سامميت قورىتىندىسى: قاي باعىتتارعا باسىمدىق بەرىلدى

سونىمەن، جاھان نازارىن استانا تورىنە بۇرعان شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سامميتى اياقتالدى. بۇعان دەيىن ساراپشىلار ماڭىزدى باسقوسۋدا كۇتپەگەن ۇسىنىستار، جاڭا كەلىسىمدەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاعان.

راسىمەن دە كەلىسىمدەردىڭ تاقىرىپ اياسى ۇلعايىپ، قاتىسۋشىلار جاساندى ينتەللەكت قاۋپىنە دەيىن ويىسقانىن كوردىك. بۇل رەتتە Kazinform ءتىلشىسى سامميتتەن قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولاتىنىن جۇيەلەپ كوردى.

جالپى، شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا 25 قۇجاتقا قول قويىلىپتى. ونىڭ ىشىندە استانا دەكلاراتسياسى، تەرروريزمگە، سەپاراتيزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل بويىنشا 2025-2027-جىلدارعا ارنالعان ىنتىماقتاستىق باعدارلاماسىن بەكىتۋ، ەسىرتكىگە قارسى ستراتەگيا، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى 2030-جىلعا دەيىنگى ستراتەگيا سىندى ماڭىزدى قۇجاتتار بار. بۇعان قوسا ۇيىمنىڭ شارتتىق بازاسى 60 جاڭا قۇجاتپەن تولىقتىرىلدى. ۇيىم سەرىكتەستەرى سانالاتىن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قاتارى كوبەيدى، ينۆەستيتسيالار جونىندەگى ارنايى جۇمىس توبىنىڭ قىزمەتى قايتا جانداندى. باستىسى - ۇيىمعا بەلارۋس ەلى قوسىلىپ، اۋقىمى ودان ءارى ارتتى. سامميتكە جاڭا مۇشەنى قوسا العاندا، 10 مەملەكەت - قازاقستان، ءۇندىستان، يران، قىتاي، قىرعىزستان، رەسەي، تاجىكستان، پاكىستان، وزبەكستان، بەلارۋس قاتىستى. 10 مەملەكەت سىرتىندا تۇركيا، موڭعوليا، قاتار، ب ا ءا، ازەربايجان جانە تۇرىكمەنستان باسشىلارى دا مەيمان رەتىندە كەلدى. ب ۇ ۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ قاتىسۋىن دا ۇلكەن جەتىستىككە بالاۋعا بولادى.

ءسامميتتى شولىپ شىعار بولساق، ۇيىم ەڭ ماڭىزدى 3 باعىتقا باسىمدىق بەرگەنىن بايقايمىز: قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكا جانە ءتۇرلى سالالار بويىنشا جاھاندىق ۇدەرىستەرگە ىلەسۋ ماسەلەسى.

ۇيىمعا مۇشە ەلدەر قاۋىپسىزدىككە كەپىل

ش ى ۇ سامميتى باستالماي تۇرعاندا-اق باتىس ساراپشىلارى استاناداعى باسقوسۋدان كوپ نارسە كۇتەتىنىن اڭعارتقانداي ەدى. سەبەبى قازاقستان تاراپى بەيبىتشىلىككە ۇندەۋ ارقىلى جاھاندا ۋشىققان گەوساياسي ماسەلەلەردى شەشۋگە شاقىراتىنى ايتىلدى. ءدال سول بولجام تۋرا كەلگەندەي، اۋقىمدى جيىندا ەڭ كوپ قوزعالعان ماسەلە - ساياساتتاعى ۋشىققان پروبلەمالاردىڭ الدىن الىپ، بەيبىتشىلىككە قۇرىلعان قاۋىپسىزدىك جايى بولدى. ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇنى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارعان ەدى.

- قازىرگى كۇردەلى احۋال - نەگىزىنەن حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى داعدارىس سالدارى. وسى رەتتە حالىقارالىق قۇقىقتىڭ كەمشىن تۇستارىن تۇزەپ، گەوساياسي تۇرعىدان جىككە بولىنۋگە جول بەرمەۋ ماقساتىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە، جاھاندىق اۋقىمداعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن ۇيىم ءوزىنىڭ تۇراقتاندىرۋشى جانە جاسامپازدىق ءرولىن كۇشەيتۋگە ءتيىس، - دەپ اتاپ ءوتتى.

بۇل تۇستا ب ۇ ۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ «الپاۋىت دەرجاۆالار ءبىر-بىرىنە قارسى بولعان كەزدە، قازاقستان سياقتى ەلدەر وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى» دەگەن ءسوزىن ءتۇرتىپ قويساق بولعانداي.

