قىتايلىق قىلقالام شەبەرلەرى جانە گانسۋداعى قازاقتار

استانا. KAZINFORM - رەسمي دەرەككوزدەر بويىنشا، شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ گانسۋ پروۆينتسياسىنا كوشى 1911-جىلدان باستالادى. ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قىتايلىق قىلقالام شەبەرلەرى قالاي سۋرەتتەدى؟

اا
Фото: Бәйге, Хань Лэжань, майлы бояу. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

XX عاسىردىڭ باس شەنىندە قىتاي قوعامى ۇلتتىق داعدارىسقا بەلشەسىنەن باتتى، مىڭداعان جىلدارعا جالعاسقان مونارحيالىق جۇيە كۇيرەپ، يمپەراتور تاقتان تايعانمەن، حالىقتىڭ باسىنداعى اۋىر حال مىسقال جەڭىلدەگەن جوق. اسىرەسە، 30-جىلداردان كەيىنگى جاپون-قىتاي سوعىسىنىڭ اياۋسىز شىندىعى ەلدەگى داعدارىس پەن كۇيزەلىستى اسقىندىرا ءتۇستى، مىڭداعان جىلدىق ءداستۇرى مەن ورنەگى بار قىتاي ونەرى دە توقىراۋدان امان قالا المادى. باتىستىق ونەردىڭ سوققىسىنان ەسەڭگىرەپ، دارمەنسىز حالگە تۇسكەن قىتايدىڭ ءداستۇرلى ونەرى، اسىرەسە كوركەمسۋرەت ونەرى ءوزىنىڭ ۇلتتىق تامىرىنان اجىراپ، جۇدەۋ تارتا بەرەدى. ءدال وسىنداي الماعايىپ شاقتا، مىڭجىلدىقتار بويى تاريح شاڭىندا كومىلىپ جاتىپ، عاسىر باسىندا جارىق دۇنيەمەن قايتا قاۋىشقان دۋنحۋان جاۋھارلارى قىتاي ونەرىنە ءۇمىت ساۋلەسىن توكتى. گانسۋ جەرىنە قونىس اۋدارىپ بارعان قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى دە قىتايلىق قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ نازارىنا ىلىنەدى.

اا
Фото: Бәйге, Хань Лэжань, майлы бояу. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

ۇلى قازىنا

دۋنحۋان - ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ماڭىزدى شاھارلاردىڭ ءبىرى. ەجەلگى قىتاي، ءۇندى، ورتالىق ازيا جانە ۇلى دالا وركەنيەتتەرىنىڭ تۇيىسىندەگى دۋنحۋان ايماعى ەسكى زامانداردان بەرى ءارتۇرلى ەتنوس، ءدىن، ءتىل، مادەنيەتتەردىڭ قايناعان قازانى بولدى، بۇل ايماقتا يۋەچجي، ۋسۋن، عۇن، تۇرىك، ۇيعىر، تيبەت، قيان، موڭعول، سوعدى، ت. ب. حالىقتار سالتانات قۇرىپ، ءىز قالدىردى. مانچجۋر بيلىگىنەن كەيىن باسى ءبۇتىن قىتاي يەلىگىنە ءوتتى.

سينولوگتەردىڭ پىكىرىنشە، دۋنحۋان ءتوپونيمى ب. ز. د. II عاسىردان ب. ز. ءبىرىنشى مىڭجىلدىعىنىڭ اياعىنا دەيىن ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرگەن توحار حالقىنىڭ اتاۋىنان شىقسا كەرەك. دۋنحۋان باي تاريحىمەن عانا ەمەس، بۋدديزم داستۇرىنە ساي بەزەندىرىلگەن ۇڭگىر- حرامدارداعى (تسيانفودۋن دەپ تە اتالادى) ونەر كەشەنىمەن دە الەمگە تانىمال. جازبا دەرەكتەر بويىنشا، دۋنحۋانداعى بۋددا حرامىنىڭ ىرگەسىن قىتايعا ساپار شەككەن ورتا ازيالىق موناح دحارما ميتترا (356~442) قالاعان. اسىرەسە، دۋنحۋان قالاسىنان وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي 25 شاقىرىم جەردەگى ايعايقۇم (مينشاشان) قىراتىنىڭ شىعىس سىلەمىندەگى موگاو ۇڭگىرلەرى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن فرەسكالارىمەن ءماشھۇر.

