قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى
استانا. قازاقپارات - قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى 1941 - جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭگىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1980- جىلداردان كەيىن ەس-اقىلىن جيعان قىتاي زيالىلارى قاتارىندا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ دا كەتكەنى كەلىپ، كەمتىگى تولدى. ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ بەتى بەرى قاراپ، قالامگەرلەردىڭ دە كۇنى تۋدى. سول قاتاردا قىرانداي سىلكىنىپ ورنىنان تۇرعان قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى ايتىس اقىندارىنىڭ داۋىلپازىنا اينالدى.
قازاقى ولەڭدى قارشا بوراتىپ، ارىپتەستەرىن تەڭسەلتىپ، تىڭدارماندارىن تولقىتتى. وتىز جىل تالماي شاۋىپ، ءسوز دوداسىنىڭ ساڭلاعىنا اينالدى. باس جۇلدەنى جيىرما مارتە جەڭىپ الىپ، «ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن حالىق اقىنى»، «حالىق اقىنى»، «قۇرمەتتى اقىن» سەكىلدى ش ۇ ا ر-دىڭ جوعارعى دارەجەلى ماراپاتتارىن ەنشىلەدى.
اۋىزدان اۋىزعا تاراعان اقىن جىرى سوڭعى بۋىننىڭ «ادەمى الىپپەسىنە» اينالىپ قالماستان، حالقىنىڭ تاڭدايىنا تاتىپ ونەردىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى. شينجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ايتىس ونەرىن بيىك ءبىر بەلەسكە كوتەرىپ، كوش باسىنان كورىندى. ايتىس ولەڭدەرى ش ۇ ا ر وقۋلىقتارىنا كىردى. «اقىندار ايتىسى»، «جىلىپ وتكەن جىلدار-اي» جىر جيناقتارىن كوپكە ۇسىندى. قارا ولەڭنىڭ باعىن اشىپ، باياندىلىعىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى. ايتىس ساحنالارىندا عانا ەمەس، توي-تومالاق، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تۇگەلىمەن ولەڭمەن ءورىلىپ، اينالاسىنا شۋاعىن سىيلادى. جۇرگەن جەرى ولەڭ تويىنا اينالدى.
1991 -جىلى قازاقستاندا، 1992- جىلى تۇركيادا، 1994-1996 جىلدارى موڭعوليادا، 2006 -جىلى گەرمەنيا، فرانسيا، گوللانديا ەلدەرىندە ونەر ساپارىمەن بولىپ، الىستاعى اعايىندارمەن ونەر قۇدىرەتىن ءبولىستى. قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى 2011- جىلى قايتىس بولدى.
قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى
اقىننىڭ «كەربەز التاي»، «بەلگىلى »، «سالەم ساعان جەمەنەي»، «قايدا»، «قوش ەندى، ۇشكول» سەكىلدى تۋىندىلارى بەرىلدى.
كەربەز التاي
كەربەز التاي كەۋدەڭ تولى بالقۇراق،
جاس سەرىدەي جاتسا عاشىق جال قۇلاپ.
سامىرسىننىڭ ساۋكەلەلى بۇتاعى،
تۇر سۇلۋدىڭ بۇرىمىنداي سالبىراپ.
جانسا جۇلدىز جايناپ جاقۇت تاناداي،
سىلار بويىن سىرشىل سىلقىم قاراعاي.
تەنتەك وزەن كۇمىس كوبىك ويناتسا،
جەلسىز تۇندە تەلمىرەدى جارىق اي.
بۇلدىرگەندى قويناۋىڭا بۇلت ەنىپ،
وتە شىقسا مەرۋەرتىن ءبىر توگىپ.
كوركىڭە ءماز كوبەلەگىڭ بولايىن،
ايمالاعان اق توسىڭنەن گۇل تەرىپ.
بوي تالاسقان بالا قايىڭ، كوكتەرەك،
سىر شەرتىسكەن قۇربىلارداي جەكپە-جەك.
كۇز جەلىنە ايتار ەدىم كوپ تە كوپ،
اعاش كوركى جاپىراقتى توكپە دەپ.
