س 5 + فورماتى: ورتالىق ازيا مەن رەسەي ىنتىماقتاستىعىنىڭ ستراتەگيالىق ءمانى
استانا. KAZINFORM - كۇزدىڭ ساياسي كۇنتىزبەسىندەگى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى - بۇگىن جانە ەرتەڭ دۋشانبەدە وتەتىن «ورتالىق ازيا - رەسەي» فورماتىنداعى كەزدەسۋ جانە ت م د ەلدەرى باسشىلارىنىڭ سامميتى بولماق. «و ا - رەسەي» - ايماق ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ءبىر ۇستەل باسىندا جينالىپ، ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن اشىق تالقىلايتىن تولىق فورماتتاعى كەزدەسۋ. وسى ورايدا Kazinform اناليتيكالىق شولۋشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە جيىننىڭ ءمان-ماڭىزىن جانە ونىڭ ايماق ءۇشىن ىقپالىن تالداپ كوردى.
ورتالىق ازيا: جاڭا ديپلوماتيالىق بەلسەندىلىك
ورتالىق ازيا ەلدەرى الەمدىك ساياسات ساحناسىندا ءوز ورنى مەن ءرولىن انىق كورسەتىپ وتىر. مۇنىڭ ايقىن كورىنىسى - «و ا+» فورماتىنداعى جاڭا ديالوگ الاڭدارىنىڭ كوبەيۋى. بۇل باعىتتاعى العاشقى ماڭىزدى قادام 2004 -جىلعى 28-تامىزدا جاسالدى. سول كەزدە جاپونيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى يەريكو كاۆاگۋتي استانادا ءوڭىردىڭ بەس مەملەكەتىنىڭ مينيسترلەرىمەن كەزدەستى. بۇل تاريحي كەزدەسۋ ايماقتىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ماسەلەلەرىن ءبىر ورتاق الاڭدا تالقىلاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
سودان بەرى ءار ءتۇرلى دەڭگەيىندە ماڭىزدى سامميتتەر جۇيەلى تۇردە وتكىزىلدى. اسىرەسە، كەيىنگى 2-3 جىلدا مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندە ورتالىق ازيا مەن الەم دەرجاۆالارىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ كەزدەسۋلەرى جيىلەدى. 2023 -جىلى نيۋ-يوركتە «و ا - ا ق ش»، سياندا «و ا - قىتاي» سامميتتەرى ءوتتى، ال 2025 -جىلى قىتايمەن اراداعى كەزدەسۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى استانادا ۇيىمداستىرىلدى. سول كەزەڭدە «و ا - گەرمانيا»، «و ا - پارسى شىعاناعى ەلدەرى»، «و ا - ءۇندىستان» جانە «و ا - يتاليا» سامميتتەرى وتكىزىلدى. سونىمەن قاتار، ەۋروپالىق وداقپەن كەزدەسۋلەر استانا مەن شولپان-اتادا ءوتتى.
ءوزارا بايلانىس تەك سىرتقى ارىپتەستەرمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. ورتالىق ازيا باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن بەس كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋ وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە كوتەردى. 2018 -جىلى استانادا العاشقى كەزدەسۋدە قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى تالقىلانسا، 2019 -جىلى تاشكەنتتە بەسجاقتى شارتقا قول قويۋ ۇسىنىلدى. 2021 -جىلى تۇرىكمەنباشىدا پارلامەنتارالىق جانە جاستار فورۋمىن شاقىرۋ، ىسكەرلىك كەڭەس قۇرۋ تۋرالى باستامالار كوتەرىلدى. 2022 -جىلى شولپان-اتادا بەسجاقتى شارتقا قول قويىلىپ، «جاسىل كۇن ءتارتىبى» باعدارلاماسى بەكىتىلدى. 2023 -جىلى دۋشانبەدەگى سامميتتە ۇلتتىق ۇيلەستىرۋشىلەر كەڭەسى قۇرىلدى.
