەكەن. «قوي، مىنا قورا-قوپسىنىڭ سىرتىن ءبىر اينالايىن. سوسىن جاتىن ورىنعا جەتپەسە بولماس». بۇرىشتان اينالا بەرگەنى، اۋزى التى قارىس قاپ-قارا الباستىنىڭ تىسىنە ىلىگىپ قالا جازدادى. «بالە قايدا، باسساڭ اياق استىندا» دەگەن وسى. ءتىپتى وسىندايدا سالدارعا ءتان «تانىسىپ قويالىق، بيكەش» دەگەن ءىلتيپات جوق، ءاي-شايعا قاراماي، تۋرا ارسىزدىقپەن تاپ بەردى. تورتكوز سەرىپپەدەي جيىرىلىپ، سوناداي جەرگە اتىلىپ ءتۇستى دە بوكسەسىن الدىرماس ءۇشىن قاراما-قارسى كەرى بۇرىلدى. سويتسە، الگى شويدىمقارا بۇعان جەتە الماي شىنجىر باۋلى قارعىدا قاقالىپ-شاشالىپ قىلعىنىپ تۇر. بۇندا اتاسىنىڭ كەگى كەتكەندەي جەر تىرنالاپ ءولىپ-وشەدى. تورتكوز قورقىنىشىن باسا الماي، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ تۇرسا دا، تاعى جاعاسىن ۇستاي جازدادى. «استاپىراللا، ءيتتى دە تەمىرگە بايلايدى ەكەن-اۋ. سورلىنىڭ نە جازعانى؟» مىنا شومبالداي نەمەگە شاڭ قاپتىرىپ، قالاعان جاعىنا زىمىراپ وتىرۋعا تورتكوزدىڭ مۇمكىنشىلىگى تولىق. ءبىراق جامباستى ۋداي اشىتىپ، زار قاقساتىپ جاتقان قانجارداي ءتىس بولماعان سوڭ جانە ولاي ەتە المايتىندىعىنا لەزدە كوزى جەتكەندىكتەن دە شىنجىرلاۋلى توبەتكە قاراپ، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. «التى الاسىسى، بەس بەرەسىسى جوق، نەگە ورشەلەنىپ تۇرعانى؟ سۇيەگىنە سۇعاناقتىق جاساسام دا ءبىر ءسارى. بىلاي... وزىمشە ءوتىپ بارا جاتىرمىن». ەش نارسەگە قۇلاق اساتىن قارا توبەت جوق. اۋانى ساق-ساق وسقىلاپ، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ۇرىنىپ بولىپ تۇر. قارعى باۋى القىمىن بۋىپ، قاقالىپ تا قالدى. وعان قۇلاق اساتىن توبەت جوق. شىرەنىپ كەلىپ ۇمتىلادى. ءجۇنى بارىنشا جىلتىر، اياقتارى بىلەمدەي. مويىن جونارقاسىمەن تۇتاسىپ كەتكەن بە، قالاي.

نە بولعاندا دا شىركىننەن اۋلاق تۇرماسا بولماس. تورتكوز ارتىنا ءبىر-ەكى رەت قاراپ قويىپ، مونتانى جورتىپ كەلىپ، جاتىن ورنىنا جايعاسقان ەدى.

كۇن كوتەرىلە تاعى دا ابىر-سابىر باستالدى: كوشەدە كەشەگىدەي ءتۇتىنى بار اعاش قوراپتار ارلى-بەرلى بوستى. ادامدار مەن بالالاردىڭ لەگى مولايدى. نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ بولمايتىن شۋىل دا كوبەيدى. باسى مەڭ-زەڭ. ۇندەمەي اڭدىسىن-اڭدىپ جاتىر ەدى، قولىندا ۇلكەن ىدىسى بار بالدىر شىعا كەلدى. اتىپ تۇرىپ، تۇرا جۇگىرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، قارنىنىڭ اشقانىن، جالعىزسىراپ تورىققانىن، سونىمەن بەرەكەسىنىڭ بولماي تۇرعانىن دا قوسا شاعىندى. كەۋىپ قالعان ەزۋلەرىن كەزەك-كەزەك جالاپ قويىپ، اسىلىپ ەركەلەپ، اسىرەسە قارنىنىڭ اشقاندىعىنا باسىمىراق نالىپ ازارلانىپ ەدى: «مىنا ىڭ-جىڭ ساپىرىلىستان قاي ۋاقىتتا قۇتىلامىز؟ سار جەل ەسكەن سارى دالاعا، ەسكى قىستاۋعا قاشان كەتەمىز؟» دەپ اياعىنا وراتىلدى. تۇسىنبەگەندىكتەن بولار-اۋ، بالدىر وعان ءتىپتى جاۋاپ قاتقان جوق: يتاياعىنا سۇيەكسىز جۋىندى قۇيدى. بىرەۋ ورتاقتاسا كەتكەندەي بولار ما دەگەن كۇدىكپەن كوزىن الارتىپ، جان-جاعىنا ۇرلانا قاراپ، استى قوماعايلانا قارپىدى. بالدىر اسىعىس ءتارىزدى، قاسىنا تۇرماي كەتىپ قالدى. شەڭبىرەك اتىپ، كەكىرە تويماعانمەن، اش قارىن جۇبانعان ءتارىزدى. ىدىستى تازالاپ تاستاپ، ەكى ەزۋىن كەزەك جالانىپ، بوستەككە باۋىرىن توسەدى. ورىن دەگەن دە بەيماعلۇم نارسە بولار شاماسى. ايتەۋىر، ءۇيدىڭ توقتاعان جەرى. «تاس - تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەپ، وسى ماڭدى قارايلاپ جاتقانى. قاي ءۇيدىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، نامىسىن قورعايتىنىن دا بىلمەيدى. ءوز بوساعاسى قايسى؟ مىنا ءبىر زاڭكيگەن ۇلكەن ۇيگە شۇبىرىپ كىرىپ-شىعىپ، بوسىپ جۇرگەن ادامنان كوپ نارسە جوق. ىلعي ەسىك، ىلعي تەرەزە. ءيت باسى دا مولشىلىق كورىنەدى. كىم كىمدى قورعايدى؟ كىم ءۇشىن ۇرەتىنىن دە بىلمەيدى. ەسكى قىستاۋدا ءبارى دە بەپ-بەلگىلى. كىشكەنتاي عانا ءۇش ءۇي تۇر. ول - اۋىل. اتتىلى بولسىن، جاياۋ بولسىن بەيتانىس بىرەۋ جاقىنداسا، قاي بۇرىن كورگەنى حابار بەرەدى. سونان كەيىن الدىنان ءبورىباسار ەكەۋى جارىسا ءۇرىپ شىعادى. ءبورىباسار قول-اياعى بالعاداي قىزىل توبەت، ەسكى دوس. ءبىرىنىڭ ىمىن ءبىرى ايتپاي تۇسىنەدى. تانىس بولسا بەلگىلى: جۇپ-جۇمساق ەتىپ ەركەلەتىپ اتىڭدى اتايدى، قۇيرىعىڭدى بۇلعاڭداتىپ، ەسەن-ساۋلىق سۇرايسىڭ. داۋسىڭ وزىنەن ءوزى ءوشىپ قالادى. الىپ بارا جاتقان جاۋ بولماسا دا ۇيالعاننان اسپانعا، قىراتقا، كولگە ءۇرىپ، بىرتە-بىرتە باسەڭسي بەرەسىڭ. «اڭعارماي قالدىق. عاپۋ ەتىڭىز. جايشا عوي. بارعان جەرىڭ امان با؟ يتتەرى ساۋشىلىق پا؟ سالەم ايتقان بولار. ءيا، سالامات بولسىن. ءبىز دە ءوزىڭ كورگەندەي يتشىلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. مىندەت بولعاسىن ءۇرىپ شىققان. ايىپ ەتپەيسىز. ۇيگە بارام دەسەڭىز مەيلىڭىز. كورىپ تۇرعان بولارسىز، بىزدەن پالەندەي قارسىلىق جوق...» ماسەلەنكي، وسى ماعىنادا كەلىسە كەتەسىڭ. ءوزىڭ كىسىنىڭ سەبەبىمەن كۇن ۇزاق جاتىستان ۇيىپ قالعان دەنەڭدى جازىپ، بۇتادان بۇتا قۋىپ ءبىراز جەردى وراعىتا اينالىپ سەرۋەندەپ تە قايتاسىڭ.

كەيبىر قاهارلى اتتىلى ادامدار بولادى ساباز، قاهارلى. قامشىسىن ءۇيىرىپ، ولاي دا بۇلاي ىسقىرتىپ سىلتەيتىنىن قايتەرسىڭ. سوندايدا ءيت جىنىڭ تىرىسىپ، نامىستى قولدان بەرمەسكە ارپالىسىپ باعاسىڭ: ابايلاپ-ابايلاپ اتتىڭ اياعىنا، قۇيرىعىنا ۇمتىلاسىڭ. ءتىس سالۋ قايدا. كۇرەكتەي-كۇرەكتەي تۇياقتار اۋانى ىس-ىس تىلگىلەگەندە زارە-قۇتىڭدى الادى. السىزدىگىڭە ونان سايىن ىزاڭ كەلىپ، شاۋجايلاي تۇسەسىڭ. الىگىنىڭ ولاي-بۇلاي ويقاستاپ، مازاسى كەتەدى. سونىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر، قىبىڭ قانادى. قوجايىنىڭ الدىڭنان شىعىپ، دىرداي ەتىپ اتىڭدى اتاپ، اراشاعا تۇسكەن سوڭ امال قايسى. شاراڭ تاۋسىلادى. قوياسىڭ. سونىڭ وزىندە اشۋ شىركىن وڭايلىقپەن باسىلماس. كوپكە دەيىن قۇيرىقتى دوڭگەلەتىپ قايىرىپ جىبەرىپ، ءۇيدى اينالىپ زاڭق-زاڭق ءۇرىپ جۇرگەنىڭ.

مىنا جەردە قايسىسىن تاۋىسارسىڭ. شۇبىرىپ جاتقان جۇرت. جاياۋعا ءۇرىپ ابىروي دا بولماس. ونىڭ ۇستىنە باس-باسىنا اتاۋسىز ۇرە بەرگەندە جاعىڭ قاق ايرىلار.

ويلاي بەرسە، ورىننىڭ ءوزى داۋلى ما، قالاي.

شەكارانىڭ انىقتالماعانىنان بولار، كەشقۇرىم ۇلكەن سىلكىس بولدى.

بەت-اۋزى سالتاق-سالتاق الا توبەت اناۋ-مىنا ەمەس، جەڭدى بىلەكتەي ورتان جىلىكتىڭ حوش ءيىسىن بۇرقىراتىپ، تاپ جانىنا كەلىپ جانتايا كەتكەنى. بۇنى ءيتپىسىڭ دەمەيدى نايساپ. «ارمەن كەت!» دەپ، مۇرنىن كىرجيتىپ، ايبات شەكتى. ءوزى ارسىز بولار، سۇيەگىن تىستەپ ءارى كەتۋدىڭ ورنىنا، بۇعان كوز الارتادى. جەلكەسىن كۇجىرەيتىپ قىرىنداپ جاقىنداي ءتۇستى. تۇيەنىڭ كون تەرىسىنەن جارالساڭ دا ەندى شىداپ كور. «سۇيەگىڭدى ءارمەن الىپ كەت!»، «سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار، قاڭعى»، «قاي جاقتاعى قاڭعىنىڭ باسىن شاتىپ تۇرسىڭ؟ جەر مەنىكى. مىنا بوستەكتى كورمەيسىڭ بە؟»، «سەنىكى ەمەس». «مەنىكى». «اتاڭنىڭ باسى...» ارس ەتىپ وڭ جامباسىن قاۋىپ الدى. ۇرىستا تۇرىس بولسىن با، بۇل القىمعا ۇمتىلدى. «كورگەنسىز، بىرەۋدىڭ وتاۋىنا ويناق سالعاننىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتەيىن. سەنىڭ عوي سۇيەگىڭدە ينەدەي شاۋام جوق. ماعان دەسەڭ موينىڭا نەگە بايلاپ جۇرمەيسىڭ؟! تيتىقتاپ جاتقان يتكە تىنىشتىق بەرسەيشى». «ىشىڭ كۇيىپ تۇر عوي، ءا؟ ولاي بولسا، تۇز جالا». «مىنا سالتاق-سالتاق نالەتتىڭ مايداشىلىن قاراشى».