موگاو فرەسكالارىن قىتايلىق ونەرتانۋشىلار بۋددا بەينەلەرى، بۋددالىق اڭىزدار، بۋدديزم تاريحى، سۋترالىق كوركەم سۋرەتتەر، يەلەر مەن كيەلەر، ءدىن قامقورشىلارى جانە ساندىك ورنەكتەر دەگەن 7 تاقىرىپقا جىكتەيدى. سونداي-اق، ساياتشىلىق، سوعىس، كولىك، بي، توقىماشىلىق، قۇرىلىس، توي- تومالاق، ءولىم-ءجىتىم، ت. ب. جايتتاردان مول ماعلۇمات بەرەتىن سۋرەت تۋىندىلارى از ەمەس. بوياۋلار ءتىلى قاپىسىز ۇيلەسكەن، كەڭ ماسشتابتى، ونەر تاريحىنىڭ كەزەڭدىك سيپاتتارىن اينىتپاي ايشىقتاعان وسى جادىگەرلەردىڭ قىتاي ونەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەگى ايرىقشا ماڭىزىن دۋنحۋانتانۋشىلار اسا جوعارى باعالايدى.

قىتايداعى ەڭ كونە بۋددالىق عيباداتحانالار قاتارىنداعى موگاو ۇڭگىرلەرى تاڭداي قاقتىرار ونەر تۋىندىلارىمەن قاتار كونە تاريحتان سىر شەرتەتىن قۇندى قولجازبالار قورىمەن دە بەلگىلى. بۇل قولجازبالار بۋددالىق، داوستىق، نەستورياندىق جانە مانيحەيلىك ءدىني جازبالارمەن بىرگە، عىلىم جانە ادەبيەت پەن ونەر سالاسى ءۇشىن دە قىزىقتى، قۇندى، تاريحي اقپاراتتار بەرەتىن تراكتاتتاردى قامتيدى. قولجازبالار قىتاي، تيبەت، سانسكريت، پالي، حوتان، سوعدى، توحار، كونە ۇيعىر، ت. ب. حالىقتاردىڭ تىلىندە، ولاردىڭ قاتارىندا كونە تۇركى جازۋىمەن قاعاز بەتىنە سيامەن جازىلعان كونە ۇيعىر تىلىندەگى «ىرىق بىتىك» («ساۋەگەيلىك كىتابى» ) قولجازباسى دا بار.

قۇندى قازىنامەن سىڭسىعان دۋنحۋان ۇڭگىرلەرىن عىلىمعا العاش جاريا ەتكەن ۇلى بريتانيالىق ارحەولوگ، گەوگراف، لينگۆيست جانە ساياحاتشى اۋرەل ستەين بولدى. ول 1907-جىلى دۋنحۋانعا ءىز سالىپ، 15 جاشىك بۋددا سۋتراسى مەن 5 جاشىك سۋرەت تۋىندىسىن ەۋروپاعا الىپ كەتەدى. بۇل جاڭالىق ەۋروپالىق ساياحاتشىلار مەن شىعىستانۋشىلاردى اياعىنان تىك تۇرعىزادى، ءسويتىپ، دۋنحۋانعا ات باسىن بۇرعان جاھانكەزدەردىڭ قاتارى كوبەيەدى. سوندىقتان، قازىرگى كۇندە دۋنحۋان مۇرالارى الەمنىڭ ءار شالعايىنداعى مۋزەيلەردىڭ ەكسپونات جيناقتارىنان كەزدەسىپ جاتسا، تاڭ قالماۋ كەرەك.

موگاو ۇڭگىرلەرى 1987-جىلى يۋنەسكونىڭ شەشىمىنەن الەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلىپ، ادامزاتتىڭ ورتاق قازىناسىنا اينالدى.

