قازاقتىڭ قايسار ۇلى
استانا. KAZINFORM - رەسەيدىڭ ءىرى ايماقتارىنىڭ ءبىرى - كومىرلى كەمەروۆو وبلىسىنىڭ تىزگىنىن جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ۇستاعان گۋبەرناتور، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى امانگەلدى تولەيەۆ 13-مامىردا 80 جاسقا تولار ەدى.
ءبىراق «جازمىشتان وزمىش جوق» دەگەن ەمەس پە، ول بۇل كۇنگە جەتە المادى، 80 گە قاراعان شاعىندا ومىردەن وزدى. سولاي ەكەن دەپ، قازاق ەلى، ونىڭ ىشىندە شىمكەنتتىكتەر، اسىل ازاماتتى ۇمىتقان جوق. ناقتى ايتساق، ءبىز وسى ايتۋلى كۇننىڭ قارساڭىندا بەلگىلى عالىمدار مەن ەلىمىزگە تانىمال زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، امانگەلدى مولداعازى ۇلىمەن قىزمەت ەتكەن كەمەروۆو وبلىسىنىڭ زيالى ازاماتتارى مەن كوزىن كورگەن زامانداستارىنىڭ، تۋعان-تۋىستارىنىڭ، شاكىرتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
امانگەلدى تولەيەۆ تۋىستارى اراسىندا. 1991 -جىل
بۇل ارادا «شىمكەنت نەگە جۇرتتان بۇرىن قوزعالىپ جاتىر؟ ونىڭ بۇل وڭىرگە قانداي قاتىسى بار؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. وعان جاۋابىمىز دايىن. ونىڭ اكەسى مولداعازى اقتوبە وبلىسىنداعى ويىلدا تۋعانمەن، سانالى عۇمىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىندە ءبىزدىڭ وڭىردە قىزمەت ىستەگەن. تولەيەۆتەر وتباسىنىڭ ارعى تاريحى دا ءبىزدىڭ وڭىرمەن بايلانىستى. امانگەلدى تولەيەۆتىڭ اكەسى عانا ەمەس، اتالارى دا شاردارادا تۇرعان، ءبارى دە قايتىس بولعاننان كەيىن وسى قالاداعى مۇلكى اتا زيراتىندا جەرلەنگەن.
امانگەلدى مولداعازى ۇلى جۋرناليستەرگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «ەستىگەن بويدا، قازاقستانعا، شارداراعا تارتتىم، اكەمنىڭ باسىنا بارىپ، اۋىل مولدالارىن شاقىرتىپ، قۇران وقىتتىم. اكەمنىڭ مولاسىن تابۋعا ونىڭ بىرگە تۋعان باۋىرلارى كومەكتەستى. كىشى ۇلىم اندرەي تاشكەنتتە اۆياتسيا ينستيتۋتىندا وقىدى عوي. قولى قالت ەتكەن كەزدە شارداراداعى تۋىسقاندارعا كەلىپ، اكەمنىڭ باسىنا ءجيى باراتىن ەدى»، دەيدى.
ءيا، ونىڭ وسى ولكەنى تۋعان جەرىندەي كورگەنىن، اتاجۇرتىنا ات ءىزىن سالعاندا كوپ ارالاعان، كوڭىلىن سەرگىتكەن دالاسى دا، جانىنا جالاۋ ىزدەگەندە تىنىشتىق تاباتىن رۋحاني ورتاسى دا وسى توپىراق بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. اجالدان شەت بولىپ، 80 جىلدىق مەرەيتويىن قانداس-باۋىرلارىمەن ەلىمىزدە اتاپ وتسە، ءسوز جوق، ول وسى ورتانى تاڭداعان بولار ەدى.