ەكەۋى تەكەشە تىرەسىپ كەرىلدەسىپ تۇرعانى. اياق استىنان داۋىس جەتەر جەردەگى كورشى-قولاڭدار تۇگەل جينالدى. سۇيەك ايدالادا قالىپ، ويران-توپىر باستالدى دا كەتتى. بۇنىڭ ارقاسىنان تارتا ما، قۇداي-اۋ، شابىنا ءتىس سالدى ما، ەت قىزۋمەن تۇگەندەپ جاتقان تورتكوز جوق، ءبىراق سەزەدى. كۇپىنىڭ بيتەندەي ءبارى بۇعان جابىلعانى انىق. سويتسە دە مىنا قورلىعى وتكەن الا توبەتتىڭ القىمىنان تارس جابىسىپ ايىرىلمايدى. قالاعا وسىعان ارنايى كەلگەن، قىرىق جىلدان بەرى كورىسپەگەن باۋىرىنداي قۇشاقتارى جابىستى دا قالدى. سىرتقا تاۋەكەل. نە بولسا دا بولارى بولىپ جاتىر. ءبىر كەزدە ارسىزدى قۇشاقتاي قۇلادى.ءالسىرەپ قۇلادى ما، جونعا جابىسقان زىلسالماقتى كوتەرە المادى ما، بىلمەيدى. ماناعى ماناعى ما، ەندى ناعىز كوكپارعا ءتۇسىپ بەرسىن. تۇلا بويىنا ساۋ تامتىعىن قالدىرماي شاباقتادى كەلىپ، شاباقتادى. «كوك ءيت جەڭە مە، كوپ ءيت جەڭە مە؟» دەپ، ەندى مىنا دوداعا تۇسكەن سوڭ بەل الا المايتىنىن ءبىلدى. ءيا، ءيت اتاۋلىنىڭ وسىنداي يتشىلىگى بولارى راس. كەزىندە ءوزى دە اۋىل ماڭىن تورىعان بوتەن ءيتتىڭ اتا-تەگىن سۇراماي كەرگىپ سالۋعا تالاي قاتىسقان. سولاي بولارىن كەيىن، ۇلكەندى-كىشىلى بولىپ قاپتاي شۋلاسىپ بۇعان ۇمتىلعان كەزىندە شامالاعان ەدى. ولەرمەن حالگە جەتتى. جىبەرەيىن-اق دەيدى، ءبىراق قارىسىپ قالعان بولار، توڭمويىن نەمەنى بوساتا المايدى.

بۇل ماڭدا كوپتەن بەرى كەزىكپەگەن ۇلكەن توپىر بولدى. ەكى بىردەي كوشەنىڭ الەۋكەندەي جالاڭداعان «سەن تۇر، مەن اتايىن» سال-سەرىلەرى قىزىلكوز ەسسىزدىكپەن تورتكوزدى كەرىپ سالدى، تۇرالاتىپ تاستادى. بۇل بوكسەسىن كوتەرە الماي، كوزى قاراۋىتىپ سۇلىق قۇلاعاننان كەيىن عانا ويلارىندا كوپتەن جۇرگەن ىستەرىن ءبىتىرىپ تاستاعانداي تىستەرىنىڭ اراسىنا قىستىرىلىپ قالعان جۇندەردى سىلكىپ ءتۇسىرىپ، مىڭق-مىڭق ءۇرىپ، ماڭعاز كەيىپپەن تۇس-تۇسىنا تاراي باستاعان.

تورتكوز دۋالدىڭ تۇبىنە سۇيرەتىلىپ جەتتى. كىرپىگىن ارەڭ اشىپ-جۇمادى. تۇلا بويىندا ۋداي اشىماعان جەرى بولسا-شى. ەپتەپ-ەپتەپ سىلبىر قوزعالىپ جالانا باستادى. قاقاعان ايازدا پاناسىز قالعانداي-اق ءدىر-ءدىر ەتەدى. قاتتى اشىندى، قورلاندى. بويىن ىزا كەرنەدى.

باعانا اراشاعا تاپتىرماعان ادامدار مۇنىڭ جانىنا شوعىرلانا باستادى. جاڭاعى ءيت ارپالىستان جامان شاڭ-شۇڭ قۇلاقتى تۇنشىقتىردى.

- قۇتىرعان ءيت پە مىناۋ ءوزى؟

- كوزىن-اي شىركىننىڭ، قىپ-قىزىل عوي...

- ويباي، ادام قاباتىن شىعار!

- بالامىزدى دالاعا شىعارا المايتىن بولعانىمىز با سوندا؟

- كومحوزعا ايتىپ، اتتىرىپ تاستاۋ كەرەك.

- ۇيشىگى قايدا؟ شىنجىرى قايدا بۇنىڭ؟ وسىلاي دا ءيت ۇستاي ما ەكەن؟

-وسى كۇنگى جۇرتقا بار-اۋ تۇسىنبەيمىن، ءتىپتى.

تورتكوزدىڭ قۇلاق اسۋعا مۇرشاسى جوق ەدى. ادامداردىڭ ايتەۋىر بىردەڭەگە ابىرجۋلى ەكەنىن سەزەدى. قىشىپ جۇرگەن تالاي پىشاقتاي تىستەردىڭ كەتكەن جەرلەرى ەندى عانا ۋداي اشىپ قاقساپ بارا جاتقانى. كوزىنىڭ الدى قاراۋىتادى. مەڭ-زەڭ باسىن جەرگە سۇلىق قويدى.

ءبىرازدان سوڭ بالدىر كەلدى. الدەبىردەڭەلەردى ايتىپ، وبەكتەپ جونارقاسىنان سيپادى. جانارلارىنا قولى ءتيىپ اۋىرتقان سوڭ تۇلا بويىن جيىپ كىرجىڭ ەتتى. كيىمدەرى الاباجىر بولىپ وزگەرىپ كەتكەن شەشەسى دە جاقىنداپ كەلىپ، الاقاندارىمەن قوس تىزەسىن باسىپ، بۇعان ءتونىپ تۇر. ءبىرازعا دەيىن بوتەن ادام با دەپ جاتىرقاپ جاتىپ، داۋىستاعان سوڭ بارىپ تانىدى.

- قاسقانى سويىپ تاستاپتى-اۋ.

- ولىپ قالماس پا ەكەن؟

-...قايدان بىلەيىن... ۇيشىك جاساپ بەر. بايلاپ تاستاماساق بىرەۋدى قاۋىپ الىپ، شاتىلىپ جۇرەرمىز.

- سويتەيىك.

- ءۇش كۇن، بالكىم، ءتورت كۇن شىعار، تورتكوز ورنىنا تىرپ ەتپەي، ىزاعا پىسىپ جاتتى دا قويدى. جۇلىنعان جەرلەرى بىرتە-بىرتە قاراقوشقىلدانىپ بىتە باستاعان ءتارىزدى. بالدىر سول توپالاڭ بولاتىن كۇنى اعاش قولتىقتاپ الىپ كەلىپ، تاپ بۇنىڭ جانىنا وتىرىپ الىپ، ىر-ىر ارالاي باستاعان ەدى. كۇن ۇزاق ىسىلداپ-پىسىلداپ الگى تاقتايدى تارس-تارس شەگەلەپ ءجۇردى دە قويدى. اقىرى، كىشكەنتاي قۋىس جاسادى. ونىڭ ىشىنە جامباسىنداعى بوستەگىن توسەپ، بۇنى «كىر، ىشىندە جات» دەپ شاقىردى. تورتكوز كوزىنىڭ قيىعىن سۇلەسوق تاستادى دا قويدى. تىرپ ەتپەدى.

- مىندا كىرىپ جات دەيمىن. ءجۇر!

موينىنان سۇيرەپ تۇرعىزىپ، بوكسەسىنەن يتەرمەلەپ قويماعان سوڭ سۇيرەتىلىپ ەنە سالدى. «ال، جارايدى. سەنىڭ-اي ايتقانىڭ بولسىن. سوندا نە شىقتى؟ ال؟ قايتەر ەكەن؟ قوشى بولماي جاتقان ءيتتى سونشا سۇيرەلەپ...» اينالا المايدى. ءىشى تاپ-تار ەكەن. كۇنگە قاڭسىعان قۋ اعاشتىڭ ءيسى شىعادى. وزگە تۇك تە جوق. بۇنىڭ نەسى قىزىق؟ بويىڭدى قىزقىز جاندىرىپ جاتاتىن ەسكى قىستاۋدىڭ جۇپ-جۇمساق بوپىرىنا نە جەتسىن. بۇكتەتىلىپ جاتىپ-اق ءبارىن ەستيسىڭ، ءبارىن ءبىلىپ جاتاسىڭ. اينالاڭ اشىق. سىلقىپ جەل سوعىپ تۇرار، ءبارىن ءبىلىپ جاتاسىڭ. ءۇستىڭدى قار باسىپ قالعانمەن، توڭدىرمايتىنىن قايتەرسىڭ. تەك قوزعالماي جاتساڭ بولدى. مىناۋسى نە ءپالى؟ قاماشاۋ، قاپىرىق. «ال، جاتتىق. ال، تىڭدادىق. قۇلاق اسپاي قويساڭ دا جاقتىرمايدى. يتەرمەلەپ مازا بەرمەي تۇرعانىن قاراشى».

باسىن قولتىعىنا قىسىپ، زورلاپ وتىرىپ موينىنا قايىس قارعى تاقتى. «بۇنىسى نەسى تاعى؟ ويباي-اۋ، شىنجىرى بار ما؟! زىلدەي عوي مىنا پالەسى». تورتكوز ىندىكەشتەپ شىعا قاشتى. سالدىر-كۇلدىر ەتكەن تەمىر «بيكەش، قايدا كەتتىڭىز؟» دەپ كەرى تارتتى. قايىڭقاپتال شەگىنشەكتەپ بارىپ تابانداپ، باسىن ولاي دا بۇلاي شايقاپ بۇلقىندى كەلىپ، بۇلقىندى. قىلعىنىپ تۇكىرىگىنە شاشالىپ قالدى. بويىنداعى ءتىس تيگەن جەرلەر تۇگەلدەي دۋىلداپ جارىسا جامىراسىپ اشىپ قويا بەرسىن. ولاي دا، بۇلاي دا جۇگىرسىن. ءيت نەمە سالدىر-سالدىر ەتىپ ءتىستى باقاداي قادالىپ جىبەرسەيشى.

بالدىر بۇنىمەن جۇمىسى جوق، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ كەتىپ قالدى. تورتكوز ىزادان جارىلارداي بولىپ، قىڭسىلاپ كومەككە شاقىردى، شاعىم ايتتى. ەلەگەن ەشكىم بولعان جوق. ولاي-بىلاي جۇلقىندى، ءتورت تاعانداپ تارتىندى، تىستەپ تە كوردى. كو...وپ ارپالىستان كەيىن بارىپ، ەش نارسە ونبەيتىنىنە كوزى جەتكەن. مىنا توزاققا قاتتى قورلاندى.