ۇلتتىق ونەر جوقشىلارى

XX عاسىردىڭ باسىنداعى قىتاي وقىعاندارى دا ەلىنە ەمىنىپ، جۇرتىنا جۇگىنىپ قىزمەت ەتتى. وتە- موتە 1915-جىلدان باستالعان «جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى» قىتايدىڭ دامۋ باعىتىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى، ءداستۇرلى دۇنيەتانىم مەن ۇلتتىق مادەنيەت سىنعا الىنىپ، كونفۋتسييلىك ءىلىم تەرىسكە شىعارىلدى، ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ جالعىز جولى رەتىندە باتىس ۇلگىسى ۇسىنىلىپ، باتىستىق يدەولوگيالار مەيلىنشە ناسيحاتتالدى، ءبىلىم، ونەر ىزدەپ باتىستىڭ دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەرىنە بۇت تۇزەگەن جاستاردىڭ شوعىرى ءوستى. وسى قاتاردا الەمدىك ونەر ورتالىقتارىنا، سونىڭ ىشىندە فرانسياداعى اتاعى جەر جارعان اسەم ونەر مەكتەبىنە وقۋعا تۇسكەن قىتايلىق جاس بۋىن سۋرەتشىلەر دە از بولمادى. ولار باتىستىق گۋمانيستىك باعىت پەن ۇلتشىلدىق يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، قىتاي ونەرىنىڭ ۇلتتىق تامىرى تۋرالى قايتا ويلانا باستايدى. مىسالى، «دۋنحۋاننىڭ شىراقشىسى» اتانعان چان شۋحۋن (1904-1994) «توقسانىنشى كوكتەم» دەپ اتالاتىن عۇمىرنامالىق ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ ءبىلىم قۋىپ جات ەلدە جۇرگەن جاس كۇنىندە ەجەلگى گرەك، ريم جانە ەۋروپالىق رەنەسسانس ونەرىن عانا الەمدىك ونەردىڭ اسقار شىڭى دەپ ساناعانىن ايتادى. ءبىراق، بىردە پاريج كوشەسىنەن اتاقتى شىعىستانۋشى پەلليونىڭ «Les Grottes de Touen-houang» («دۋنحۋان ۇڭگىرلەرى») ەڭبەگىن كوزى شالىپ، العاش رەت اڭ-تاڭ قالادى، كەيىنىرەك، شىعىس حالىقتارى ونەرىنىڭ مۋزەيىندە پەلليونىڭ قىتايدان ات ارىتىپ، تون توزدىرىپ الىپ قايتقان دۋنحۋان فرەسكالارىن ءوز كوزىمەن كورگەندە، وزەگىنە ءورت ءتۇسىپ، حالقىنىڭ قورعانسىز ءحالى مەن ۇلتتىق ونەردىڭ جوقتاۋسىز كۇيىنە جانى كۇيگەن، شىعىس ونەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجانىنا كوڭىلى جاڭعىرعان جاس مامان ءارى-ءسارى بولماستان ەلىنە قايتىپ، دۋنحۋاننان ءبىر-اق شىعادى دا، سانالى عۇمىرىن، قاجىر-قايراتىن دۋنحۋان مۇرالارىن قورعاۋعا، ناسيحاتتاۋعا، زەرتتەۋگە ارنايدى.

ارينە، چان شۋحۋن جالعىز بولعان جوق، قىتاي ونەرىنىڭ بولاشاق ءىرى تۇلعالارى - چجان داتسيان، بو باوشي، سيۋي بەيحۋن، ە تسيانيۋي، ۋ تسزوجەن، سىتۋ تسياو، ليۋي سىباي، چەن چجيفو، ليۋ كايتسيۋي، دۋن سيۆەن، دۋان ۆەنتسزە، گۋان شانيۋە، سۋن تسزۋنۆەي، حان لەجان، ت. ب. جاس سۋرەتشىلەر 1940-جىلدان كەيىن دۋنحۋانعا ىركەس-تىركەس ات باسىن بۇرىپ، ۇڭگىر-حرامدارداعى فرەسكالاردىڭ كوشىرمەسىن جاساۋمەن اينالىستى. كوبىسى شەتەلدەن ءبىلىم العان، ەل باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن الماعايىپ شاقتا قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە الەمدىك ونەردىڭ بيىك تۇرعىسىنان زەر سالۋعا بىلىكتى وسى جاس سۋرەتشىلەردىڭ دۋنحۋان فرەسكالارىنا نازار تىگۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس ەدى. ۇلتتىق ونەردى داعدارىستان شىعارۋدى ماقسات تۇتا وتىرىپ، ولار ۇلى وركەنيەتتەردىڭ ونەر قامباسىنا اينالعان دۋنحۋان ۇڭگىرلەرىنەن قىتايلىق ءداستۇردىڭ تامىرىن ىزدەدى، جالاڭ رەاليستىك باعىتقا كوڭىلى تولمايتىن جاس تۇلەكتەر دۋنحۋان ۇڭگىرلەرىنەن شىعىس ونەرىنە ءتان سىرشىلدىق پەن ۇياڭدىقتى قايتا تاپتى، ءسويتىپ، وزدەرى مەڭگەرگەن باتىستىق ماشىققا سانالى تۇردە وزگەرىستەر ەنگىزدى، ۇلتتىق ونەردىڭ ءداستۇرلى ەلەمەنتتەرىن جاڭاشىلدىقپەن جاڭعىرتىپ، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تەوريالىق كونتەكستىن جاڭا تۇجىرىمدامالارمەن بايىتتى. قىسقاسى، ءولىمشى حالگە جەتكەن ۇلتتىق ونەردىڭ بويىنا قان جۇگىرتتى.

اا
Фото: Қазақ биі, Гуань Шаньюе, гохуа стильінде. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

ولار دۋنحۋان فرەسكالارىنىڭ كوشىرمەسىن جاساۋمەن، ونەر جاۋھارلارىن ناسيحاتتاۋمەن، زەرتتەۋمەن شەكتەلگەن جوق، قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس ولكەسىندەگى ۇلتتىق ايماقتارعا ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءومىر سالتى مەن قيلى تاعدىرىن قىلقالاممەن قاعاز بەتىنە تۇسىرە باستايدى. گانسۋ جەرىن مەكەندەيتىن قازاقتار دا ولاردىڭ نازارىنان قاعىس قالمايدى.

گانسۋداعى قازاقتار

رەسمي دەرەككوزدەر بويىنشا، شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ گانسۋ پروۆينتسياسىنا كوشى 1911-جىلدان باستالادى. سول جىلى باركول وڭىرىنەن تۇڭعىشباي، ءنازىرباي باستاعان قازاقتار گانسۋداعى انسي اۋماعىنا كوشىپ بارىپ، ەكى جىلداي مال وتارلاتادى. 1919-جىلى ساۋىتباي باستاعان 8 ءتۇتىن ءيۋيمەننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇيىرقىن دەگەن جەردى قونىس قىلادى. 1920-21-جىلدارى ولارعا ارتتاعى ەلدەن ءامىرتى، داۋلەت، توقتارقوجا، تۇڭعىشباي باستاعان 50 ءتۇتىن بارىپ قوسىلادى. دەگەنمەن، ۇلى كوشكە 1933-جىلعى ءساۋىر توڭكەرىسىنەن كەيىن بيلىككە كەلگەن جانە كەڭەستەر وداعىنىڭ ساياسي-اسكەري كومەگىنە قول ارتقان شەن شيتسايدىڭ قيتۇرقى ساياساتتارى تۇرتكى بولادى.

شەن شيتساي جەرگىلىكتى اسكەري-اكىمشىلىك بيلىكتى شەڭگەلىنە الماس بۇرىن، 1932-جىلى قوجانياز باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە تىلەۋلەستىك بىلدىرگەن باركولدەگى ءالىپتىڭ اۋىلىن شاۋىپ، 117 ادامدى قىرىپ سالادى. قىتايداعى قازاقتار اراسىندا بۇل قىرعىن «ءالىپ شاپقان» دەپ اتالادى. 1933-جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا، قىتاي اسكەرى شونجى قالاسىنىڭ ىرگەسىندە كەرەي مەن ۋاق ەلىنەن 600 قازاقتى وققا ۇستايدى.

مىنە وسىنداي تولاسسىز قىرعىنداردىڭ سالدارىنان، قازاقتار جان ساۋعالاپ، ۇدەرە كوشە باستايدى. 1936-جىلدان باستالعان ۇركىن-قورقىن ناتيجەسىندە گانسۋ، تسينحاي پروۆينتسيالارىنداعى قازاقتىڭ ۇزىن سانى بىرەر جىلدا 20 مىڭعا جەتەدى. ولار گانسۋداعى تسيليان (قازاقتار شۇلەن دەپ اتاعان) تاۋىنىڭ ەتەگى مەن تۋلا، ۇيىرقىن، تسينحايداعى دولان، قولىمتى (گولمود)، ماقاي، مانناي جەرىندە مال باعىپ، ءتۇتىن تۇتەتەدى. قازاقتار جەرگىلىكتى موڭعول، تيبەت، ۇيعىر، دۇنگەن حالىقتارىمەن تاتۋ-ءتاتتى سىيلاسىپ وتەدى، الايدا، جەرگىلىكتى قىتاي بيلىگى ەتنيكالىق ازشىلىقتارعا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ ءۇشىن ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ وتىرادى.

1941-جىلى گانسۋ بيلىگى قازاق ىسىنە جاۋاپتى ارنايى وكىل تاعايىندايدى. 1942-جىلى گانسۋداعى قازاقتار تولىعىمەن اسكەري باسقارۋعا كوشىرىلىپ، حالىقتىڭ قولىنداعى قارۋ-جاراق جيناپ الىنادى. 1943-جىلى كوكتەمدە قازاقتار ءىسى بويىنشا قابىلدانعان باعدارلاماعا سايكەس، «قامقورلىققا الىنعان» قازاقتاردى تاۋلى ايماقتاردان انسي، دۋنحۋان، يۋيمەن، چجانە، تسزيۋتسيۋان توڭىرەگىندەگى ەتنيكالىق قىتايلار اراسىنا شاشىراتىپ، ەگىنشىلىككە بەيىمدەۋ، وتىرىقشىلىققا ۇيرەتۋ ارقىلى ءومىر سالتىن وزگەرتۋ جوسپارلانادى. ال ۇكىمەتتىڭ «قامقورلىعىنا» مويىنسىنباعان قازاقتارعا ەكونوميكالىق سانكتسيا سالۋ، ءورىس-قونىسىن تسينتوۋ قىراتىنان تسيليان جوتاسىنىڭ ەتەگىنە دەيىنگى اۋماقپەن شەكتەۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلادى. 1944-جىلى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قاۋلىسىمەن 7 رۋ ەلدەن 10 مىڭ قازاق دۋنحۋاننىڭ تۇستىگىندەگى تاۋلى ايماققا، ناقتىراق ايتقاندا، ۇيىرقىن، نانشان (تسيليان تاۋىنىڭ باتىس سىلەمى) وڭىرىنە كۇشپەن كوشىرىلىپ، قاتاڭ باقىلاۋعا الىنادى.

ازاتتىق اڭساپ، اتا مەكەنىنەن اۋا كوشكەن قازاقتاردى جات ولكەدە جايلى ءومىر كۇتىپ تۇرماعانى انىق ەدى، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ جىمىسقى ساياساتى، اسىرەسە تسينحاي پروۆينتسياسىنىڭ ءتوراعاسى ما بۋفاننىڭ گەنوتسيدتىك قاتىگەزدىگى قازاقتاردى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتادى. ەستىگەن جاننىڭ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتار قاندى قىرعىن، قاساپ زۇلىم ونداعى قازاقتاردى اشىق كوتەرىلىسكە شىعىپ، اقىرى تيبەت جوتاسى ارقىلى بۇلانايدان (گيمالاي) اسىپ، ءۇندىستانعا وتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ارينە، بۇل ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ، دەگەنمەن، ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كوز جىبەرگەندە، قىتايلىق قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ قولىمەن قاعازعا كوشكەن گانسۋداعى قازاقتاردىڭ «كوركەم» بەينەسىنىڭ XX عاسىرداعى اقتابان شۇبىرىندى، اققۇلا زۇلماتتىڭ اقتاڭداقتارىن انىقتاۋداعى تاريحي قۇندىلىعى مەن اۋعىن ەلدىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن زەردەلەۋدەگى دەرەكتىك ماڭىزى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ااا
Фото: Бәйге, Хань Лэжань, майлы бояу. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

قازاق ءومىرى قىتاي ونەرىندە

گانسۋداعى قازاقتاردىڭ ومىرىنەن كارتينالار سالعان قىتايلىق قىلقالام شەبەرلەرى از ەمەس، ولاردىڭ ۇستانعان باعىتى مەن ستيلدىك مانەرى ءار ءتۇرلى، ولاردان قالعان مۇرالار اراسىندا مايلى بوياۋلى سۋرەتتەر دە، قىتايدىڭ ءداستۇرلى كەسكىندەمەسى - گوحۋا ستيلىندەگى تۋىندىلارى دا، اكۆارەلدەر مەن نوبايلار دا، ءتىپتى وڭدەلمەگەن نۇسقالار مەن اياقتالماعان جۇمىستار دا بار. قىتاي بەينەلەۋ ونەرىنىڭ التىن قورىنا ەنگەن بۇل مۇرالاردى تۇگەندەپ شىقساق، ءبىر اتانعا جۇك بولارى انىق. سوندىقتان، بۇل جەردە بەلگىلى ءبىر تۇلعالاردىڭ قاداۋ-قاداۋ ەڭبەكتەرىنە عانا تاۋمەن شەكتەلەمىز.

گانسۋداعى قازاقتار ومىرىنە قالام تارتقان قابىرعالى كەسكىندەمەشىنىڭ ءبىرى - دۋن سيۆەن (1914-1973). ول سۋچجوۋ اسەم ونەر كوللەدجىنىڭ تۇلەگى، 1942-1946-جىلدار ارالىعىندا دۋنحۋان ونەر اكادەمياسىندا موگاو فرەسكالارىن قورعاۋ، زەرتتەۋ، كوشىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسا ءجۇرىپ، قازاق تاقىرىبىندا ءبىرقاتار كارتينا سالادى. اسىرەسە، ونىڭ اتاعىن شىعارعان العاشقى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى - 1948-جىلى بەيجىڭدە سالىنعان «قازاقتىڭ شوپان قىزى» كارتيناسى. بۇل اۆتوردىڭ وزىندىك قولتاڭباسىن ايقىنداعان جانە قىتايعا كەڭ تانىمال كارتينالارىنىڭ ءبىرى. قىتايلىق ونەرتانۋشىلار بۇل تۋىندىنى دۋنحۋان فرەسكالارىنىڭ ستيلىن تىرىلتكەن ەڭ ۇزدىك ەڭبەكتەردىڭ قاتارىندا اتايدى.

اا
Фото: Қазақтың шопан қызы, Дун Сивэнь, гохуа стильінде. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

قازاق تاقىرىبىنداعى قىتاي كەسكىندەمەلەرى تۋرالى ءسوز بولعاندا، گۋان شانيۋەنىڭ (1912-2000) ەسىمىن اتاماۋ مۇمكىن ەمەس. ول - قىتاي سۋرەت ونەرىندەگى ليننان مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى. 1943-جىلدىڭ جازىنان 1945-جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن سولتۇستىك-باتىس قىتايعا ساپار شەگىپ، گانسۋدىڭ وي مەن قىرىن تۇگەندەپ، دۋنحۋاندا فرەسكالاردىڭ كوشىرمەسىن دايىنداۋعا ارالاسادى. وسى ساپارىندا ونىڭ قالامىنان «اساۋعا قامشى باسۋ» (1944)، «كوشپەندى قازاق ءومىرى» (1945)، «قازاق ايەلدەرى» (1945)، «شۇلەننەن اسقان قازاقتار» (1944)، «قازاق ءبيى» (1945) ت. ب. ايشىقتى، قولتاڭبالى كارتينالار ومىرگە كەلەدى. ونىڭ قازاقتار جايلى كارتينالارىنان دا دۋنحۋان ءستيلىنىڭ ورنەگى مەن كوركەمدىك بوياۋى كوزگە ۇرىپ تۇرادى.