تولەيەۆتى تانۋ ءبىزدىڭ بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاعىمىزعا قاجەت. ويتكەنى ول - اتاجۇرتىنان شالعايدا جۇرسە دە، اقىل- پاراساتىمەن، بولمىس- بىتىمىمەن ۇلتىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، ەلىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان اتپال ازامات. ولاي بولسا، نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كىرىسپەس بۇرىن، ونىڭ ءومىر جولىن ءبىر شولىپ شىقساق، ارتىق بولماس.
امانگەلدى مولداعازى ۇلى تولەيەۆ 1944 -جىلى تۇرىكمەنستاندا ومىرگە كەلگەن. شىققان تەگى - اداي، بالىقشى رۋىنان، بالۋاننياز باتىردىڭ ۇرپاعى. اناسى مۋنيرا ناسىروۆا - تاتار-باشقۇرت قىزى.
امانگەلدى تولەيەۆتىڭ اكەسى مولداعازى تاعدىردىڭ اۋىر تاۋقىمەتىمەن ونىڭ اناسىنان ايىرىلىسىپ قالعاندا، اناسى بەس جاسار امانگەلدىنى الىپ باشقۇرتستانداعى تۋىستارىن جاعالاپ، ءسىبىردىڭ كۋزباسس وڭىرىنە قونىس اۋدارادى. ءبىراق ۇلىنا «سەن قازاقتىڭ بالاسىسىڭ، اكەڭنىڭ اتى - مولداعازى» دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىرادى ەكەن. كۇيەۋىنەن بايلانىسىن ءۇزىپ العان مۋنيرا ي. ۆلاسوۆ دەگەن ازاماتقا تۇرمىسقا شىعىپ، جاڭا وتباسىن قۇرادى. يننوكەنتي ۆلاسوۆ امانگەلدىنى ءوز ۇلىنداي تاربيەلەيدى. تولەيەۆ ەسەيۋ جىلدارىن ەسكە العاندا، وگەي اكەسىن ءوز اكەسىندەي كورگەنىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى.
رەسەيدەگى تيحورەتسك تەمىرجول تەحنيكۋمىن، ءنوۆوسىبىر تەمىرجول ينستيتۋتىن ءتامامداعاننان كەيىن ەڭبەك جولىن 1964 -جىلى كەمەروۆو وبلىسىندا تەمىرجولشى بولىپ باستاعان امانگەلدى 1967- 1985 -جىلدارى نوۆوكۋزنەتسكىدەگى مۇنايباشى، مەجدۋرەچەنسك ستانسالارىنىڭ باستىعى، كەمەروۆو، نوۆوكۋزنەتسك بولىمشەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، بولىمشە باستىعى، 1985- 1988 -جىلدارى كەمەروۆو وبلىسى پارتيا كوميتەتىندە كولىك جانە بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1988- 1990 -جىلدارى كەمەروۆو ايماعى تەمىرجولدارىنىڭ باستىعى بولدى. 1990- 1993 -جىلدارى ركفسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، كەمەروۆو وبلىسى حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، 1994- 1996 -جىلدارى وبلىستاعى زاڭ شىعارۋشى جينالىستىڭ ءتوراعاسى، 1996- 1997 -جىلدارى رەسەيدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناس ءمينيسترى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
كەمەروۆو وبلىسىنىڭ تەمىرجول سالاسىندا، ءبىرقاتار بيلىك ورگاندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، ەڭبەك كورىگىندە شىڭدالعان، تاجىريبە جيناقتاعان ول 1997 -جىلى وسى ايماقتىڭ گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالدى. ءسوزدىڭ شىنى سول، ول بۇل قىزمەتكە كەزدەيسوق توپ ەتە قالعان جوق. ءسوزى مەن ىسىندە الشاقتىق جوق، ۇنەمى قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جۇرەتىن، ەشكىمنەن قايمىعۋدى بىلمەيتىن، ومىرلىك ۇستانىمى وتە بەرىك، قىرقىندا قامال الۋعا ۇمتىلىپ تۇرعان وسى ءبىر جىگەرلى جىگىت جۇرت نازارىنا ەرتە ىلىككەن ەدى.