ءتۇن ەدى. ەل تەگىس جاتىپ قالعان. قاڭعىباس كەزبە توبەتتەر دە بوكسەلەرىن باسقان بولار. سەلت ەتكەن ءتىرى جان جوق. تورتكوز بۇكتەتىلىپ جاتىپ الىپ، ەسكى قىستاۋدى ويلادى. كول-كوسىر كەڭىستى، دارحان جايلاۋدى، سىز ءيىسى شىققان كولشىكتىڭ سالقىن جاعالايىن اڭسادى. كوسىلىپ، ءتورت اياقتىڭ راقاتىن كورەتىن تەپسەڭدى ساعىندى. كوكىرەگى سىزداپ، قاتتى تورىقتى. سودان سىلبىراپ ورنىنا تۇردى دا تۇمسىقتى كوككە سۇعىپ جىبەرىپ، قۇيرىقتى جەرگە قاداپ، بويى بەي-جاي بولىپ راقاتتانىپ ۇلىسىن كەلىپ، ۇلىسىن.

- اۋ...ۋ...ۋ...ۋ! «اۋىل...ىل. اۋى...ىل»

كەشە قانتالاپايدىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، پارشە-پارشەسى شىققاندا مۇنداي اشىنعان جوق. ءتان جاراسىن قويشى، «اۋىرىپ تۇردىڭ اۋناپ تۇردىڭ» جازىلار، قاعىندى الماس، ۇمىتىلار. ىشتەگى كۇيىكتى ايتسايشى. جازىق-جاپاسى جوق بۇنى تار قاپاسقا قاماپ، شىنجىرلاپ تاستاعانى نەسى؟ سوندا يتتىگى قايدا قالماقشى؟ نەتكەن قورلىق. جاۋ العىردىڭ قورلىعىن-اي. ەسكى قىستاۋعا نەگە كەتپەيمىز. ءبىزدى قۋدالاپ جۇرگەن قايسىسى بۇل؟

- اۋ...ۋ...ۋ! «اۋىل...ىل. اۋى...ىل». ۇلىعان سايىن كەگى تاراپ، ءون بويى شىمىرلاپ، جەڭىلدەنە تۇسە مە، قالاي.

قۇلاعىن توستى. كەشەگى قاڭعىباس اڭگىلەر بۇنىڭ مۇڭىنا ورتاقتاسپاق كەرەك، ءۇن قوسۋى ءتيىس. سونى كۇتتى. ءارى كۇتتى، بەرى كۇتتى. اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعانداي تىم-تىرىس. ىمىنا تۇسىنە كەتەتىن ءبورىباسارداي قايدان بولسىن. شوشىنىپ كەتكەندەرى-اۋ. ۇرەدى عوي. سول دا ونەر بولىپ پا؟ نەگە ۇلىمايدى؟ نەگە قوسىلمايدى؟ وسىلار نەگە جەتىسىپ ءجۇر؟ ءازىر استىڭ اتاسى، ۇيكۇشىك ناداندار ىلعي.

- اۋ...ۋ...ۋ!

انەكەي، قانداي تاماشا! بويىڭداعى قوردالى زاپىرانىڭ توگىلىپ، قولما-قول راقاتتانىپ قالاسىڭ. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا شىنجىرى نەسى؟ قايدان شىققان پالە؟ ا؟!

تورتكوز ازارلانىپ، قاتتى نالىدى. ۇنجىرعاسى ءتۇستى. ۇيشىككە باس سۇقپادى. ەسىكتىڭ اۋزىندا قاققان قازىقتاي قالشيىپ تۇردى دا قويدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى. ارالاتپاي ءۇرىپ قوياتىن يتتەر دە تىم-تىرىس، جاقتارى سەمدى. جالعىز ءوزى عانا جۇرتتىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتىپ، تىمىرسىق اۋانىڭ شاربىسىپ سوگىپ، ۇلۋدان تانعان جوق. تىنىعىپ-تىنىعىپ الىپ، ءىشىپ تارتىپ ۇزاق، ۇزاقتان ءۇزىپ ۇلي بەردى.

جولشىباي بىردەمەلەرى كۇبىرلەپ، تىرپ-تىرپ باسىپ ۇيدەن بايبىشە شىقتى. قۋانىپ كەتىپ، ۇمتىلىپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتتى. مىنا ءزىل قارا تاستان بوساتاتىن شىعار. «الاقاي، ەركىندىك بەرەتىن بولدى. كانەكەي، الىپ تاستاشى. قۇتقارشى». باسىن تومەن سالىپ جىبەرىپ قيپاقتاپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ جاعىمپازدانۋدان باسقا امال كانى.

- ءوي، قارا باسىڭا كورىنگىر! جات! باسىڭا نە كۇن تۋىپ تۇر؟! كىر، كانى! جات! اۋزىڭا قۇم قۇياسىڭ با، جوق پا؟!

جەر تارپىپ بۇعان تۇرا-تۇرا ۇمتىلادى. قاراعايدىڭ ءيسى اڭقىعان ۇيشىككە قاراي تەپكىلەدى. تىڭداماسا بولمايتىن بولدى-اۋ. شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ ارتىنا جالتاق-جالتاق بۇكتەتىلىپ جاتتى.

- ءوشىر ءۇنىڭدى! شىقپا! جات سولاي! - قولىن سەرمەپ-سەرمەپ قايتادان تىرپ-تىرپ كەتىپ بارادى.

كوز ىلىندىرگەن جوق. ەندى ۇلىمادى دا. تاڭ دا اتىپ قالعان ەكەن. سازارىپ جاتتى دا قويدى.

كۇندىز دە تاپجىلماي جاتتى.

قاراڭعى ءتۇسىپ، ادام اياعى باسىلعان سوڭ كەشەگى اۋەنىنە قايتادان سالدى. ىشىندە باتپانداپ مۇز جاتقان، سول ۇلىسا عانا ەپتەپ ەرىپ، از دا بولسا جانى جاي تابادى.

تاپ كەشەگى تىرپ-تىر تاعى ەستىلدى. تورتكوز قورىققانىنان ەكى ەلى اۋزىنا ءتورت ەلى قاقپاق باستىرا سالعان. بۇل جولى كەلە جاتقان بالدىر ەكەن. قۇيرىقتى شولجاڭداتىپ ولاي-بۇلاي تاستاپ جىبەرىپ، كەشەگى تىلەكتى تاعى قايتالاۋعا تۋرا كەلدى. كىم ءبىلسىن، اياۋشىلىعى تۇسە قالعانداي بولا ما.

- كونگىڭ كەلمەيدى، ءا؟ جارايدى. تاڭ اتقانشا بوس جاتا عوي. ءبىراق كەتەكتەن شىقپا. انەۋكۇنگىدەي شاتاق بولماسىن. تىنىش جات.

موينىنداعى ءزىپ-زىلدەي تەمىر شىلدىر ەتىپ جەرگە ءتۇستى. بوستاندىق! بوستاندىق! قايىڭقاپتال تايراڭداپ بالدىردىڭ موينىنا اسىلدى. جارالارىنىڭ قاقساعانىنا قاراماي، ولاي-بۇلاي بۇلعالاقتاي سەكىرىپ اينالىپ كەلدى. بۇكىل دەنە - مويىن دا، باس تا، قۇيرىق تا، اياقتار دا وزىنىكى ءتارىزدى. ورالىپ كەلىپ، بالدىردىڭ اياعىنا وراتىلىپ، قولىن جالاپ-جالاپ الدى. «ءتاڭىر جارىلقاسىن».

بالدىر دە موينىن ۋىستاپ ۇستاپ، قاراعاي ءيىسى مۇڭكىگەن ۇيشىككە قاراي سۇيرەلەدى. «ويپىرمو...وي. جارايدى ەندى. ال، جاقسى». تورتكوز ۇيشىكتىڭ ىشىنە بۇكتەتىلىپ جاتىپ الدى. «ماقۇل-ماقۇل». بالدىر ەسىنەپ، بىردەڭە دەپ كۇبىرلەپ كەتىپ بارا جاتىر. تىرپ-تىرپ. قۇلاعىن توسىپ ەدى. بىرتە-بىرتە الىستاي، الىستاي ءوشتى. تاعى دا تىنىشتىق ورنادى.

تىرپ-تىرپتىڭ جاعى ابدەن سەمگەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ ۇيشىكتەن اتىلىپ شىقتى. شىقتى دا ارتىنا بۇرىلىپ قاراماستان، باسىنىڭ اۋعان جاعىنا جورتىپ جۇرە بەردى. نە بولسا دا، ءزىپ-زىلدەي تەمىر شىنجىرلى جەردەن، توبەلەسى كوپ جەردەن اۋلاق، ايتەۋىر، اۋلاق.

ۇي-ۇيگە قايىرىلمادى. اشقارىن بولسا دا جاعىمدى-جاعىمسىز يىسكە مويىن بۇرماستان، باعانا باستارىنداعى ءولىمشى شامداردىڭ ءالجۋاز جارىعى تۇسكەن تۇنگى، وڭاشا، تىم-تىرىس كوشەنىڭ قاق ورتاسىمەن بوكسەسى قيسايپى سالىپ جورتتى دا وتىردى. سەلت ەتىپ دىبىس شىعارماسقا، كەزدەيسوق قاڭعى توبەتتەرمەن ءديدارلاسىپ قالىپ، ەسەن-ساۋىق سۇراسىپ جول بوگەۋ بولدىرماسقا ىشتەي بەكىنگەن. اۋلاق. ايتەۋىر، اۋلاق. مىنا ءبىر ەڭسەنى باسقان قاماشاۋدان، اجىراتىپ بولمايتىن بىلاپىت يىستەن، ءزىپ-زىلدەي شىنجىردان، القىمىڭدى بۋناپ قارلىقتىراتىن قايىس قارعىدان ەڭ اقىرى يالعي توبەلەسقۇمار اقكوز توبەتتەردەن اۋلاق. بەت-باعدارى ايتەۋىر كەڭ تىنىستى تىنىشتىقتا. تاس جولدى ءتورت تابانى ءبىر سارىنمەن ءالجۋاز عانا ەمىس-ەمىس تىسىرلاتادى. تىرشىلىك تۇگەل تىنىستاپ، سۇلىق جاتىر. قايىڭقاپتالعا كەرەگى دە سول ەدى.

كۇتپەگەن جەردەن قامشىلار جاعى «سىقىر...ر» ەتە قالعانى. جولدان اتىلىپ شىعىپ، قالت بۇرىلىپ، قاراما-قارسى جيىرىلىپ، تۇرا قالدى. كىم بولدى ەكەن، ءا؟ مويىندى تىكتەپ سوزىڭقىراپ، وسىندايدا راقاتىن كورۋگە جاراتىلعان سالپاڭ قۇلاقتى تۇرىپ جىبەرىپ ەدى: ەسىكتىڭ توت باسقان توپساسى ەكەن. نەگە سىقىرلاعانىن توبەت ءبىلىپ پە. بوتەن ءيىس تە سەزىلمەيدى. تورتكوز الگى سىقىردى وراعىتىپ، قايتا جورتا جونەلدى.

داۋىسىنان قالت جىبەرمەي تانىعان. تۇۋ الىستان زارازاپ كورگەن قانشىق بايبالامداي ءۇردى دە قۇمىعىپ تەز باسىلدى. سىرت جاعىنان سيىر موڭىرەدى. بۇلاردان كەلەتىن جولبايلاۋ جوق بولار. كەڭ جولعا قايتا شىعىپ، باسىن سالىپ جىبەرىپ بۇلكەك جەلىسپەن تارتىپ كەلەدى.

تۇمسىعى اعاش شارباققا تىرەلىپ تۇر. مىناۋسى نەسى؟ جان-جاعىنا قاراندى. تۇيىق. كىدىرمەستەن جالت بۇرىلىپ كەرى تارتتى. مىناۋ نە تاعى؟ كوشە مە؟ ارعى جاعى دالا بولار. نار تاۋەكەل.