قازىر الەمدە قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە ەڭ كوپ باس قاتىراتىن ەلدەردىڭ ءبىرى - تۇركيا. گەوگرافيالىق جەرىنە بايلانىستى تاياۋ شىعىستاعى قاقتىعىستاردى، گەوساياسي قارسىلىقتاردى كورىپ وتىرعان رەجەپ تاييپ ەردوعان تۇركيا تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە ش ى ۇ- مەن ديالوگتى دامىتۋعا مۇددەلى ەكەنىن باسا ايتتى. شىنىندا تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزى اسەرلى، تەرروريزم اكتىلەرىنىڭ سالدارىنان ميلليونداعان ادام بوسقىنعا اينالعانىنا جانى اشىعانداي شىقتى. ونىڭ سوزىنشە، تۇركيانىڭ وزىندە قازىر 4 ميلليون بوسقىن بار ەكەن.

«اتاجۇرتىمىز - ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ءار سالادا ورتاق پايدا نەگىزىندەگى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا دايىنبىز ءارى مۇددەلىمىز. ش ى ۇ ازيا ەلدەرىمەن ديالوگ ورناتۋعا وتە ىڭعايلى پلاتفورمالاردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى»، - دەپ تارقاتتى ەردوعان.

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆ ش ى ۇ سامميتىندە ۇيىمنىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنە كەلەسى ماسەلەلەردى قوستى. بىرىنشىدەن، اسكەري سالاداعى سەنىم تۋرالى كەلىسىمدەر ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ. ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە دە ايرىقشا ءمان بەرۋ قاجەت. بۇل رەتتە «شاڭحاي وندىعىنا» كىرەتىن ەلدەردى «ءۇش زۇلىم كۇشپەن» كۇرەسۋگە شاقىردى. ياعني، ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىس، زاڭسىز ەسىرتكى اينالىمى جانە كيبەرقىلمىسقا قارسى كۇرەسكە باسا ءمان بەرۋ كەرەك دەپ اتاپ ءوتتى.

استانا سامميتىندە قاۋىپسىزدىككە باسا كوڭىل ءبولىنۋى ش ى ۇ ەلدەرىنىڭ بايلانىسى مەن ءوزارا سەنىمى ارتا تۇسكەنىنىڭ ايعاعى بولۋى مۇمكىن.

تىس قالمايتىن تاقىرىپ - ەكونوميكا

قازىر ش ى ۇ گەوگرافيالىق تۇرعىدان دا، دەموگرافيالىق تۇرعىدان دا جەر جۇزىندەگى ەڭ ءىرى وڭىرلىك ۇيىم سانالادى. ەۋرازيا اۋماعىنىڭ 60 پايىزىن، الەم حالقىنىڭ 40 پايىزىن جانە الەمدىك جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 30 پايىزدان استامىن (24 تريلليون دوللار) قامتيدى. مۇنداي اۋقىمدى ۇيىم ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نازاردان تىس قالدىرمايتىنى بەلگىلى.

دەگەنمەن ازداعان ماسەلەلەر دە جوق ەمەس، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بولجامىنشا، بيىل جاھاندىق ەكونوميكانىڭ ءوسىمى باسەڭدەيدى. ۇيىمعا مۇشە ەلدەر داعدارىسقا بىرلەسە قارسى تۇرىپ، ءوزارا ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ارتتىرۋ كەرەگى داۋسىز. بۇل رەتتە ۇيىمنىڭ الەۋەتى زور، ءقازىر الەمدەگى ساۋدا كولەمىنىڭ 15 پايىزى وسى قۇرىلىمعا تيەسىلى. ونىڭ مولشەرى ارتاتىنىنا سەنىم مول، ۇيىمنىڭ باسقا مۇشەلەرىن ايتپاعاندا قازاقستان مەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى قارقىندى، ۇلكەن ترانزيتتىك ايماققا اينالۋدا. بۇعان دەيىن ونىڭ جاي-جاپسارىن جازعان ەدىك.

جاھاندىق ۇدەرىس كوشىنەن قالماۋ كەرەك

ءۇشىنشى تارماق، جاھانداعى تەحنولوگيالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق بەلسەندىلىكتەن تىس قالماۋ. سامميت ەلدەر اراسىنداعى ءبىلىم بەرۋ، مادەني جوبالار تۇرعىسىنان قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا سەبەپشى. ەندى ەلىمىزدەگى 60 تان استام جوعارى وقۋ ورنى ءارتۇرلى باعىت بويىنشا تاجىريبە الماسۋدى قولعا الماق. قازاقستان ءتوراعالىعى كەزىندە مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىلعانى بەكەر ەمەس.