ماحابباتىم مازداماسىن ناعىلىپ،
تۇرعاندا ارمان سۋرەتىڭنەن تابىلىپ.
كۇندە ويناسام تويمايمىن عوي تۋعان جەر،
ورمانىڭنىڭ ساۋكەلەسىن جامىلىپ.
بەلگىلى
(جەلدىرمە)
ەلدىڭ قايسى ەلدىگى؟
بەرەكەمەن بىرلىگى.
ەردىڭ قايسى ەرلىگى؟
وكسىمەگەن تىرلىگى.
ەسەلەسىپ سويلەسكەن،
تەرەزەڭنىڭ تەڭدىگى.
پەيىلى تارعا تارىداي،
دۇنيەنىڭ كەڭدىگى.
ناسيحاتىم ەندىگى
نەمەنەدەن بەلگىلى؟
* *
ازاتۇعىن اعايىن
كەلمەۋىنەن بەلگىلى.
الاتۇعىن قۇدانىڭ
كولبەۋىنەن بەلگىلى.
جاقتىرماعان ادامنىڭ
تەرگەۋىنەن بەلگىلى.
قاق تۇرماعان قازاننىڭ
ەرنەۋىنەن بەلگىلى.
بوساڭدىعى بالاڭنىڭ
بەلبەۋىنەن بەلگىلى.
بولار ۇلدىڭ بوس سوزگە
ەرمەۋىنەن بەلگىلى.
شاباندىعى اتىڭنىڭ
جەلمەۋىنەن بەلگىلى.
شايپاۋلىعى قاتىننىڭ
سەن دەۋىنەن بەلگىلى.
كيىز ءۇيى سالاقتىڭ
بەلدەۋىنەن بەلگىلى،
ولاقتىعى ولاقتىڭ
جورمەۋىنەن بەلگىلى.
جومارتتىعى، شىراعىم،
كەل دەۋىنەن بەلگىلى.
ساراڭدىعى شىرايىن
بەرمەۋىنەن بەلگىلى.
ءونىم بەرەر جەرىڭنىڭ
وڭدەۋىنەن بەلگىلى،
وسەتىنى مالىڭنىڭ
تولدەۋىنەن بەلگىلى.
قازىمىرى زەيىلدىڭ
جەرلەۋىنەن بەلگىلى.
جالقاۋلىعى ءىسىنىڭ
ونبەۋىنەن بەلگىلى.
ماقتانشاقتىڭ ماقتانى
«مەن» دەۋىنەن بەلگىلى.
ءور كوكىرەك ءوز ءسوزىن
ءجون دەۋىنەن بەلگىلى.
ارامزانىڭ ادامعا
سەنبەۋىنەن بەلگىلى.
اقىماقتىڭ اقىلعا
كونبەۋىنەن بەلگىلى.
اقىندىعى اقىننىڭ
اسىلدىعى اقىلدىڭ،
ارتىنا قالعان ناقىلدىڭ
ولمەۋىنەن بەلگىلى.
سالەم ساعان جەمەنەي
(1990 -جىلى جەمەنەي اۋدانىنىڭ ساۋىر جايلاۋىندا التاي ايماعىنىڭ 8- رەتكى اقىندار ايتىسى وتكەندە بەتاشار تولعاۋ)
حالىق - قامقور قان كوتەرگەن كەمەدەي،
اقىن جانى حالىقپەن ءبىر دەنەدەي.
ەل-جۇرتىڭا ساعىنىشىم تەلەگەي،
سالەم ساعان، سالەم ساعان جەمەنەي!
ۇلان-اسىر تويدا كوڭىل تەلەگەي،
كەتە الماسپىن ءدام-تۇزىڭدى تولەمەي.
قوس شىڭگىلدەن كەلدىم اڭساپ جەمەنەي،
سارشا قۇسىڭ بولسامداعى كەنەدەي.
«كەنەدەي» دەپ قويما ارىپتەس ەلەمەي،
ەكپىنىمدى جەتىلدىرگەن ەل ەگەي.