جىلميعان كۇيەلەش-كۇيەلەش سارى دۇبارا اۋزىنا سۋ كەتكەندەي تىم-تىرىس، مىسىق ءتارىزدى ەپپەن باسىپ، سۇعاناقتانىپ شىعا كەلدى. نايساپتا دىبىس بولسا-شى. جاعى قارىسىپ قالعان شىعار. وي، يمانسىز سۇم. اككى نەمەس تانىسقىسى كەلەتىن بولماسىن. تانىسقاندا دا سونشاما ۇرلانىپ بۇقپالاي ما ەكەن؟ جو-و-وق. بۇنىسى جىگىتتىككە جاتپاس. ويىندا ارامدىق بار نەمە عوي. كوزىنىڭ قيىعىمەن كورىپ قالسا دا ءىشى ءبىلىپ-كورمەگەنسىپ سىلاڭداپ ارتا بەرسىن. ارام ويلى سۇم اۋكەسىن سالىپ جىبەرىپ، ەپپەن جاقىنداي ءتۇستى. بۇل كىدىرمەدى. «بيكەش!» «بيكەش!» كوزىنىڭ عانا قىرىن سالدى، قايىرىلىپ قاراعان جوق. اياقتى جەدەلدەڭكىرەپ باسىپ، قاپتالداپ كەلدى. قاراعان جوق. قاتتىراق جورتتى. ول دا. تورتكوز جورتۋىلدى ۇدەتە ءتۇستى. ول دا. يمانسىز. تورتكوز قۇلاشتى ۇردى. سول كەزدە اناۋ ويبايدى سالسىن كەلىپ. «جەر عانا جۇتقىر-اي». توسەك بۇيىرعان جەرلەرىندە ۇيقىلى-وياۋ ماناۋراپ بۇيىعىپ جاتقان تالاي يتتەر جامىراسىپ قويا بەرسىن. الدىنان با، سوڭىنان با، ەكى قاپتالىنان بىردەي مە، ءتاڭىر-اۋ. ەندى اياناتىن ەشتەڭە قالمادى. بارىن سالسىن كەلىپ. جول، كوشە: يتتەر قايدا. ءبىرىن دە بىلمەيدى. تارامىستاي سوزىلىپ، بىلەمدەي اياقتارىنا سىيىنىپ، «قاشپاق بولساڭ، زىمىرا» دەپ قۇلاشتى ۇردى كەلىپ، ۇردى. ەش نارسەنى بىلگىسى كەلمەدى، ەش نارسەگە قۇلاق اسپايدى. سالتاق-سالتاق نەمەنىڭ جىگىتشىلىگىنە ءبىر تيىن. تەك العا، العا. وسىبىر قىرى مەن سىرىن ءيت ءبىلىپ بولمايتىن بەيتانىس جات جەردەن اۋلاق. كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، قۇلاعى شۋلاعانداي بولا ما. ءار جەرگە ءبىر دىك-دىك ءتۇسىپ، زىمىراپ ۇشتى دا وتىردى.

ايتەۋىر ءبىر كەزدە مول ىزى-شۋدان، مىڭ سان جامىراي ۇرىستەن، ىڭ-جىڭنان، وكپە باسار قاپىرىقتان، قورا باققان كوپ جاتىپىشەر سال-سەرىلەردەن قۇتىلعانىن بىردەن سەزدى. قايىرىلىپ قاراسا، قالا الىستا قالىپتى. ەشكىم دە جوق. كادىمگى دالا. ەندى ءبىراز بۇلكىلدەپ جورتىپ وتىرىپ، سۇيەكتەرى سىرقىراپ، بۋىندارى بوساپ شارشاپ كەلىپ، توبەنىڭ ەتەگىنە قۇلاي كەتتى. نەشە كۇنگى بەيمازا ارپالىس پەن تۇلا بويىن قاپتاعان جاراقات ابدەن تيتىقتاتقان ەكەن، ىقىلىق اتىپ مامىراجاي تىنىعۋعا كىرىستى؛ سەلت ەتپەي الاڭسىز ۇزاق ۇيىقتادى.

* *

ەرنياز ادەتتەگىدەي ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، مالدى ورىسكە ىسىرىپ سالۋعا شىققان. باسىنا جاستانعان سوڭ مىج-مىج، تۇگى قىرىلىپ قالعان قارا بارقىت بەشپەنتىن جالعىز قولىمەن جەلدىڭ وتىنە قايتا-قايتا سىلكىپ، ءجۇرىپ بارا جاتىپ كيىپ الدى. ارقادان سىلقىپ سوعىپ تۇرعان مۇزداي لەپ جالاڭاشتانعان كوكىرەگىن ايمالاي قاۋىپ تۇشىركەندىرىپ جىبەرگەن. قويىن-قونىشىنا دا سۋماڭداي جۇگىرىپ، جەڭىل دىرىلدەتىپ ءوتتى. كەڭ ادىمىن قاداپ باسىپ بارا جاتىپ، جەل قۋالاپ سالاقتاپ جۇرگەن جەڭىن ۇستاپ الىپ، سول قالتاسىنا تىقتى. ومىراۋىن ىلگەن جوق.

ەرگەنەكتىڭ كەندىر ءجىبىن شەشە بەرگەنى سول ەدى، بىرەۋ سىرتىنان شالعايلاپ پىسىلداپ الدىنا شىقتى. تورتكوز! شال اڭ-تاڭ. تۇنەۋكۇنى عانا ماشيناعا تيەپ جىبەرگەن ءيتى.

- اۋ، تورتكوزىم-اۋ، قاشان كەلىپ قالدىڭ؟ قاشىپ كەتكەنسىڭ بە؟ ءيت ولگەن جەردەن اداسپاي قالاي جەتتىڭ؟ وي، پاقىرىم-اي، ازىپ كەتىپسىڭ-اۋ. ءماساعان، ولۋگە كەلىپسىڭ. ءيت تالاعان با نەمەنە؟ - ءجۇنى ۇيپا-تۇيپا، قارنى قابىسىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ ازىپ تۇرعان قايىڭقاپتالدىڭ ارقاسىنان سيپادى. جايلى دا تانىس ۇنگە بويى بوساپ، تورتكوز قۇيرىعىن ولاي-بۇلاي تاستاپ جىبەردى، ەركەلەپ اياعىنا وراتىلا بەردى. قۇرعاپ قالعان تاماعىن قينالا جۇتىنىپ، تامسانعانداي بولدى. ەرنياز ىڭىلداپ ءجۇرىپ، ءيتتىڭ ول جاعىنا ءبىر، بۇل جاعىنان ءبىر قاراپ، زور سويقاننان شىققانىن سەزدى. شال ەرگەنەكتى شالقالاتىپ تاستادى دا مالدى سىرتقا قۋالاپ تەز شىعاردى. ءبىر قولىندا شەلەك، ەكىنشى قولىندا كوك سيىرى الاقانداي-الاقانداي بولىپ ويىلىپ-ويىلىپ تۇسكەن كونە پۇشىق شاينەگى بار قىلىشتاي قاتقان ءتىپ-تىك ارىق كەمپىر ۇيدەن شىعىپ كەلەدى. سوعان داۋىستادى. قايىنقاپتال تانيتىن. قۇيرىقتى بۇلعاقتاتىپ، وعان دا سالەمدى بەرىپ جىبەرگەن.

- جەڭەشە، مىنا قارا. تورتكوز كەلىپتى!

كەمپىردىڭ ميىعىندا مىسقىل وينادى.

- مۇڭداسىڭ تابىلىپ، قۇدايدىڭ بەرگەن ەكەن... بارەكەلدى...ى دەسەيشى.

الىستان قوسىلىپ، جاماعايىن سانالاتىن قازىر بۇلاردىڭ ۇيىندە جۇرگەن تەتەلەس قاينىسىن كەمشىن ساناپ، رەتى كەلگەن جەرىندە قاعىتىپ الۋ قالىشتىڭ ادەتىنە اينالعان. تەگەۋرىنى جوق ادام استام ءسوزدى كەك تۇتا المايدى. جەڭگەلىگى تاعى بار. كەمپىردىڭ قىبى قاندى، مايماناسى تاسقانداي تىكىرەيە ءتۇستى. قايقاڭداپ بارىپ، قارالا سيىردىڭ باۋىرىنا وتىردى.

- انا ۇلكەن بۇزاۋدى اعىت.

ەرنياز شىن قۋانعان، اڭعال كوڭىلدە تاپ قازىر ىلىنىسە كەتەر دەگەنوي جوق-تۇعىن. ەندى قيتىعىپ قالدى. سيىرلارىن ساۋدىرىپ بولعانشا ءتۇيىنىپ، ءلام-ميم دەپ اۋزىن اشقان جوق.

ورىسكە مال ايداپ جالعىز كەتكەن سوڭ عانا قۇرىسىپ قالعان دەنەسى ەپتەپ جازىلايىن دەگەندەي. تورتكوز ىزىنەن قالماي، ءبورىباسار ەكەۋى اسىر سالىپ بىرگە ەرە شىقتى. كەيدە جالعىز ءوزى وزىپ-وزىپ كەتىپ، ءار بۇتانى تىمىسكىلەپ تۇبىن يىسكەلەيدى. ازىپ-توزعانىنا قاراماستان باسىن جەرگە سالىپ جىبەرىپ، ءىز كەسكەن بولىپ ولاي-بۇلاي شاپقىلايدى. «شىركىننىڭ ساعىنىپ قالعانىن قاراشى، - دەپ كۇبىرلەدى شال. - تۋعان جەر ءيت-ەكەش يتكە دە ىستىق-اۋ».

كۇندە مالدى ىلديعا ىسىرىپ تاستاپ، كىدىرمەي، ەرتەڭگى شايعا ورالاتىن، بۇگىن اسىققان جوق: اتقان ءشوپتىڭ ءبىر تالىن تىستەلەپ، كوگالدىڭ ۇستىندە شىنتاقتاپ ۇزاق جاتتى. تورتكوزدىڭ ءيت ارقاسى قياننان اۋىلدى قالاي اداسپاي تاۋىپ كەلگەنىنە تاڭدانادى. جەرمەن كەتسە دە ءبىر ءسارى، ماشيناعا سالىپ الىپ ەدى. ءتىپتى سەنگىسى-اق كەلمەيدى. ويتەيىن دەسە، تورتكوز تايراڭداپ انە ءجۇر. ماشينا وسىدان فەرماعا، فەرمادان تايپاققا، تايپاقتان ۇيرەكتىنىڭ ۇستىمەن كەتكەنسۋعا... كەتكەنسۋدان ءارى ەكى مە، ءۇش پە بەكەت، سودان كەيىن بارىپ ۇكىلىساي، قالا ۇكىلىسايدىڭ ارعى جاعىندا. سوعىس كەزىندە ەڭبەك ارمياسىنا الاردا پويىزعا سونان مىنگەن. وگىز اربامەن ءۇش كۇندە ارەڭ جەتىپ قۇلاعان ەدى. تورتكوزدىڭ تۋعالى باسپاعان جەرى. تۇۋ! ءيت جاندىمىسىڭ دەگەن. باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. نە دەگەنمەن كەلگەنى جاقسى بولعان. قارا عوي. وسىلار كوشكەلى اۋىل ۇڭىرەيىپ قالىپ ەدى. اينالدىرعان ەكى-اق ءۇي. ءيت تە بولسا كورىنىپ جۇرگەنى جاقسى.

قىلىش كەمپىر اياعىن كوسىلىپ سالىپ، كۇرەڭ شايدى ىندىنى كەۋىپ سوراپتاپ وتىرعان بولار. مۇرنىنا قۇيسىن. «شوق سال! ۇستەۋلە! جيناپ قوي» - دەپ ءامىر ەتە وتىراتىن قاسىندا بۇل جوق، تەرىسى ۇيتكەن قۇيقاداي تارىلىپ-اق وتىرعا شىعار. مەيلى، نەگە بۋىنىپ ولمەيدى. «قاراڭ باتىپ قايدا قۇرىپ كەتتىڭ؟» - دەپ شاپتىعاتىنى انىق. قاتا قالعىردىڭ ءتىسى بۇعان بالتاداي. كەسە-اياق جينالماي، بۇنى كۇتىپ تۇر. ەرنياز سونى بىلە تۇرا اسىققان جوق. جامباسىن اۋىستىرىپ قويىپ، ءتۇس قىزعانشا قيسايىپ جاتا بەردى. جۇرەگى سازدى، شەكەسى دە شىپ-شىپ تەرلەدى.

* *

تورتكوز قالادان قاشىپ كەلەتىن جازدا سونشالىقتى بەيقام ءومىر كەشتى. ءيت اياعىڭداعى ىركىت كىلكىلدەپ اپتالاپ كۇتىپ تۇراتىن كەزدەر بولدى. ءتاڭىرى سىيلاعان ازۋ تىستەر مەن بىلەمدەي-بىلەمدەي ءتورت اياعى تۇگەل تۇرعاندا قىزىل وڭەشتى قاقسىتىپ قويمادى. تالاي سالبوكسە بالپاقتى ازۋعا باستى، ءبىر-جاز ۇيقىداعى قوياندى دا جاتىن ورنىندا تارپا باس سالىپ، ەمىن-ەركىن پارشالاعانى بار. كەسپەكتەن ويىپ جاساعان دوبالداي ءيت اياقتى بىرتە-بىرتە ۇمىتا باستاسا، وعان الدىمەن جايدارى دا بەرەكەلى جاز سەبەپشى بولسا، ەكىنشى بويداعى جەلىك كىنالى ەدى.

كۇن قىزا دەنەنى الاپات قۇمارلىق بيلەگەن. تايداي تەبىسىپ وسكەن جەلكە ءجۇنى دۇرديگەن كاۋپەك قىزىل توبەت - ءبورىباسار وتكەن كەزدەگىدەن الدەقايدا ىستىق تارتتى. بۇرىنعى تاتۋلىقتىڭ اراسىنا ءتىپتى قىل وتپەيتىن بولعان. ەندىگى جۇپتاستىق ودان دا ىستىق ەدى. بويعا كەربەزدىك پەن اسەم پاڭدىق بىردەي بىتكەن ءتارىزدى. يتشىلىك اشكوزدىك ازايىپ، ەداۋىر توقمەيىل تارتقان. قۇيرىقتى دوڭگەلەتىپ قايىرىپ جىبەرىپ، اياقتارىن كەربەزدەنە جۇمساق تاستار. ءبورىباسار كولەڭكەسى ءتارىزدى: كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ىزىنەن ءبىر ەلى قالمادى. جاتسا جانىندا، جورتسا سوڭىندا. «تۇف!» دەسە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەگەن قادىرمەندى ۋاقىتتىڭ دا ولشەۋى بولىپ شىقتى. كەيىن بويى بىرتە-بىرتە اۋىر تارتىپ، سالبوكسەلەنە بەردى. ءيسى تارتىپ، سىرتىلداپ، ساي-سالا قۋالايتىن، تۇرىكقۇلاقتانىپ، تۇنىمەن كوز ىلمەيتىن سەرگەكتىك سۇيىلىپ، ماناۋراي بەرەتىن بولدى. ءبورىباساردى جالعىزسىراتپاۋ ءۇشىن عانا قوسىلعانى بولماسا، كادەلى كەزدە دە بوي كورسەتىپ جۇلقىنىپ شىعا المادى. باسىن ءبىر كوتەرىپ، مۇرنىنىن استىنان مىڭق-مىڭق ەتەدى دە قويادى. زاۋقى جوق. ءبورىباسار بولسا ءارقاشان بابىندا: اتتانداپ، جەر-جاهاندى جاڭعىرىقتىرىپ زاڭقىلداپ اۋىلعا جاقىنداعان قاراعا جالعىز شىعا بەرەدى. بۇل كۇنشۋاقتى قالايدى. قىز-قىز قايناعان بوپىردى استىنا باسىپ، ماۋجىراپ بۇيىعىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتا بەرگەندى كوڭىلى قوش كورەدى. اڭدىعانى ءيت اياقتىڭ جيەگى.

كۇزدىڭ قاراسۋىعىمەن قاربالاس تورتكوزدىڭ باسىنا قات-قابات بەينەت تە تۇسكەن. تولعاق قاتتى قىستى. تۇمسا نەمە جانىن قويارعا جەر تابا الماي، بوراندى تۇندە بەزەك قاقتى. اقىرى دۇنيەگە جەتى بىردەي كۇشىك كەلدى. بارلىعى جامىراي قىڭسىلاپ، بەي-بەرەكەت تىربانىپ، باۋىرىنا جارماسسىن كەلىپ. سولارىڭ ەمشەكتەرىنە قادالىپ سولقىلداتىپ سورعاندارىنا مويىنسۇنىپ، بويى بەي-جاي ماۋجىراپ، كوزدەرىن انتەك جۇمىپ، وزەگى تالعانشا ۇزاق-ۇزاق جاتا بەرەتىن بولدى. ءيت اياقتىڭ سۇيەكسىز اسى جۇمىرعا جۇق بولمايدى، مىنالارعا بايلانىپ، ۇزاپ جورتۋىلداپ تا كەتە المايدى. قازىر دالادا دا نە بولسىن. كۇز ءتۇسىپ، جەردىڭ پەيىلى تارىلعان كەز. سارمايعا بوككەن تىشقانداردىڭ دا جەتى قات جەر استىنداعى ىندەرىنىڭ تۇكپىرىنە كەتىپ، قارالارىن باتىرعاندارى قاشان. ونىڭ ۇستىنە جەر زار ەڭىرەپ قالعان: تىرناق سالساڭ توبە قۇيقاڭ شىمىرلايدى. ءبورىباساردان قالعان سۇيەك-ساياق شولاق اكەلىپ تاستاعان بولىپ قۇيىلا السا-شى. جۇرەگى سازىپ، كوزى قاراۋىتادى. ونىڭ ۇستىنە مىنا سۋىق سۇيەكتەن ءوتىپ بارادى.

قاراسۋىق قاهارلى. كوپ بولدى: داۋىل ءبىر تىنىس الماستان ءىشىن تارتىپ-تارتىپ سوعىپ تۇر. جىلىمشى جابىسقاق جاڭبىر قۇتىن قاشىرىپ-اق بولدى. اسىرەسە تۇنگە قاراي ساي سۇيەگىن سىرقىراتادى، ءتىسى-تىسىنە تيمەي كەتەدى.

ورەلى تاڭدى كوز شىرىمىن الماي اتقارعان-دى.

* * *

ەرتەڭگىسىن كوزدەرىن اشپاعان ءالجۋاز كۇشىكتەرىن باۋىرىنا باسىپ، قالشىلداپ جاتقان تورتكوزدىڭ تاس توبەسىنەن ەرنياز ءتونىپ تالتايىپ تۇر ەدى. اياعىندا باسى قايقايعان كەرزى كونە ەتىك، بۇتىندا باياعىدان بەرى ەتىكپەن جولداسقان قولپىلداعان سۇر گاليفە، ۇستىندە ءار جەرەن ماقتاس ىۇپيگەن شيبارقىت قارا كۇپايكە، باسىندا مىلجا-مىلجا كۇتىمسىز قالپاق.

- وي، پاقىرلار-اي. جارىق دۇنەگە مۇنشاما مەزگىلسىز كەلۋىن. جاعدايلارىڭدى كىم جاسايدى؟

بۇرىلىپ ۇيگە كەتتى. قامىس قاقىرانى بويلاپ سالىنعان ۇزىن ءدالىزدىڭ تۇكپىرىندەگى قوقىستاردى جالعىز قولىمەن بۇرقىراتىپ اشىپ، دالاعا شىعاردى، قورادان لەگەنگە سالىپ، ساق تاسىدى. ونىڭ ۇستىنە مايدا قي توكتى. قيدىڭ ۇستىنە بوستەك تاستادى دا، كۇشىكتەردى لەگەنگە بىعىرلاتىپ سالىپ، سۇيرەتىپ الىپ كەلدى. تورتكوز ىزىنەن ءبىر ەلى قالماي سۇمەڭدەپ ەردى. قالىش شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. باعاناعىدان بۇلىنشىلىككە ءتۇسىپ جۇرگەنىن كورمەپتى.

- اۋ، بۇل نە؟ كوشىپ جۇرسىڭدەر عوي تۇگى.

ءبىر لاڭنىڭ بولاتىنىن باستان-اق ءبىلىپ بەكىنگەن ەرنياز ۇندەگەن جوق. وزىنەن-ءوزى تۇتىگىپ اشۋلانىپ ءجۇر.

- ساعان ايتىپ تۇرمىن. قۇلاعىڭ قالعان با نەمەنە؟

- كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ بەيشارالاردى كورىنەۋ كوزگە قىرامىز با؟ دالا سۋىق. قاتىپ قالادى.

- قاسىڭا الىپ جاتسايشى. ەندى يتپەن بىرگە جاتۋىڭ قالىپ ەدى.

- جۇمىسىڭ بولماسىن. جاتسام جاتامىن.

قالىش ەرنيازدىڭ كوپايكەسىنەن شىمشىپ توقتاتتى. يەگىن جوعارى كوتەردى.

- شاڭىراققا قارا.

ەرنياز قالىش قاتىننىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.

- شاڭىراقتىڭ سەنىكى ەكەنىن بىلەمىز. تورىڭە سۇيرەپ جاتقانىمىز جوق. بەيشارالار ەڭ بولماسا بويلارىن جىلىتىپ دالىزدە جاتسىن دا.

قالىش ەرنىن شىعارىپ ءسال كىدىرىپ تۇردى دا، نەگە ەكەنىن ءوزى ءبىلسىن، ءتىلدى سۇعىپ-سۇعىپ الاتىن رەتى كەلىپ تۇرسا دا ۇستاسقان جوق، شىعىپ كەتتى.

* *

جىلى ورنىنان قوزعالعان سوڭ بەرەكەلەرى قاشقان كۇشىكتەر قىڭسىلاپ ەمشەك ىزدەپ ارپالىسىپ، ءارقايسىسى ءار جاققا شاشىراپ كەتكەن ەدى. تورتكوز سولاردى جيناستىردى. قۇرعاق تا جۇمساق بوستەككە قايىنقاپتال باۋىرىن قايتا توسەگەن سوڭ، كۇشىكتەر مۇرىندارى پىشىلداپ، تۇس-تۇستان ەمشەكتەرىنە قادالىپ، بىرتە-بىرتە تىنىشتالا تۇسكەن ءتارىزدى.

ەرنياز ەكى رەت كەلىپ، قاراكولەڭكەدە دۇرىس تا كورە الماي ۇستەرىنە ەداۋىر ءتونىپ تۇردى.

- ءاپ، باسە. مىنە ەندى، جاعداي جوندەلدى، سولاي ما ەكەن، ءا؟ جىلى بولدى ما؟

شالدىڭ وسى جۇپ-جۇمساق تا سيرەك ەستىلەتىن مەيىرىمدى داۋىسى تورتكوزگە ءاماندا جاعاتىن. ەتىگىنىڭ باسىمەن كۇشىكتەردىڭ بوكسەلەرىنەن ەپپەن تۇرتكىلەپ كەتكەن. ەكىنشى رەت كەلگەندە تىسكە باسار بىردەڭەلەردى قاعازعا وراپ اكەلە جاتقانىن تورتكوز يىسىنەن سونادايدان سەزىپ، كۇشىكتەردى شاشىراتا-شاشىراتا ۇمتىلدى. ەكى-ءۇش ءتۇيىر قاتقان نان ەكەن، تىسكە پاشىر-پاشىر باستى دا قىلعي سالدى. اراسىنداعى ەكى قابىرتقانى قوسارلاي تىستەپ، ورنىنا قايتا ورالدى. الگىنىڭ اراسىندا تاعاتسىزدانىپ بىتىراي باستاعان كۇشىكتەر باۋىرىنا قايتا جارماسقان. تاستاي سۇيەكتىڭ سىلەكەي شۇبىرتىپ ەرمەككە قاجارعا جارارلىعى بولماسا، اش قارىندى جۇباتار ءنارى جوق، قايتا ارانىن اشا تۇسە مە قالاي. ارعى جاعىنداعى انتالاي جامىراسقان اشتىققا باسىرتقى بولۋدىڭ ورنىنا، ولاردى ءتۇرتىپ وياتىپ، ۇلارداي شۋلاتقان ءتارىزدى. ءتىلىن شىعارىپ جىبەرىپ، ەكى ەزۋىن جالاپ-جالاپ قويدى. اشقاراقتانا جۇتىندى دا. باسىن اياعىنىڭ ۇستىنە جايلاپ جايعاستىرىپ، ەرىكسىز ەسىككە ءموليدى.