«و ا+» سامميتىنە ورالايىق. بيىلدىڭ وزىندە بىرنەشە فورۋم وتكەنىن اتاپ وتتىك. 2025 -جىلى مامىردا يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى دجوردجا مەلوني «ورتالىق ازيا + يتاليا» فورماتىنداعى العاشقى سامميتكە جانە ەلىمىزگە رەسمي ساپارى اياسىندا استانا حالىقارالىق فورۋمىنا قاتىستى. بۇل وقيعا ەكىجاقتى قاتىناستاردى نىعايتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ەۋرووداقپەن ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى بولدى. سول ارقىلى يتاليانىڭ جاھاندىق ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستار قايتا قۇرىلىپ جاتقان تۇستا ورتالىق ازيادا بەلسەندى ءرول اتقارۋعا نيەتتى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
سونداي-اق، 2025 -جىلى 17-ماۋسىمدا ەكىنشى «ورتالىق ازيا - قىتاي» سامميتى ءوتتى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭگە جانە باۋىرلاس مەملەكەت باسشىلارىنا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىققا كورسەتكەن تۇراقتى قولداۋلارى ءۇشىن العىسىن ءبىلدىردى.
وسى سەكىلدى ورتالىق ازيا مەن رەسەي سامميتى دە ەكىنشى رەت وتكەلى وتىر. العاشقىسى 2022 -جىلى استانادا وتكەن بولاتىن. وندا قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇكىل شەكارا بويىندا تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ وڭىردەگى ەڭ ماڭىزدى مىندەت ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن ەدى. ول تەرروريزممەن، ەكسترەميزممەن، قارۋ مەن ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىمەن بىرلەسە كۇرەسۋ، سونداي-اق ءتۇرلى گيبريدتى قاۋىپتەرگە قارسى ءوزارا ءىس-ارەكەت ماسەلەلەرى وزەكتى دەپ اتاپ ءوتتى.
بۇل فورمات ورتالىق ازيانىڭ حالىقارالىق ساحناداعى ءرولىن ايقىن كورسەتتى. ەندى ايماق تەك ازيا مەن ەۋروپانى جالعايتىن كوپىر عانا ەمەس، حالىقارالىق شەشىمدەر قابىلداۋعا تىكەلەي ىقپال ەتە الاتىن دەربەس ويىنشىعا اينالدى. ەكونوميكالىق الەۋەتتىڭ ارتۋى، ەنەرگەتيكالىق جوبالاردىڭ دامۋى جانە ادامي كاپيتالعا باسىمدىق بەرۋ ءوڭىردىڭ جاڭا ديپلوماتيالىق كارتانىڭ ماڭىزدى تورابى ەكەنىن دالەلدەيدى.
دۋشانبەدەگى سامميت: كۇن ءتارتىبى مەن باستى ماقساتتار
ىلگەرىدە اتاپ وتكەنىمىزدەي، تاجىكستان استاناسى دۋشانبەدە 9-قازاندا التى ەل - قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان جانە رەسەي پرەزيدەنتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن «ورتالىق ازيا - رەسەي» فورماتىنداعى سامميت وتەدى. بيىلعى كەزدەسۋ ەكونوميكالىق سەرىكتەستىكتى تەرەڭدەتۋگە، ساۋدا جانە كولىك دالىزدەرىن دامىتۋعا، ەنەرگەتيكالىق جانە سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق مادەني- گۋمانيتارلىق بايلانىستار مەن جاستار ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان.
سامميت بارىسىندا باستى نازار ءۇش باعىتقا اۋدارىلادى:
بىرىنشىدەن، قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق - تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس، ترانسشەكارالىق قاۋىپ-قاتەرلەردى تومەندەتۋ، اسكەري ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ.
ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك - ساۋدا اينالىمىن ارتتىرۋ، كولىك- لوگيستيكا دالىزدەرىن دامىتۋ، ەنەرگيا مەن سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ.
ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋ - ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ىنتالاندىرۋ، سيفرلىق ەكونوميكا مەن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ. سونىمەن قاتار، ءبىلىم، مادەنيەت جانە جاستار ىنتىماقتاستىعى دا كۇن تارتىبىندە.
ايتا كەتەرلىگى، دۋشانبەدەگى سامميت تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ (ت م د) سامميتىمەن قاتار وتەدى. بۇل وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزدى كەزەڭ، ايماق ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ديالوگ الاڭىن بەكىتەدى.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
پرەزيدەنت جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سانات كوشكىمبايەۆ دۋشانبەدە وتەتىن «ورتالىق ازيا - رەسەي» كەزدەسۋىنىڭ ماڭىزىن اشىپ ايتتى.