اا
Фото: Көшпенді қазақ өмірі, Гуань Шаньюе, гохуа стильінде. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

گانسۋعا ساپار شەگىپ، قازاق ومىرىمەن ءجىتى تانىسقان تاعدىرلى تالانتتاردىڭ ءبىرى - سۋن تسزۋنۆەي (1912-1979). ول 1941-جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان 1942-جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن چجان داتسيانعا سەرىك بولىپ، گانسۋداعى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ۇڭىلەدى. وسى ساپارىنان كەيىن، 1946-جىلى چۋنتسيندە جەكە سۋرەت كورمەسىن دە وتكىزەدى، كورمەگە قويىلعان 152 تۋىندىنىڭ 115 ءى باتىس ولكە تاقىرىبىنا ارنالادى. ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى وتە باي، ال بىزگە قازىرشە ونىڭ گانسۋداعى قازاقتار بەينەسىن تانىتاتىن «دومبىرا» (1943) جانە «قازاق ءبيى» (1943) كارتينالارى عانا بەلگىلى.

از عۇمىردا كوپ جۇمىس اتقارعان ەڭبەكقور كەسكىندەمەشىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە قىتايلىق كارىس سۋرەتشىسى حان لەجاندى (1898-1947) ايتۋعا بولادى. ول پاريج اسەم ونەر مەكتەبىن ءبىتىرىپ، «پاريج اقشامى» گازەتىندە مەنشىكتى ءتىلشى قىزمەتىن اتقارادى. 1943-جىلدان كەيىن سولتۇستىك-باتىس قىتايعا كوپ مارتە ساپار شەگىپ، دۋنحۋان ۇڭگىرلەرى مەن شىنجاڭداعى قىزىل مىڭ ءۇيىن قورعاۋ، زەرتتەۋ ىسىنە ات سالىسادى. وسى ساپارلارىندا گانسۋداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى حاقىندا «قازاق ءۇيدىڭ ءتۇتىنى» (1946)، «ءجۇن يىرگەن قازاق ايەلدەرى» (1945)، «بايگە» (1945)، «بايگە الدىندا» (1945)، «تارى تۇيگەن قازاق ايەلى»، «كۇيەۋىن كۇتكەن كەلىنشەك»، ت. ب. كارتينالار سالادى. «قىتايدىڭ پيكاسسوسى» اتانعان ونىڭ مايلى بوياۋلارىنان باتىستىق ستيل مەن شىعىستىق مانەردىڭ ۇيلەسىمدى ايشىعى انىق بايقالادى.

ۆۆ
Фото: Домбыра, Сунь Цзунвей, майлы бояу. Қытай бейнелеу өнері музейінің веб-сайтынан алынды

ءتىزىمدى سوزا بەرۋگە بولار ەدى، دەگەنمەن، وقۋشىمىزدى جالىقتىرىپ المايىق دەگەن نيەتپەن ءسوزىمىزدى دوعارۋعا ءماجبۇرمىز. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، قىتايدىڭ كوركەمسۋرەت ونەرىندەگى باتىس قىتاي باعىتىنىڭ كوش باسىندا جۇرگەن، تىنىمسىز ەڭبەك، ۇزدىكسىز ىزدەنىس ۇستىندە بولعان قازىرگى قىتاي ونەرىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ قازاق تاقىرىبىنا ارناعان كارتينالارىن شىعىستاعى ۇلى كوشتىڭ تاريحىن زەرتتەۋ مەن وتكەن عاسىردىڭ 40-50-جىلدارىنداعى قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كەلبەتىن انىقتاۋدا ءتيىستى دەڭگەيدە كادەگە جارات الساق، قۇبا- قۇپ بولار ەدى.

ايتا كەتسەك، قىتايدىڭ ىشكى موڭعوليا اۆتونوميالىق ولكەسىنىڭ باتىس القابىنداعى الشا ايماعىنا قاراستى شىعىس الشا اۋدانىندا شارتتى تۇردە «موڭعول مۇسىلماندارى» دەپ اتالىپ كەتكەن وزگەشە ەتنيكالىق توپ ءومىر سۇرەدى. كەي زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ ەتنيكالىق تەگىن قازاقتارمەن بايلانىستىرادى. Kazinform ءتىلشىسى وسى ماسەلە بويىنشا ءتيىستى دەرەكتەرمەن بولىسكەن ەدى.

اۆتور ەرلان مازان

سوڭعى جاڭالىقتار