بوي جىلىتىپ، بۇرىنعىداي ەمەس، دەنەگە از دا بولسا قۋات ەنە باستاعان.

سىرتىق ەسىكتىڭ اۋزىندا بۇلارعا ۋىقتاي ءيىلىپ قالىش قاراپ تۇر. بىردەڭە دەپ قاتقىلداۋ سويلەپ تۇرعانىن تورتكوز سەزەدى دە جىمقىرىلا تۇسەدى.

- كوزىن قاراشى! كوزىن! وسى نەنىڭ بار-اۋ، كوزى جامان. انە، قاراشى! وڭمەنىڭنەن ءوتىپ كەتەدى.

تورتكوز تىرپ ەتپەدى. كەمپىر ەسىكتى مىقتاپ بەكىتىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. ىشتەن ىلىنگەن ىلمەشەكتىڭ سىلدىرى ەستىلدى.

ءبىرازدان سوڭ ۇيدەگىلەردىڭ كۇبىر-سىبىرى سايابىر تاپتى. سۋىقتان قالجىراعان كۇشىكتەردىڭ دە بويلارى جىلىنعان سوڭ ماۋجىراپ، جاقتارى سەمە باستاعان. تورتكوزدەن ۇيقى قاشتى. جۇرەگى سازىپ، ءىشى سار-سۇر ەتىپ مازا الادى. انەۋ قاراما-قارسى ارعى قۋىستىڭ تەگىن ەمەستىگىن قايىڭقاپتال كەلگەننەن-اق سەزگەن. جانعا جايلى حوش ءيىس سىزدىقتاپ كەلەدىدە تۇرادى. سۇر ەتتىڭ جۇپار ءيىسى، شىركىن. باسىن كوتەرىپ، قوس تاناۋدى توسەپ جىبەرىپ، قۇشىرلانا تارتىپ-تارتىپ كورىپ ەدى، ەداۋىر سىباعانىڭ ساقتاۋلى تۇرعانىنا كۇمانى قالعان جوق. سىلەكەيى ەرىكسىز شۇبىرا جونەلگەن. ەكى ەزۋىن جالانىپ-جالانىپ قويدى. تامساندى دا. بولماس ىڭعايى بار. ورنىنان ەپپەن تۇرىپ، سولاي قاراي جاعالادى. ەت بار. جانە ول جوعارىدا - تاس توبەسىندە ءىلۋلى تۇرعانىنا جاقىنداعاننان-اق شۇباسى قالمادى. نەگە ەكەنىن ءوز دە بىلمەيدى، اۋىزعا ءتۇسىپ تۇرعان شىركىندى بىردەن قاقشىپ الماي، ءدامنىڭ استىندا ءارى-بەرى سەندەلىپ ءبىراز كىبىرتىكتەپ ءجۇرىپ قالىپتى. الدەنەنىڭ كۇيىنىشىنەن جەر تىرنالاپ، قىڭسىلاپ قويدى. موينىن سوزىپ تاناۋدى جاقىنداتىپ كورىپ ەدى، قىڭسىلاپ قويدى. مويىنى سوزىپ تاناۋدى جاقىنداتىپ كورىپ ەدى، كۇمان بۇرىنعىداي ەمەس، اپ-انىق - ءدال توبەسىندە دايىن اس ءىلۋلى تۇر. سەكىرسە قاقشىپ-اق تۇسەتىن نارسەگە تاعى كىبىرتىكتەدى. قالاي تولقىعانمەن بولمايدى ەكەن. تىك اتىلىپ، تىسكە ىلىنگەن بولىگىن جۇلىپ الدى. جاتىن ورنىنا كەلىپ، ەتكە جالما-جان تابانىن تىرەپ، اپىل-عۇپىل اشقاراقتانا جۇلقىلاي باستادى. زارلاۋىق قارىنعا ەل قوندىرعاننان كەيىن بارىپ، ەزۋىن جالانىپ، بىرنەشە كۇنگى اشتىق پەن سۋىقتان سىلەلەنگەن قايىنقاپتالدىڭ بويىنا قىزۋ تەۋىپ، بەي-جاي ماۋجىراپ، سوزىلىپ، كوز ىلىندىرگەن ەدى.

سىقىر ەتكەن دىبىستان شوشىپ وياندى. شولاق شال بۇعان بۇرىلىپ قاراماستان كۇپايكەسىن جولشىباي قاۋسىرىنىپ دالاعا شىقتى. باج ەتىپ جىلايماندانا اشىلعان سىرتقى ەسىك پەن شەلەكتىڭ تۇبىندەي جالعىز كوزدەن تاڭنىڭ سارجاعال ساۋلەسى ۇزىن، قاراڭعى دالىزگە توگىلدى.مال ورىسكە شىقپاق بولدى. ءبىرازدان كەيىن شەلەگىن سالدىراتىپ، جولشىباي ەسىنەپ، شاشى دۋدىراعان قالىش تە شولاقتىڭ سوڭىنان كەتتى. تاعى ءبىرازدان كەيىن شىلپىلدەتىپ ءبىر شەلەك ءسۇت الىپ كەلىپ، جوعارىدان سالبىراپ تۇرعان تەمىر ىلمەشەككە ىلگەلى جاتىپ، ماڭداي الدىنداعى ءىلۋلى ەتتىڭ جوق ەكەنىن، كەرۋلى ءجىپتىڭ ءۇزىلىپ جەردە جاتقانىن كورىپ، قارا كەمپىر جىلان شاعىپ العانداي باج ەتە قالسىن.

- ءوي، قاراڭ قالعىر كوردەمشە! مىناۋ سەنىڭ ءىسىڭ عوي! قۇمىڭدى جە، قۇمىڭدى جەگىر! قۇمىڭدى عانا جەگىزەيىن سەنىڭ. قاپ، مىنا قاڭعىباس شولاقتىڭ كورسەتكەنىن-اي ماعان. جاتقان جەرىندە نە ىستەسەم ەكەن وسى؟ شىق بىلاي! شىق!

سىرتقى ەسىكتى شالقالاتىپ اشىپ تاستاپ، قولىنداعى دوبالداي يىناعاشتى وڭتايلاپ، جار جاعالاپ بۇعان جاقىنداي ءتۇستى. تەگىن ايقاي ەمەستىگىن تورتكوزدىڭ ءىشى سەزگەن. ءتۇسىن سۋىتىپ، يىناعاشتى قوس قولداپ كولدەنەڭدەي ۇستاپ، بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەرگەن سوڭ ىرىلداپ ايبات شەگىپ كورىپ ەدى، قوياتىن ايبىقانىڭ ءتۇرى ەمەس. «جۇرەگىمىز تالىپ، كوزىمىز قاراۋىتىپ بارا جاتقان سوڭ، پەندەشىلىك، ازعانتاي ەتتى جەگەنىمىز دا. كۇنى-ءتۇنى وكپەڭدى سۋىرىپ جاتقان مىناۋ كۇشىكتەردى كورمەيمىسىڭ؟ باتىرەكەسى، سابىر ەندى سابىر. بولار ءىس بولدى، اق تاياعىڭ ەت بولمايدى. قويىڭىز دەگەن سوڭ قويىڭىز. اشۋ - اراز، اقىل - دوس، باسەكەسى» دەيمىن. تىستەنىپ، ونان سايىن كىجىنىپ جاقىنداپ كەلە جاتىر. تورتكوز ءبىر جاعىنان ايبات قىلا قىرىنداپ، ەسىككە قاراي جىلىستاۋعا ءماجبۇر بولدى. قايىرىلۋعا مۇرشا قايدا؟ قالىش قاپتالدان تىقسىردى. تۇستاس كەلە بەرە سەرىپپەدەي اتىلعان كەزىندە كوزىنىڭ وتى جارق ەتە قالدى. جولشىباي قىڭسىلانىپ، سۇرىنە-قابىنا ۇمار-جۇمار سىرتقا قۇلاعان. سەگىزكوز قاقساپ قويا بەرسىن. وزگە جاعى ساۋ ءتارىزدى. سوعان قاراعاندا مىقتاپ ءبىر-اق سىلتەپ ۇلگەرگەن بولار. جالانايىن دەسە، مويىن جەتپەيدى. توبەنىڭ باۋرايىنا بارىپ، تىم-تىرىس جانتايا كەتتى.

كەمپىر ەسىكتىڭ اۋزىندا قولىن ولاي-بۇلاي سەرمەپ، جۇلقىنا شاڭىتىپ ءجۇر. ەرنياز دا جالعىز قولىن بەلىنە قايىرىپ الىپ، ودان موينىن سوزىپ تۇرىپ، ساۋساعىن شوشايتىپ، كەمپىرگە بىردەڭە دەپ داۋىستاپ الەك بولسىن. ۇرىسىپ جۇرگەن شىعار.

توبەنىڭ باۋرايىندا وسىنىڭ ءبارىن باقىلاپ، تۇسكە دەيىن تاپجىلماي جاتتى.

تۇستە، ادام اياعى باسىلعان كەزدە، ەسىكتىڭ جانىنا جاقىنداپ كەلىپ، جايعاستى. ەندى مۇنىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق ءتارىزدى.

قاراڭعىلىق ءتۇستى. ەل تەگىس ورىنعا وتىردى. تورتكوز ءۇيدىڭ سىرتىن ەپتەپ اينالىپ كەلىپ، ءدالىزدىڭ بۇرىشىنا قۇلاعىن ءتۇردى. ىشتەن كۇشىكتەرىڭ قىڭسىلاعان دىبىسى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. ساتكە دە جاقتارى سەمبەي، جاپپاي جامىراسىپ جاتىر. داۋىستىڭ ءار جەردەن شىعۋىنا قاراعاندا بىتىراپ كەتكەن بە قالاي؟ ىشكە ەنگىسى كەلدى. ىشى-باۋىرى ۋىلجىپ، قالاي دا پاناسىز قالعان اش كۇشىكتەرىنىڭ جانىندا بولۋدى قالادى. تىرناقتى سالىپ كورىپ ەدى، جىلاۋىق اعاش ەسىك بەكىتىلگەن ەكەن، اشىلمايدى. مىلقاۋ تىمسىرايىپ تۇر.

جۇگىرىپ كۇشىكتەر جاققا باردى، ودان اعاش ەسىككە قايتادان قاشىر-قۇشىر تىرناق سالۋعا ءماجبۇر بولدى. كەكتەنىپ، ءۇستى-ۇستىنە جۇلقىنا تىرنالادى. قايتا-قايتا ءۇردى. «ەسىكتى اشىڭدار! بوپەلەرىمە بارامىن. اشىڭدار! اشىڭدار!» تىم-تىرىس. ءۇيدى ءۇش-ءتورت رەت اينالىپ شىقتى. ءدالىزدىڭ كۇشىكتەر جاتقان تۇسىنا تىرناق سالىپ ەدى، جەر زار ەڭىرەپ قالعان ەكەن، توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. قايتا كەلىپ، ەسىكتى تىرنالادى. سىبىس جوق. وسى ۇنسىزدىك ونان سايىن اشىندىرا تۇسكەن. تۇمسىقتى قاپ-قاراڭعى مىلقاۋ كوكتىڭ باۋىرىنا تىرەپ، ءىشىن اقتارىپ ۇلىسىن كەلىپ. ەسىتەر قۇلاقتىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتىپ، داۋىس سوزسىن. «بوپە...لەرى..مە بارايى...ىن دەيمى...ىن. بوپە...لەرىمە...ە! بوپە...لەرىمە...ە!»