- بۇل سامميت تەك ەكىجاقتى نەمەسە كوپجاقتى بايلانىستاردىڭ ورنىن الماستىرمايدى، كەرىسىنشە، ولاردى تولىقتىرادى. نەگىزگى ارتىقشىلىعى - ساياسي شەشىمدەردى تەز قابىلداۋ، ينفراقۇرىلىم، ترانزيت جانە ەنەرگەتيكا جوبالارىن ۇيلەستىرۋ، سونداي-اق ينۆەستيتسيالىق جانە تەحنولوگيالىق باستامالاردى بىرگە ىسكە اسىرۋ، - دەيدى ساراپشى.
س. كوشكىمبايەۆ ەل باسشىلارى ءبىر ۇستەلدە وتىرىپ، ءىرى جوبالاردى ناقتى ۇيلەستىرسە، بۇل ايماقتىڭ تۇراقتى دامۋىنا جانە حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىن ارتتىرۋعا ناقتى مۇمكىندىك بەرەتىنىنە نازار اۋداردى. دەگەنمەن، ول ەكونوميكالىق جۇيەنى تۇبىرىمەن وزگەرتەتىن رەۆوليۋتسيالىق قۇجاتتاردى بىردەن كۇتۋگە بولمايتىنىن ايتتى: «سامميت كەزىندە بىردەن رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق ۇزاق مەرزىمدى جوبالار مەن باعدارلامالاردى باستاۋعا مۇمكىندىك بولادى، ولار بولاشاقتا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن».
ساراپشى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە توقتالدى.
- ەلىمىز تەك ءبىر مەملەكەتكە عانا تاۋەلدى بولماي، بىرنەشە ماڭىزدى ەلمەن تەڭ قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋگە تىرىسادى. بۇل سامميت - قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنان اۋىتقۋ ەمەس، كەرىسىنشە، رەسەيمەن ستراتەگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ماڭىزدى قۇرال. مۇنداي تەپە- تەڭدىك سىرتقى شيەلەنىستەر كەزىندە مانيەۆر جاساۋعا جانە ساياسي شەشىمدەردە تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەيدى سانات كوشكىمبايەۆ.
رەسەيمەن ىنتىماقتاستىقتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىن ساراپشى ناقتى مىسالدارمەن ءتۇسىندىردى.
- 2024 -جىلى رەسەيدىڭ ۇلەسى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋداسىندا شامامەن 20 پايىزدى قۇراپ، ەكىجاقتى ساۋدا كولەمى 28 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ءبىراق باستى ماقسات - تەك ساۋدا كولەمىن ۇلعايتۋ ەمەس، ساۋدانى ءارتاراپتاندىرۋ، شيكىزاتتان تىس ەكسپورتتى كوبەيتۋ جانە ە ا ە و نارىعىنا باعىتتالعان بىرلەسكەن وندىرىستەردى دامىتۋ، - دەپ اتاپ ءوتتى ول.
وندىرىستىك كووپەراتسيا دا - ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ قوزعاۋشى كۇشى.
- قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن رەسەيدە 171 بىرلەسكەن جوبا بار، جالپى قۇنى - شامامەن 56 ميلليارد دوللار. بۇل جوبالار ماشينا جاساۋ، مەتاللۋرگيا، حيميا ونەركاسىبى جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى ءوندىرىسىن قامتيدى. جوبالاردى ىسكە اسىرۋ مىڭداعان جۇمىس ورىندارىن اشىپ، قازاقستاننىڭ وندىرىستىك الەۋەتىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەيدى س. كوشكىمبايەۆ.
عىلىمي- تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىق تا ماڭىزدى. بىرلەسكەن جوبالار جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە، يننوۆاتسيالىق جوبالاردى دامىتۋعا جانە وڭىرلىك باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.
- ساۋدا- ەكونوميكا، ءوندىرىس جانە عىلىمي-تەحنولوگيالىق سالالار - قازاقستان ءۇشىن رەسەيمەن ىنتىماقتاستىقتا ەڭ پەرسپەكتيۆالى باعىتتار. بۇل بايلانىس تەك ەكونوميكالىق وسۋگە عانا ەمەس، وڭىرلىك تۇراقتىلىق پەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەپ قورىتىندىلادى ساراپشى.
ساياسات تانۋشى عازيز ابىشەۆ دۋشانبەدە وتەتىن سامميتكە قاتىستى پىكىر بىلدىرە وتىرىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرى جەكە-جەكە رەسەيمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقانىن اتاپ ءوتتى.
- مىسالى، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىندا دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسىم بار. سونىمەن قاتار، وسى سامميتكە قاتىساتىن ەلدەر ە ا ە و، ت م د، كەيدە ۇقشۇ اياسىندا جۇمىس ىستەيدى. ءار ەلدىڭ رەسەيمەن بولەك كەلىسىمدەرى بار، - دەدى ول.
ع. ابىشيەۆتىڭ پىكىرىنشە، رەسەيدىڭ بۇل فورماتقا قاتىسۋىنىڭ باستى سەبەبى - ءوز ورنىن ساقتاپ، ايماقتاعى سەرىكتەستىكتەن شەت قالماۋ. ال ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن «س 5+رەسەي» الاڭى سىرتقى سەرىكتەستەر الدىندا «ءبىرتۇتاس ءوڭىر» رەتىندە كورىنۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى.
- بۇل فورمات نەگىزىنەن تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستاندى ورتاق ديالوگ الاڭىنا تارتۋعا ارنالعان، ءبىراق ولار ينتەگراتسياعا كەلگەندە ساقتىق تانىتادى، - دەپ قورىتىندىلادى ساياساتتانۋشى.
ال رەسەيدەگى ايماقتىق پروبلەمالار ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى دميتري جۋراۆليەۆ الداعى كەزدەسۋدە ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا جانە كوشى-قون ماسەلەلەرىن رەتتەۋ باستى نازاردا بولاتىنىن اتاپ ءوتتى.
- قازاقستان ءۇشىن كوشى-قون تاقىرىبى اسا وزەكتى ەمەس، الايدا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق اۋقىمى كەڭ، ويتكەنى رەسەي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالارى جاقىندا ءبىرىڭعاي شارۋاشىلىق جۇيەسىنەن شىقتى. قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى دە قارالادى، ءبىراق ول نەگىزگى تاقىرىپ بولمايدى. ويتكەنى، بۇل ءۇشىن باسقا الاڭدار، مىسالى، ش ى ۇ بار، - دەدى ساراپشى.
باستى نازار كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا اۋدارىلۋى مۇمكىن. ساراپشى ەكىجاقتى فورماتتا ەڭبەك ميگراتسياسى ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى، سەبەبى ول كەيبىر ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزدى. جالپى، كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى تەرەڭدەتۋگە مۇددەلى: بىرەۋىنە ينۆەستيتسيا قاجەت بولسا، ەكىنشىسىنە نارىقتار، ۇشىنشىسىنە تەحنولوگيالار قاجەت. دميتري جۋراۆليەۆ «ورتالىق ازيا - رەسەي» فورماتى بولاشاقتا تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن جۇيەگە اينالىپ، ت م د-نىڭ ورنىن باسۋى دا مۇمكىن دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
وسىلايشا، «ورتالىق ازيا - رەسەي» سامميتى قازاقستان ءۇشىن رەسەيمەن ستراتەگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ مەن وڭىرلىك سەرىكتەستىكتى نىعايتۋعا ارنالعان ماڭىزدى الاڭ بولىپ وتىر. بۇل كەزدەسۋ ايماق ەلدەرىنىڭ باسشىلارى ءۇشىن سيمۆولدىق مانگە يە - ءبىر ۇستەلدە وتىرىپ، ورتاق ماقساتتار مەن جوبالاردى ۇيلەستىرۋ مۇمكىندىگى بەرىلەدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سامميت بىردەن ريەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر اكەلمەسە دە، ۇزاق مەرزىمدى ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتىپ، ايماقتىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ناقتى مۇمكىندىك بەرەدى.
ايتا كەتەيىك، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ 9-10 قازان كۇندەرى تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحموننىڭ شاقىرۋىمەن «ورتالىق ازيا - رەسەي» سامميتىنە جانە ت م د مەملەكەتتەرى باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن دۋشانبەگە بارادى.
اۆتور
ۆەنەرا جولامان قىزى