تاڭدايىم - جەز، ءتىلىم تارتقان جەبەدەي،
تەگەۋرىنىم تەگىس تيسە شەگەدەي.
ەلىك ءسۇتىن ەمىزەتىن ەنەدەي،
اق پەيىلىڭ ولەڭىمە بەرەدى وي.
ءتۇبىمىز ءبىر بولىنبەيتىن،
سالەم ساعان سالەم ساعان جەمەنەي!
حالىق ۇلى، تەك حالىققا داڭق ءتان،
ەل ارمانىن ەرتە بولجاپ دانا ۇققان.
ساۋىرىڭداي ساباز ەدى ءشارىپحان،
ءبىر شاراپات جۇققان شىعار الىپتان.
قانجار ءتىلدىڭ قاهارىمەن قاتەرىن،
قارسى جاققا توندىرەتىن قاپەلىم.
ەل جاتتاعان ەرشىمدەلگەن ماتەلىن،
شەشەن شىعار ۇرپاقتارى جاكەنىڭ.
حان الدىندا سانالسا دا جاي حالىق،
كەكشىل باتىر كەشۋدە ەسە قايتارىپ.
قارا تاماق نايزاسىنان قان تامىپ،
قاي قونىستا تۋىپ ەدى ارقالىق؟!
اكەڭىزدەن استىم دەمە جەتسەڭ دە ۇل،
اكە دەگەن الىپ زاڭعار، كوكسەڭگىر.
جارار ەدى-اۋ سىماعۇلداي توكسەڭ جىر،
التاي-ساۋىر القابىندا سەكسەن جىل.
بەيجيڭ حانى كوگەدەيدىڭ كۇڭدىگىن،
بەكىتكەلى تۋرا ەكى ءجۇز جىل بۇگىن.
تاڭبا باسقان بۇل تاريحي شىندىعىڭ،
ايگىلەيدى ۇلى وتاننىڭ بىرلىگىن.
ار ادامدى ايتپاساق تا ايىرىم،
ەل ۇمىتادى ابىرويلى قاي ۇلىن.
ۇياسىنان ءوزى ۇشىرعان ساۋىرىم،
ۇلتىمىزدىڭ پاتقوللاداي مايورىن!
مىنە وسىلار توپىراعىڭا اۋناعان،
وي سالادى ۇلان قايىر تاۋ دالاڭ.
ءور ەڭسەلى ەلدىگىڭنەن اينالام،
سۇر تاۋىڭنىڭ بيىگىنەن اۋماعان.
نۇر ايمالاپ كوڭىلىمنىڭ اينەگىن،
كەلىپ تۇرمىن دۇبىرىنە بايگەنىڭ.
ءبىرجان سالدى ءبىر جاز كۇتكەن ايگەرىم،
سەكىلدەنىپ قارسى الار دەپ قاي كەلىن.
بەرەكەنىڭ كەرەگەسىن جايدى ەلىم،
باسىپ تۇسپەي باسقادان كەم قاي جەرىم.
شاباندوزبىن ءتورت تۇرمانىم ساي مەنىڭ،
قاجەت ەمەس بيىك جاستىق جايلى ورىن.
ەلىممەنەن تەبىرەنەر جىر كۇتتى،
ەلىم دەسەم ەمىرەنەر ءتىل ءبىتتى.
ۇيرەنگەلى كەلدىم ەلدەن بىرلىكتى،
ەل ايتادى ەڭ جوعارى بيلىكتى!
ارالاساڭ ەندىك پەنەن بويلىقتى،
كىمدە تەڭدىك كىمدە ىنتىماق سول مىقتى.
قابىلدا ەلىم، ولەڭ دەگەن تويلىقتى،
ەل ءومىرى بولسىن ماڭگى ورنىقتى.
قايدا
ناپسىسىندەي پەندەنىڭ وبىر قايدا،
الاقانمەن ويتپەسە ول شوق ۇرلاي ما.
ءبىر سالقىنعا، تۇبىندە سوعىلماي ما،
قالىسپايتىن ماڭگىلىك كوڭىل قايدا؟
زاپىس جۇرەك سۇمدىقتان شوشىنباي ما،
الارماننىڭ ارانىن توسۋ قايدا.