ايتۋلى باسقوسۋدا ەرەكشە جايتتارعا بەتبۇرىس بايقالدى. ماسەلەن، ب ۇ ۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش «ش ى ۇ +» كەزدەسۋىندە جاساندى زەيىندى زيانسىز دامىتۋ باعىتىندا بىرنەشە ۇسىنىس ايتتى.

- ەكىنشى ەكزيستەنتسيالدى قاۋىپ - سيفرلىق تەحنولوگيالار. جاساندى زەيىننىڭ بارشاعا ءتيىمدى تۇراقتى دامۋدى جەدەلدەتۋدەگى الەۋەتى زور. دەگەنمەن ول كۇشتەر تەڭسىزدىگىن ۋشىقتىرىپ، بايلىقتىڭ شوعىرلانۋىن ارتتىرىپ، ادام قۇقىعىن بۇزادى جانە شيەلەنىس پەن الاۋىزدىقتى كوبەيتەدى، - دەدى ول.

سوندىقتان بۇۇ باسشىسى جاساندى ينتەللەكتىنىڭ ادامزات ومىرىندەگى ءرولىن رەتتەۋ قۋاتتى ەلدەردىڭ عانا شارۋاسى بولماۋى كەرەگىن جەتكىزدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەتتەرگە شۇعىل تۇردە تەحنولوگيالىق كومپانيالارمەن، اكادەميالىق ورتامەن جانە ازاماتتىق قوعاممەن جۇمىس ىستەپ، جاساندى زەيىن تاۋەكەلدەرىن باسقارۋ، ونىڭ زيانىن باسەڭدەتۋ جۇيەسىن شۇعىل تۇردە بىرىزدەندىرۋ قاجەت. بۇل تەك باي ەلدەردىڭ عانا باسىم ماقساتى بولماۋى كەرەك. اتالعان ماسەلە بارشا ەلدەردىڭ قاتىسۋىن تالاپ ەتەدى. بۇۇ وسىنىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الاڭ ۇسىنۋعا دايىن.

مەيماننىڭ بۇل ءسوزىن قىتاي ءتوراعاسى شي جينپيڭ دە قولداپ، ش ى ۇ اياسىندا سيفرلىق ءبىلىم قاۋىمداستىعىن قۇرۋ كەرەگىن ايتتى.

- ءبىز Beidou ناۆيگاتسيالىق جۇيەسىنىڭ قولدانىسىن كەڭەيتىپ، حالىقارالىق اي ستانساسىن قۇرۋ جوباسىنا قاتىسۋدى قۇپتايمىز. تسيفرلىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ش ى ۇ قاۋىمداستىعىن قۇرۋدىڭ، سونىڭ اياسىندا تسيفرلىق تەحنولوگيا ماماندارىن دايىنداۋ ءۇشىن الداعى ءۇش جىلدا مىڭنان كەم تۇسپەيتىن كۆوتا ءبولۋدى ۇسىنامىز، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن.

ەۋروپالىقتاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتقان قۇرىلىم

كەيىنگى جىلدارى ش ى ۇ كارى قۇرلىقتاعى ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ كەلەدى. مىسالى، بريۋسسەل قالاسىنداعى «Diplomatic World» ىسكەرلىك باسىلىمىنىڭ يەسى باربارا ديتريح Kazinform رەداكسياسىنا ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى كوزقاراسىن ايتىپ بەردى.

- ش ى ۇ- نى قۇرۋداعى باستى ماقسات - بۇرىن وڭىردە قاۋىپ توندىرگەن «زۇلىمدىقتىڭ ءۇش كۇشى» - تەرروريزم، سەپاراتيزم جانە ەكسترەميزممەن كۇرەس بولدى. بۇگىندە ىنتىماقتاستىق كەڭەيدى ءارى كولىك، ەنەرگەتيكا، قارجى، ينۆەستيتسيالار، اۋىل شارۋاشىلىعى، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، يننوۆاتسيالار جانە تۇراقتى دامۋ سالالارىن قامتيدى. شىۇ- نىڭ قۇرىلىمى مۇشە مەملەكەتتەردە كەزدەسەتىن پروبلەمالاردى شەشۋگە، نەعۇرلىم فۋنكتسيونالدى، ناقتى ماسەلەلەرگە باعدارلانعان تەتىك قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەيدى ساراپشى.

قورىتا ايتقاندا، سامميتكە قاتىسقان مەملەكەتتەر بىرلەسە دامۋدىڭ جان- جاقتى جولدارىن تالقىلاۋ ارقىلى كەلەشەكتەگى جۇمىس باعىتتارىن ايقىنداي الدى. كەلەسى سامميت قىتايدا 2025-جىلى وتەدى. قازاقستاننان كەيىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتپەك.