پرەزيدەنت ساپارى: قازاقستان - تۇركيا بايلانىسى قالاي وزگەرەدى
استانا. KAZINFORM - مەملەكەت باسشىسىنىڭ تۇركياداعى رەسمي ساپارى اياقتالدى. بۇل جولى تۇرىك ينۆەستورلارىمەن كەزدەسۋ، جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسى، ەكىجاقتى كەلىسىمدەر جۇزەگە استى. پرەزيدەنت ساپارى قانداي ناتيجەگە جەتەلەدى، قازاق- تۇرىك قاتىناسىندا قانداي بەتبۇرىس بولۋى مۇمكىن؟ اتالعان ساۋالعا Kazinform ءتىلشىسى جاۋاپ ىزدەدى.
بىرلىككە ۇمسىنعان قول
قاسىم-جومارت توقايەۆتى انكارانىڭ «ەسەنبوعا» اۋەجايىندا تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان جەكە قارسى الدى. قارسى الىپ قانا قويماي، باۋىرلاس نيەتىن تانىتىپ، قۇرمەت قاراۋىلى الدىندا قول ۇستاسىپ قادام باسقانىن كوردىك. مەملەكەت باسشىسىنا «ەكىنشى وتانىڭىزعا قوش كەلدىڭىز» دەپ قۇرمەت كورسەتۋى دە نازارعا ىلىكتى. مۇنداي ديپلوماتيالىق يشارا الەم جۇرتىنا ەكى ەلدىڭ جاقىن سەرىكتەس، اينىماس اعايىن ەكەنىن سەزدىرسە كەرەك.
وسى جولعى ساپاردىڭ تەرەڭ ءمانى باۋىرلاستىقپەن استاسىپ جاتىر. ايتىلاتىن ۇسىنىستار مەن قولعا الىناتىن باستامالاردىڭ ءاربىرى قوس تاراپتىڭ مۇددەسىن ورايلاستىرا قالىپتاساتىنىنا ءۇمىت باسىم. مەملەكەت باسشىسى اۋەجايداعى تۇركيا پرەزيدەنتىمەن بولعان از-كەم اڭگىمە بارىسىندا مازمۇنداس ويىن جەتكىزگەنى ەستە.
- قوناقجايلىق تانىتقانىڭىزعا كوپ راقمەت. اۋەجايعا كەلىپ، مەنى قارسى الدىڭىز. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت. ءبىزدىڭ ارامىزدا ەشقانداي تۇيتكىل جوق. ءبىزدى تەك تۋىستىق، ىنتىماقتاستىق بايلانىستىرادى. ەرتەڭ ماڭىزدى ساپار بولادى. ساپاردىڭ باعدارلاماسى وتە مازمۇندى. ونى تولىق ىسكە اسىرامىز دەپ ويلايمىن، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
العاشقى رەسمي شارا ەلدىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ كەسەنەسىنەن باستالدى. قاسىم-جومارت توقايەۆ انىتقابىر كەسەنەسىنە جەرلەنگەن ۇلى قايراتكەردىڭ رۋحىنا زيارات ەتىپ، قۇرمەتتى قوناقتار كىتابىنا قولتاڭبا قالدىردى. ارتىنشا دەلەگاتسيا مۇشەلەرىمەن بىرگە گۇل شوعىن قويۋ راسىمىنە قاتىستى.
باۋىرلاس حالىق مۇنداي قادامدى قوناقجاي پەيىلىگە دەگەن ريزاشىلىق ءارى ۇلت تاريحىنا جاسالعان قۇرمەت ەسەبىندە قابىلداۋدا.
ينۆەستورلارمەن كەزدەسۋ: تۇرىك ينۆەستورلارى قاي سالاعا كەلەدى؟
راسىندا، كەشەگى كۇن قازاق- تۇرىك ساياسي- ەكونوميكالىق بايلانىسىنداعى ماڭىزدى داتا بولدى. پرەزيدەنت ءىرى تۇرىك كاسىپكەرلەرىن قابىلداپ، الداعى جوبالاردى تالقىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا Tiryaki Holding ،Orzax Group ،YDA Holding ،S Sistem Lojistik كومپانيالارىنىڭ باسشىلارى بار.
اتالعان كومپانيالار تەك تۇرىك نارىعىندا عانا ەمەس، الىس- جاقىن شەتەلدە ءساتتى ناتيجە كورسەتىپ كەلەدى. ءاربىرىنىڭ سالادا سالماعى، قازاقستانداعى نارىقتى وزگەرتۋگە قاۋقارى مول. مىسالى، Orzax Group بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردىڭ 150 ءتۇرىن ءوندىرىپ، الەمنىڭ 60 ەلىنە ەكسپورتتايدى. ولار تۇركىستان وبلىسىندا بيوقوسپالار وندىرەتىن زاۋىت سالۋدى جوسپارلانىپ وتىر. ءوندىرىس جوباسىنا 40 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيا قۇيىپ، 500 ادامدى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىماق. وندىرىستىك بازانى كەڭەيتۋمەن عانا شەكتەلمەي، عىلىمي- زەرتتەۋ جانە يننوۆاتسيا باعىتىن دامىتۋعا نيەتتى. باستاما جۇزەگە اسسا، وتاندىق فارماتسيەۆتيكا سالاسىن جانداندىرىپ، ەكسپورت الەۋەتىن ارتاتىن بولادى.
ال Tiryaki Holding قازاقستانداعى اگروونەركاسىپ كەشەنىنە تىڭنان تۇرەن سالۋدى كوزدەپ وتىر. قايتا وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋ ارقىلى جەرگىلىكتى مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرامىز دەگەن ويدا. كومپانيا باسشىسى پرەزيدەنتپەن كەزدەسۋدە استانا قالاسىنان بيداي مەن بۇرشاقتى تەرەڭ وڭدەۋ زاۋىتىن سالاتىنىن جەتكىزگەن.
ايتا كەتەرلىگى، تۇركيا استىق تاسىمالى سالاسىندا ماڭىزعا يە. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس باستالعان تۇستا اتاقتى «استىق كەلىسىمىن» ورناتۋعا اتسالىستى. قازىر دە ەۋروپا مەن افريكا قۇرلىعىنا تاسىمالداناتىن استىقتىڭ كوبى باۋىرلاس ەلدىڭ اراعايىندىعىمەن جەتۋدە. ەگەر Tiryaki Holding ەل نارىعىنا ورنىقسا، ءداندى، مايلى داقىلدار، جەم-ءشوپ ءوندىرۋ جانە ەكسپورتتاۋ بويىنشا الەمدەگى كوشباسشى كومپانيانىڭ تاجىريبەسى قوسا كەلمەك.
وتاندىق كاسىپكەرلەر دە تۇركيا نارىعىنا دەندەي ەنىپ كەلەدى. وتكەن جىلى ءوزارا ساۋدا اينالىمى 5 ميلليارد ا ق ش دوللارىن قۇراعان. مەملەكەت باسشىلارى كورسەتكىشتى 10 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋگە تالپىنىپ كەلەدى. الايدا الىس- بەرىس ستاتيستيكاسىن ارتتىرۋعا باستى كەدەرگى بار، ول - كولىك- لوگيستيكا تۇيتكىلى. سالادا جۇك تاسىمالىنىڭ كولەمىن ارتتىرۋ، جەتكىزۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋ نەگىزگى مىندەتكە اينالۋدا.
سول ءۇشىن قازاقستان ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىن دامىتىپ، ەۋرازياداعى جەتەكشى ترانزيتتىك حابقا اينالۋعا كوشكەن. ەگەر تۇركيالىق ينۆەستورلار ەلگە كەلسە، ترانزيت ۋاقىتىن قىسقارتۋعا جانە ەكسپورت ينفراقۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ مۇمكىندىك بەرەتىن جوبالار باستالماق. ناقتىلاساق، S Sistem Lojistik كومپانياسى اقتوبە حالىقارالىق اۋەجايىندا لوگيستيكا ورتالىعىن قۇرماقشى، استانا، الماتى، شىمكەنت جانە اقتاۋ قالالارىندا دا لوگيستيكا ورتالىعىن كەڭەيتۋدى جوسپارلاعان. ال تۇركيالىق YDA Holding اقتاۋدا ءمۋلتيمودالدى ترانزيت حابىن قۇرۋدى ويلاستىرىپ وتىر.
بۇل جوبالار جۇزەگە اسقان ۋاقىتتا بىزدەگى ساۋدا قارقىنى قالاي بولماق؟ ازىرگە جوسپار بار. اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەكسپورت جۇكتەمە جەڭىلدەپ، كولەم ارتپاق. ءقازىر قازاقستاندا وندىرىلەتىن ءداندى داقىلدىڭ تورتتەن ءبىرى، ماقتانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى، ءدان جەلىمشەسىنىڭ (كلەيكوۆينا) 26 پايىزى تۇركياعا جەتكىزىلەدى. تۇرىك كاسىپكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن اۋىل شارۋاشىلىعىندا قۇنى 1,3 ميلليارد دوللار بولاتىن 23 ينۆەستيتسيالىق جوبا قولعا الىنعان. ولاردىڭ 18 ى ىسكە قوسىلىپ، ونىمدەرى حالىقارالىق نارىققا شىقتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ سوزىنشە، الداعى ۋاقىتتا قازاقستان تۇركيا نارىعىنا كەمىندە 34 ءتۇرلى ءونىم جەتكىزۋگە دايىن. ونىڭ كولەمى 1 ميلليارد دوللارعا جۋىقتايدى. تۇركيادان كەلەتىن تاۋار تۇرلەرى دە ارتادى.
جالپى ەلىمىزدە 4 مىڭعا جۋىق تۇرىك كومپانياسى بار. ولار قۇنى 6 ميلليارد ا ق ش دوللارىن قۇرايتىن جوبالارعا ۇلەس قوسۋدا. باسىم دەنى ەنەرگەتيكا، قۇرىلىس، ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، ينفراقۇرىلىم، مەديتسينا، تۋريزم سەكىلدى ماڭىزدى سالالارعا شوعىرلانعان.
ترانزيتتىڭ حاب تەڭ مۇمكىندىك بەرەدى
ساپاردىڭ ماڭىزدى ساتىسى قازاقستان- تۇركيا جوعارى دەڭگەيدەگى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ 5- وتىرىسىندا جالعاستى. قاسىم-جومارت توقايەۆ پەن رەجەپ تايىپ ەردوعان ءتۇرلى تاقىرىپتا پىكىر الماسىپ، جۇزەگە اساتىن باستامالاردى تالقىلادى. ىشىندە قورعانىس ونەركاسىبى، اقپاراتتىق تەحنولوگيا، جاساندى ينتەللەكت، قارجى، ازاماتتىق اۆياتسيا سالاسى قامتىلعان. دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە تۋريزم باعىتىندا جوبا باسىم.
كەڭەس وتىرىسىنىڭ نەگىزگى ميسسياسى ينۆەستيتسيا باعىتىن باعامداۋ بولعانى بايقالادى. ولاي دەيتىنىمىز، پرەزيدەنت كاسىپكەرلەرگە ەل نارىعىنا ەنۋگە بىرنەشە مارتە ۇسىنىس ايتقانىن ەستىدىك. وعان قوسا باۋىرلاس ەكى تاراپقا ءتيىمدى سالالاردى دامىتۋعا شاقىردى. ماسەلەن، تۇرىك كومپانيالارىن ەنەرگيا تاپشىلىعىن جويۋعا باعىتتالعان جوبالارعا قاتىسۋعا ۇندەدى. اسىرەسە «قازمۇنايگاز» بەن Turkiye Petroleum اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ناتيجەلى بولاتىنىنا سەنىمى جوعارى. وعان قوسا باكۋ - تبيليسي - جەيحان مۇناي قۇبىرى ارقىلى ەكسپورت كولەمىن ارتتىرۋدى قالىس قالدىرمادى. قازاقستان تاراپى بىرلەسكەن قور قۇرۋ ارقىلى تاۋ- كەن سالاسى مەن تابيعي رەسۋرستاردى يگەرۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
كەڭەستە تۇرىك ينۆەستورلارىنىڭ كوكەيىندەگى ءبىرشاما سۇراققا جاۋاپ الىنعانداي. باستىسى، «قازاقستان بيزنەسكە قانداي مۇمكىندىك بەرەدى؟» دەگەن زاڭدى ساۋالعا جاۋاپ تابىلدى. تارقاتا ايتساق، تۇركيا ازاماتتارىنا قازاقستان اۋماعىندا 90 كۇنگە دەيىن ۆيزاسىز جۇرۋگە رۇقسات بەرىلگەن. سالىق كودەكسىندە شيكىزاتتى تەرەڭ وڭدەۋگە ىنتالاندىراتىن رويالتي ءتارتىبى، ياعني ايرىقشا مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعانى ايتىلدى. شەتەلدىك كاسىپكەرلەر ءۇشىن قولعا الىنعان قۇقىقتىق رەفورما مەن سالىق جەڭىلدىكتەرى تۋرالى اقپاراتتى مەملەكەت باسشىسىنىڭ وزىنەن ەستۋ ينۆەستورلارعا سەنىم ۇيالاتقانى ءسوزسىز.
- تۇركيا كومپانيالارىن ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ءىرى جوبالارعا اتسالىسۋعا شاقىرامىن. كولىك- لوگيستيكا سالاسىنداعى بايلانىستى كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك مول. ءبىز ەلدەرىمىزدىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىدان ۇتىمدى جەردە ورنالاسقانىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. قازىر ەۋروپا مەن قىتاي اراسىندا قۇرلىق جولىمەن تاسىمالداناتىن جۇكتىڭ شامامەن 85 پايىزى قازاقستان ارقىلى وتەدى. وسى رەتتە ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىن، ياعني، «ورتا ءدالىزدى» دامىتۋدىڭ ءمان-ماڭىزى زور. بۇل - ەكى ەلدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەتىن باستاما. قازاقستان تەمىرجولدى جاڭعىرتۋ، اۆتوكولىك جولدارىن سالۋ، سونداي-اق كاسپي تەڭىزىندە كەمە قاتىناسىن جانداندىرۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋ جۇمىسىن قولعا الدى. تۇرىك ينۆەستورلارىن وسى جوبالارعا بەلسەنە قاتىسۋعا شاقىرامىز. ۇكىمەتىمىز تۇركيا كاسىپكەرلەرىنە ارنايى جەڭىلدىكتەر ۇسىنۋعا ءازىر، - دەدى پرەزيدەنت.
ەكى ەل تەك ەكونوميكالىق باعدارمەن شەكتەلمەي، ءبىلىم مەن رۋحانيات تامىرىن بەكەمدەي ءتۇستى. الداعى ۋاقىتتا استانا مەن الماتى قالالارىندا «مااريف» قورىنىڭ ەكى مەكتەبى، تۇركيانىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارى اشىلماق. كەلەر جىلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سالىنىپ جاتقان گازيانتەپ پروۆينتسياسىندا مەكتەپ قۇرىلىسى اياقتالادى.
- قازاقستانمەن اراداعى ىنتىماقتاستىققا ەرەكشە ءمان بەرەمىز. بۇگىندە ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستار ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. وسى وڭ سەرپىندى ساۋدا- ساتتىق، قورعانىس ونەركاسىبى، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم جانە مادەنيەت سالالارىندا ودان ءارى تەرەڭدەتۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. قازاقستان - اتامەكەنىمىزدەگى ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەسىمىز. ساۋدا اينالىمىن 15 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ ءۇشىن جۇمىسىمىزدى جالعاستىرامىز، - دەدى تۇركيا پرەزيدەنتى.
سونىمەن، مەملەكەت باسشىسىنىڭ انكاراعا رەسمي ساپارىنىڭ اياسىندا 18 ۇكىمەتارالىق جانە ۆەدومستۆوارالىق قۇجاتقا قول قويىلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى اراسىندا بىرلەسكەن دەكلاراتسيا قابىلداندى. ءىس ورايىنان ۇققانىمىز، كەلەشەك تۇرىك ينۆەستيتسياسى كولىك- لوگيستيكا، تاۋ- كەن، ەنەرگەتيكا، تۋريزم سالاسىنا ويىسپاق.