قياناتسىز زارەدەي جار قايدا بار،
ەسەبى جوق كوڭىلىندە دوسىڭ قايدا؟
لاي تۇنىپ لاشىق تازارماي ما،
بارىپ قايتقان جاستىق ءبىر بازارداي ما.
اجىم ءتۇسىپ المابەت بوزارماي ما،
وڭبايتىن ءوڭ، سىنبايتىن اجار قايدا؟
كىرشىكسىز بە اق ماڭگى، كىر جۇقپاي ما،
قارا قىلدى قاق جارعان بيلىك قايدا؟
تىنباي شاپسا تۇلپاردا بۇرلىقپاي ما،
قايتپاس قىران، قاجىماس جۇيرىك قايدا؟
تاستىڭ ءبارى جاي جىلتىر جاقۇتتاي ما،
اسا قىزۋ اسىلدى جاسىتپاي ما.
ميحناتسىز ، ەڭبەكسىز داۋلەت قايدا،
سورسىز كىلەڭ باياندى باقىت قايدا؟
دۇنيەنى ءبىر ادام قۇلاقتاي ما،
مىڭ جىل ءتاجى ءبىر باسقا تۇراقتاي ما؟
سىنباس شولمەك، سونبەيتىن شىراق قايدا،
قىمتاندىرار قىسى جوق شۋاق قايدا؟
بۇگىن جىلاپ ەرتەڭ ول قۋانباي ما؟
بۇگىن كۇلىپ ەرتەڭ ول مۇڭايماي ما؟
كۇز بولماي ما، بايشەشەك قۋارماي ما،
دەنەڭ جۇزگە كەلگەنشە جۋانداي ما؟
ناتيجەسى اشۋدىڭ اقىلداي ما؟
شىڭىراۋعا ۋايىم باتىرماي ما؟
تۋا بىلگىر اۋليە باتىل قايدا،
ءبارىن ايتار ءبىر جولدا اقىن قايدا؟
قوش ەندى، ۇشكول
(1983- جىل شىلدەدە شىڭگىل اۋداندىق 5-رەتكى اقىندار ايتىسى تاراپ، ۇشكول جايلاۋىنان قايتاردا)
كەربەز تاۋداي وسىرگەن يىقتى قىپ،
اتتاندىردى ەل اۋىزىمنان ءسۇيىپ تۇرىپ.
بوساپ تۇرعان كوڭىلدىڭ ەرنەۋىنەن،
جىبەرەيىن ولەڭدى قۇيىپ-قۇيىپ.
دەپ سىيلاۋشى ەڭ: قوناقتا بولا ما ەرىك،
كوپ قيناۋشى ەڭ قوس-قوستان شارا بەرىپ.
جەڭەشەلەر جاعىمدى ازىلدەرىڭ،
سەرىك بولىپ جانىما بارادى ەرىپ.
كەيىن قالدى اۋىلىڭ كەيىن قالدى،
اعا، باۋىر، قارىنداس، كەلىن قالدى.
جاۋدىرەگەن جاناردا زەيىن قالدى،
تەرەڭىرەك تەڭىزدەن مەيىر قالدى.
ۇشكولىمنىڭ جازيرا جازى قالدى،
دوستار قالدى كوتەرگەن بازىنامدى.
كوپ شاقىرتىپ دامىنە بارا الماعان،
قۇربىجاننىڭ ورىندى نازى قالدى.
قوناعۋار قىر حالقى قىزۋ جاندى،
اينا كولىڭ، اقباستى قۇزىڭ قالدى.
قۇلىنشاعىن جەلىلەپ ۇلىڭ قالدى،
تۇلىمشاعى جەلبىرەپ قىزىڭ قالدى!
سىرەي قونعان سىرىككە قونىس قالدى،
شىرەي تولعان تۇلىككە ءورىس قالدى.
وتەلمەستەن موينىمدا بورىش قالدى،
كەتپەس ەستەن ويىمدا كوپ ءىس قالدى.