كەنەت ارعى جاق دۇڭكىلدەپ، شومبال تەمىر ىلمەك سالدىر-گۇلدىر ەتىپ ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. بوساعادا قولپىلداعان كويلەك، دامبالى اعاراڭداپ ەرنياز تۇر.

- ىشكە كىر!

تورتكوز اۋزىن تارس جۇما قويىپ، جاقىنداپ بارىپ كىلت كىدىردى. كوكىرەگىن جاسقانشاق كۇدىك العان. ءيت ءبىلىپ پە، جاقسى ادام دەگەنمەن يىناعاشى بولۋى مۇمكىن عوي. ءدال تۇسىنا كەلگەندە سارت ەتكىزەر. شولاق بەرى جاقىنداي ءتۇستى. قولىندا ەشتەڭە دە جوق ەكەن. ساتىڭنەن.

- ىشكە كىرە عوي. بولدى ەندى. دىبىسىڭدى شىعارما.

داۋىسى جۇپ-جۇمساق-اۋ. قانداي جايلى ەدى. قايىنقاپتال سەندى. سەندى دە ەسىكتەن سىمپ بەرىپ ەنىپ، ءارقايسىسى ءار جاقتا ۇلارداي شۋلاپ بىتىراپ جۇرگەن كۇشىكتەرىن بىرتىندەپ جيناستىرا باستادى. ولار دا ءۇمىت ۇزگەن جاقسىلىقتىڭ اياق استىندا كەلە قالعانىن سەزىسىپ، تۇنشىعا قىڭسىلاپ، ەنەلەرىنىڭ باۋىرىنا جابىلا ءتۇستى.

تورتكوز بۇل ءتۇندى ەلەڭدەپ جايسىز وتكەردى. ەرتەڭگىلىك ءدال كەشەگىدەن اينىمايتىن ۋاقيعا بولدى. جالعىز ايىرماسى جۇرەگى شايىلىپ قالعان تورتكوز ەرتە قامدانىپ، قالىش كۇيبەڭدەپ يىناعاشتى قولىنا ىلىندىرە الماي جۇرگەندە، ارقاسىنا تاياق تيگىزبەي دالاعا سىتىلىپ ۇلگىرگەن.

- مەنىڭ باسىم ىلعي تاستاندىلاردان-اق بالەگە قالدى-اۋ! قايتەدى مىنالار، ءا؟ ەندى قوينىمىزعا الىپ جاتۋمىز قالعان شىعار! سويتەتىن بولارمىز. ءيىناعاشى قۇرىماعىر قايدا قۇرىدى؟ باسىن عانا جارايىن.

قاراسۋىق ەڭىرەپ تۇر. تۇلا بويىڭدى قاريدى. انەۋكۇنگىدەن بەرى بۇرشاق ارالاس دامىلسىز جاۋعان جابىسقاق جاۋىن جەر بەتىن جىلميتىپ قاتا باستاعان مۇزداقتى توڭدى قايىنقاپتالدىڭ وتكىر تىرناعى دا ارەڭ-ارەڭ ىلەدى. اينالانىڭ بارلىعى جالت-جۇلت، شوپتەردىڭ باستارىنا مولدىرەگەن مۇز تۇتاسقان. ءبىردى-ەكىلى ءدۇبارا تايىنشالار ورىستەن قاشىپ كەلىپ، بەلدەرى بۇكىرەيىپ بۇرسەڭدەپ قورانى ىقتاپ تۇر.

قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلە جاتقان.

تورتكوز سوناداي جەردە شانشىلىپ وتىر. ەكى كوزى ەسىكتە. قالىشتىڭ شاڭ-شۇڭ داۋىسى كوپكە دەيىن باسىلعان جوق. ەرنياز بۇرسەڭدەپ موينىن ىشىنە جيىرىپ الىپ، ورىسكە مال ايداۋعا كەتتى. قالىشتىڭ قامىت اياق قارابۇجىر تاپال بايى يىعىنا كەتپەن سالىپ، قيسالاڭداي باسىپ قورانىڭ سىرتىن اينالىپ بارادى. سول جاقتا ءبىراز كىدىرىپ، كەتپەنىن تاستاپ، بوسقول قايتا ورالدى. قامىت اياق بۇنىڭ بوپەلەرىن شۇپىرلەتىپ كەشەگى لەگەنگە سالىپ، ۇيدەن شىقتى. كوكتايعاناقتان جۇرە الماي ەپپەن قالت-قۇلت باسىپ، قايتادان قورانىڭ سىرتىنا بەتتەگەن.

كۇشىكتەرىنىڭ داۋىستارىن قۇلاعى شالعان بويدا ەمپەڭدەپ كەلىپ، قامىتاياقتىڭ ىزىنە ەرگەن. اناۋ «كەت ارىلەپ» سەس كورسەتپەگەن سوڭ قاشقاقتاعان جوق. لەگەننىڭ ىشىنە موينىن سوزىپ، بالبىراعان بالعىن نەمەلەردى يىسكەگىسى دە كەلدى. قورانىڭ سىرتىنداعى جاڭا عانا قازىلعان، كىشكەنتاي شۇڭقىرعا كۇشىكتەردى قىڭسىلاتىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن ءۇيىپ سالدى. تورتكوز كىسىمەن جاعالاسىپ، كۇشىكتەرىن يىسكەپ ەمىزبەككە ۇمتىلعان. قاراشۇبار بۇعان كىجىنىپ، كەتپەننىڭ باسىمەن جاسقاعان سوڭ اناداي جەردە اڭتارىلىپ وتىرىپ قالىپ ەدى. انانىڭ ءيىسىن الا الماي جەتىمسىرەپ، ساپ-سالقىن سىزدان تۇشكىرىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى باسا كوكتەپ، تۇس-تۇسىنا بەي-بەرەكەت قايماسىپ جۇرگەن، ءالى كوزى دە اشىلماعان كۇشىكتەردىڭ ۇستەرىنە كەسەك ارالاس قارا توپىراق دۇرس-دۇرس ءتۇسىپ، كەزەك-كەزەك ءورىسىن تارىلتىپ تۇنشىقتىرا بەردى.

تورتكوز ەش نارسەگە تۇسىنە الماي شوڭقايىپ قالدى. شۇڭقىردىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورىپ بىلمەككە ءبىر-ەكى رەت ۇمتىلىپ، جارق-جۇرق ەتكەن كەتپەننەن جاسقانىپ، قايتا كىدىرىپ، قۇلاعىن ءالسىن-السىن كوتەرىپ سومپيىپ وتىر. قارابۇجىر كۇشىكتەردى تىرىلەي كومىپ بولىپ، توپىراقتى بۇزىپ شىعار بىرەۋ بارداي-اق مىقتاپ تاپتاپ كەتكەن سوڭ دا، تاپجىلماي ەداۋىر اڭتارىلىپ قالدى. ءبىرازدان كەيىن بارىپ جاڭا عانا اكەلگەن كۇشىكتەرىن كورە الماي الگى جەردى يىسكەپ ەدى، مۇزداي سىز قولقانى قاپتى. جاس ءيىس ەمىس-ەمىس قانا سىزاتتايتىن. الدەنەدەن شوشىنعان تورتكوز ەسسىزدەنىپ، ءتورت شەڭگەلدى قارا جەرگە دولىلىقپەن بىردەن سالدى. جىمداسىپ ۇلگىرمەگەن جاس توپىراق الىسقا بارىپ ساتىر-سۇتىر تۇسكەن سايىن جاعىمدى جاس ءيىس مولايدى. قايىنقاپتال ودان بەتەر قۇلشىنا بەردى. ىلەزدە قورىس بولىپ قازىلىپ قالعان. قىڭسىلامايتىن، قيمىلدامايتىن، ءبىراق جاس ءيىسى ءالى مۇڭكىپ تۇرعان ءولى كۇشىكتەردى كورىپ، تورتكوز اڭ-تاڭ قالدى دا، بۇرىنعى ەسكى قوراداعى جاتىن ورنىنا كەزەك-كەزەك تاسىدى. تۇگەل جەتكىزىپ بولعان سوڭ كوڭىلى جايلانىپ، ءارقايسىسىن ءبىر جالاپ، يەگىمەن تۇرتكىلەپ ءبارىن ومىراۋىنا تارتىپ، ەمىرەنىپ ۇزاق جاتتى. كۇشىكتەر بولسا مۇزداي. بۇرىنعىداي قىڭسىلاپ، ءبىر-بىرىمەن تالاسىپ-تارماسىپ، الدىڭعى اياقتارىمەن ەمشەكتى قۇشاقتاپ، ەشقايسىسى باۋىرىنا ۇمتىلعان جوق جانە باۋىرىن جىلىتپادى دا. سوندا بارىپ تورتكوزدىڭ تۇلا بويىن ۇرەي بيلەگەن. ەمشەكتەرى لەزدە دىريىپ ءىسىپ كەتى.

ەرنياز جايلاپ كەلىپ بۇلاردى كورىپ، قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ، كوزى الاشاپىراشتانىپ ۇلكەن سويقاندى باستاۋعا ۇيگە قاراي قاتتى-قاتتى ادىمداي جونەلدى.

* *

بەلگىسىز ۇرەي تۇلا بويىنا شىم-شىم دارىپ، الاڭ ەتە باستاعان. ءبىرى بۇكتەتىلىپ، ءبىرى سەرەيىپ، ەندى ءبىرىنىڭ اۋىزدارى قولاپايسىز اشىلىپ، قيمىلسىز جاتقان ءولى كۇشىكتەرگە ءبىر، بەت-اۋزى جىبىرلاپ، سەرەيىپ تۇرعان شولاققا ءبىر قارادى. «مىناعان قالاي تۇسىنەمىز؟» اياعىن شيراق باسىپ ەمپەلەڭدەپ كەتىپ بارا جاتقان ەرنيازدىڭ سوڭىنا ىلەستى. بۇرىنعىداي الدىن وراعىتىپ اسىر سالعان جوق، ەپتەپ كەلىپ اياقتارىنا دا وراتىلمادى، كەيدە بەيقام كەل ەجاتقاندا ۇزىن تىلمەن جالاپ تا الاتىنىن بولاتىن. ويتپەدى. باسىن جەرگە سالىپ جىبەرىپ، سوناداي جەردە سۇمەلەكتەپ سۇلەسوق ەرىپ وتىردى. ول دا بۇعان قايىرىلىپ قارامادى. جاۋىرىنى كۇجىرەيىپ، وكشەسىن قاداپ، الشاق ادىمداپ ۇمتىلا ءتۇسىپ اسىپ بارادى.

ۇيگە سول ەكپىنمەن ەندى. تورتكوز ءالسىن-ءالسىن جالتاقتاپ قويىپ، سوناداي جەردە شوڭقايىپ وتىر. كوزدەرى ۇڭىرەيپى، قارنى قابىسىپ قالسا دا اشتىقتى ۇمىتقان. ۇرەي مەن الاڭ تاعات تاپتىرتار ەمەس. ءىشى الاي-تۇلەي قوپارىلىپ، كوزىنىڭ الدى كىلەگەيلەنىپ كەتكەن.

تاعاتى بولماي قايىرىلىپ كۇشىكتەرىنە قايتا كەتتى. سول كۇيلەرى سەرەيىپ-سەرەيىپ جاتىر: قىڭسىلاپ باۋىرىنا جارماسپايدى، سۇيرەتىلىپ ولاي-بۇلاي بەي-بەرەكەت كەزبەيدى دە. بويىنا دۋ-دۋ قىزۋ بەرەتىن نازىك دىبىستارى دا ەستىلسەيشى. تۇمسىعىمەن كەزەك-كەزەك تۇرتكىلەپ كورىپ ەدى، كەپكەن اعاشتاي سەرەڭ-سەرەڭ ەتتى. حوش يىسى دە سەمە باستاعان، سالقىن. باۋىرى دا سىزداپ بارادى. قينالا قىڭسىلاپ ايدالاعا ءجون-جوسىقسىز ءۇرىپ-ءۇرىپ قويدى. تاعى دا ءۇردى. ىشتەگى ۇيىعان دەرتى توگىلىپ، بويى جەڭىلدەگەندەي بولا ما قايتەدى. تۇمسىقتى كوككە كوتەرىپ جىبەرىپ، ۇلىدى دەيسىڭ. ايانباي زارلاپ، جىلاپ ۇلىدى.

بەيماعلۇم ءبىر تۇيسىك كومەك دامەتكەن بولار، تەڭسەلىپ تۇرىپ-تۇرىپ قايتادان شولاق جاققا بەتتەدى.

تورتكوز ەندى ەسكى قىستاۋدا وزىنە جاقىن جالعىز كىسىگە بار مۇڭىن شاققالى بوساعادا قۇيرىعىن جەرگە قاداپ وتىرعاندا ءۇيدىڭ ىشىندە كوك دولى قاتىنمەن قىزىل-الا ۇرىس بولىپ جاتىر ەدى.

الپىستان اسقان شال مۇگەدەك ەرنيازدىڭ ەت جاقىن تۋىسى جوق، شاراسىزدىقتان جاماعايىن قۋالاپ، وسى ماڭداعى ەلدىڭ ورتاق قوناعى - قاباعى اشىق ۇيدە ءجۇرىپ-تۇرا بەرەتىن، ول پاقىردىڭ دا باسىندا جەتىمدىكتىڭ بارلىعىن، بالكىم سونان بولار، بۇنىمەن مۇڭداس ەكەندىگىن تورتكوز بىلمەيتىن. جۇرتتا قالعان قايىنقاپتالعا ارا ءتۇسىپ، جەتەسىز جامان بايىڭا جازىقسىز كۇشىكتەردى ءولتىرتتىڭ دەپ، وبالى سەنى جىبەرمەيدى، تاسباۋىر جاۋىز، پاشەست دەپ - ءبىر جاعىنان جەڭگەسىنە ءتىلى وتكىر - جەڭىن سالاقتاتىپ، جالعىز قولىن سەرمەپ جاتقانىن، ال قالىشتىڭ دا سوزدەن ەسەبىن ءبىر ادامعا جىبەرىپ كورمەگەن تالاي تار كەزەڭدەردە سىنالعان تارلان ۇرىسكەر ەكەندىگىن، ەرنيازدىڭ جالعىزدىعى مەن قاڭعىرمالىعىن بەتىنە بىج-بىج باسىپ، كىمدى باسىناتىندىعىن تۇپ-تۇقيانىمەن قويماي قازبالاپ، اقىرى قولىن دالاعا سەرمەپ جولىنىڭ تاپ قازىردەن-اق اشىق ەكەندىگىن اشىپ ايتىپ، قاي ۇيگە بارسا دا ارقاسىنان قالمايتىن جالعىز كورپە-جاستىعى مەن كور-جورىن بۇرقىلداتىپ بەتىنە شاشىپ جاتقانىن تۇسىنە المايتىن ەدى. ۋايىمى پاناسىز پەرزەنتتەرى بولىپ تۇرعان ءيت قايدان ءتۇسىنسىن.

ەسىك سىرتتا اشىلىپ، ىشىنە جاستىعىن سالىپ شيراتقان كورپەسىن جالعىز قولىمەن قولتىقتاپ، ەكى بوساعاعا كەزەك سوقتىعىپ، ورتتەي الاۋلاپ ەرنياز شىقتى. ىزىنشە-اق قالىشتىڭ شاڭقىلداق داۋىس تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگىلىپ كەلىپ، توگىلسىن. شوشىپ كەتكەن، قايىنقاپتال ارتىنا جالتاقتاي قاراپ، اۋلاق بارىپ وتىردى.

- «تىشقان كو... كورە الماي ءجۇرىپ، قۇيرىعىنا قالجاۋىر بايلايدى» دەپ، الدىمەن ءوزىڭنىڭ قارا باسىڭدى جارىلقاپ السايشى، قاڭعى نەمە-اۋ! - دەپ ءبىر قويسىن. - مەنىڭ ءۇيىم ساعان ءيت قورا ما ەدى سونداي-اق! باۋىرىڭ ەزىلىپ، جانىڭ شىعىپ بارا جاتسا، انا قوراعا بار دا قوينىڭا الىپ جات! قوي دەسەم بەتىمە تىپا دە، - دەپ، تاعى ءبىر تىنىستاپ السىن. - شۋلاتىپ ۇيمەلەتىپ قويعانى نەسى؟ ما، مىنانى دا ال! ءما، تراپكىڭ! ەندىگى جەردە بار ما، جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن. ءما! ءما!

كونەشالبار ما، كەەپ تۋفلي مە، شۇلعاۋ ما بىرىنەن كەيىن ءبىرى شۇباتىلىپ، تومپىلداپ كەلىپ ەسىكتىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ جاتىر.

ەرنياز بولسا، زاتتارىن جيناستىرا الماي، ءارقايسىسىنا ءبىر ەڭكەيىپ اۋرە. جالعىز قولدىڭ ىرقىنا كونبەي، قويعان جەرىنەن ىسىرىلىپ، ءارقايسىسى ءار جاققا شاشىرايدى. ىرس-ىرس دەمىگىپ، ءجيى تىنىستاپ ەنتىگىپ ءجۇرىپ، ءبىر جاعىن تىسىمەن ۇستاپ، ەكىنشى جاعىن تىزەسىمەن باسىپ، اقىرى ءبىر تۇيىنشەككە ءتۇيدى. ەندىگى ىلىنبەگەنىنە قايىرىلعان جوق، سول جەردە شاشىراپ قالا باردى. مىقشيىپ تۇيىنشەكتى جالعىز قولىمەن الدىمەن تىزەسىنە، ءسال كىدىرىپ قاقشيىپ يىعىنا سالدى دا، قورانىڭ ءدال اۋزىنان قىراتتى ەتەكتەي فەرماعا تارتاتىن جالعىز اياق جولعا بەتتەپ تۇردى دا، بۇعان جاۋتاڭداي قاراپ وتىرعان يتكە بۇرىلدى.

- تورتكوز! ءجۇر! ەر ىزىمە، كەتتىك! اتاڭا نالەت ايدالادا قالسىن قۋ مولا بولىپ. ءجۇر!

تورتكوز قۇيرىعىن ءسال بۇلعاقتاتىپ قويىپ، ەش نارسەگە تۇسىنبەي شالدىڭ ىزىنە ەردى. شال بولسا مۇزداق ۇستاسقان جالعىزاياق جولعا ءتۇسىپ، بۇكشەڭدەپ تالتىرەكتەپ ۇزاپ بارادى. كۇپايكەسىنىڭ ىلگەگىن سالماعان، الدىنان سوققان جەلمەن قاراقۇستىڭ قاناتىنداي دالباقتايدى، ءبىر بالاعى دا قونىشىنا تۇسپەگەن ەكەن، سۇيرەتىلىپ جەر سىپىرىپ بارادى. تۇيىنشەكتىڭ سالماعى باسىپ ءسال ەڭكەيگەن. توقتاپ، قىرىنداپ تۇرىپ، ءبىر يىعىنان اسىرا قايىنقاپالعا قارادى. ەكى-ءۇش قادام جەردە وكشەلەپ كەلە جاتقانىن كورىپ، كوڭىلى جايلانىپ ءارى تارتتى. كۇبىرلەپ سويلەپ قويادى.

- قالماي ءجۇرىپ وتىر. كەش باتا ۇلكەن اۋىلعا جەتەرمىز. اتاسىنا نالەت! ەل جەتەدى. وسى زالىمعا كۇنىمدى قاراتپاسىن. جازىق-جاپاسى جوق كىشكەتاي كۇشىكتەردى تىرىلەي كومدىرگەنى نەسى. وبالى جىبەرمەگىر، نالەت! جىبەرمەيدى ءالى! قايدا بارامىن دەيسىڭ! جەرىڭ كەڭيتىن بولسا، كەتتىك. وسىدان ءولىپ جاتساق كورەرمىز! نالەت سەنىڭ.

ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن شالدىڭ اياقتارى شاتىسىپ، تار جولدىڭ ەكى ەزۋىنە شالكەم-شالىس تۇسە باستادى. دەمىگىپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. بولماعان سوڭ ارقاسىنداعى جۇكتى جولدىڭ جيەگىنە لاقتىرىپ تاستاپ، جەڭىمەن تەرىن ءسۇرتتى. ماڭدايىنان بۋ كوتەرىلىپ، تىستەنىپ سۇپ-سۇر بولىپ تۇر. جايلاپ بارىپ جۇگىن جانشىپ وتىردى. كىر باتتاسقان ورامالىن الىپ، بەتىن ءسۇرتتى.

تورتكوز قاسىنا كەلىپ ءموليىپ تۇردى دا، قايىرىلىپ اۋىل جاققا قارادى.

شالدىڭ قولى ۇيىپ قالىپتى. قان جۇگىرسىن دەپ ءارى-بەرى قوزعاپ، الاقانىن اشىپ-جۇمدى. باۋىرى بىرداي بولىپ ءىسىنىپ كەتكەن، كوزدەرى ۇڭىرەيىپ، ابدەن ءسىڭىرى شىعىپ جۇدەپ، بۇعان ءمۇلايىم كوزىمەن تەلمىرىپ قاراپ تۇرعان قايىنقاپتالعا كوزىنىڭ استىمەن قارادى. ەداۋىر تىنىقتىم-اۋ دەگەنمەن، تۇيىنشەكتى مىقشىڭداپ تىزەسىنە، ودان يىعىنا ارەڭ سالدى. تالتىرەكتەپ بارىپ جولعا قايتا ءتۇستى.

ەكى-ءۇش قىردان اسىپ كەتكەن ەدى: تورتكوز كىدىرىپ، ارتىنا ەندى قاراعاندا قىستاۋ كورىنگەن جوق. شال بولسا ول جاققا ءتىپتى كوز سالمايدى، ەمپەلەڭدەپ ۇزاپ بارادى. ەسكى قىستاۋدان باسقا جاققا، الىسقا، بەيتانىس جەرگە كەتىپ بارا جاتقانىنا قايىنقاپتالدىڭ كوزى ەندى جەتكەن. تاعى دا كوڭىلى قۇلازىدى. ىلگەرى باسقىسى كەلمەدى. جولدىڭ جيەگىنە شوقيىپ وتىرىپ الدى دا، ەكى جاققا كەزەك-كەزەك قارادى. ەرنياز ءيتتىڭ وتىرىپ قالعانىن ۇزاڭقىراپ كەتىپ ءبىلىپتى.

- تورتكوز! تورتكوز! كا! كا! ءجۇر كەتتىك!

تورتكوز مىڭق ەتپەدى. قايتا شاقىرعاندا دا قوزعالعان جوق. ەرنياز جۇگىن جەرگە قايتا ءتۇسىردى.

قايىنقاپتال قىستاۋعا قاراي اياڭدادى. ەرنيازدىڭ داۋىسى جارقىنشاقتاپ ءيتتىڭ ىزىنە ەردى. مۇڭايىپ جالىنىپ شاقىردى.

- تورتكوز دەيمىن، ىزىمە ەرشى، شىراعىم. تورتكوز جاقسى عوي. جاقسى.

ءيت قايتا توقتاپ، اڭتارىلىپ قاراپ وتىردى. ءسويتىپ شامالى وتىردى دا، ەسكى قىستاۋعا قاراي بەت الدى. سوڭىنان شالدىڭ اششى داۋىسى ەستىلەدى.

- تورتكوز! تورتكوز! قايت! قايت دەيمىن! انا قالىش قاتىن ساۋ بولسا، سەنى اتتىرىپ تاستايدى. ايتپادى دەمە! كور دە تۇر! تورتكوز! تورتكوز دەيمىن!

ءيت ەندى الاڭسىز بۇلكىلدەي جونەلدى.

ەرنياز جار جولدا شولاق جەڭى بۇلعالاقتاپ، جاپادان-جالعىز كوزى جاساۋراپ سەلتيىپ تۇر.