ءوڭىردى مەكەندەگەن قالىڭ ەل امانگەلدى تولەيەۆتى حالىق مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىن مەملەكەتشىل، ادال ازامات دەپ تانىدى، قۇرمەتتەدى، وعان قالتقىسىز سەندى. سونىڭ ءبىر ايعاعى - 1991 جىلى وتكەن رەسەي پرەزيدەنتى سايلاۋىندا كەمەروۆو تەمىرجولىنىڭ كەنشىلەرى مەن جۇمىسشىلارى ونىڭ وسى دوداعا ءتۇسۋىن قالاپ، پرەزيدەنتتىككە كانديدات ەتىپ ۇسىندى. سايلاۋ قورىتىندىسىندا 6,81 پايىز داۋىس جيناپ، التى كانديداتتىڭ اراسىندا، بوريس ەلتسين، نيكولاي رىجكوۆ جانە ۆلاديمير جيرينوۆسكيدەن كەيىنگى ءتورتىنشى ورىنعا تۇراقتادى. بۇل جات ەلدە جۇرگەن قازاق ازاماتى ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس ەدى!
دەسەك تە، ول حالىقتىڭ ەسىندە كەمەروۆو وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى رەتىندە قالدى. جيىرما جىلدان استام ۋاقىت تىزگىندى نىق ۇستاپ وتىردى، ءوڭىر تۇرعىندارىنا، رەسەي مەملەكەتىنە جان- تانىمەن ادال قىزمەت ەتتى. سول جانسەبىل ەڭبەگىنىڭ جەمىسى شىعار، كەمەروۆو وبلىستىق حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسى 2014 -جىلى جەلتوقسان ايىندا وعان «حالىق گۋبەرناتورى» اتاعىن بەرسە، 2015 -جىلعى قىركۇيەك ايىندا وتكەن سايلاۋدا داۋىس بەرۋگە قۇقىلى ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ 97 پايىزى ونىڭ كانديداتۋراسىن قولدادى. وسى ءبىر جايت امانگەلدى مولداعازى ۇلىنىڭ وبلىس حالقىنىڭ اراسىنداعى ابىروي-بەدەلىنىڭ وتە جوعارى بولعانىن كورسەتەدى.
امانگەلدى مولداعازى ۇلى ماسكەۋدىڭ «ۆەچە» (2021 -جىل) باسپاسىنان 5 مىڭ دانا تارالىممەن جارىق كورگەن «بەلاسۋ» («پرەودولەنيە» دەپ اتالاتىن عۇمىرنامالىق كىتابىندا، ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، ونىڭ قالامىنان تۋعان باسقا دا ەڭبەكتەر از ەمەس («دولگوە ەحو پۋتچا» (1992)، «ۆلاست ۆ رۋكاح چەلوۆەكا ي… چەلوۆەك ۆ رۋكاح ۆلاستي» (1993)، «نا يزلوماح جيزني…» (1993)، «سەنا يلليۋزي» (1995)، «وتەچەستۆو - بول مويا» (1995)، «سۋديتە سامي» (1996)، ءوزىنىڭ جاستىق شاعى، كورگەن قيىندىقتارى، ساياساتقا قالاي كەلگەنى تۋرالى اسەرلى اڭگىمەلەيدى.
اتا-اناسى ول تۋعاندا كەرەمەت قۋانىپ، حالىق باتىرى امانگەلدى يمانوۆتاي بولسىن دەپ، اتىن امانگەلدى قويىپتى. ال ءتولقۇجات الاردا وگەي اكەسى شاقىرىپ الىپ، اتى-ءجونىنىڭ تىم ۇزاق، تىلگە قيىن ەكەنىن ايتىپ، اتىن سول قالپىندا قالدىرىپ، اكەسىنىڭ اتىن يننوكەنتيەۆيچكە اۋىستىرۋدى سۇرايدى. وعان اناسى دا قارسى بولماسا كەرەك.
الايدا پاسپورت ۇستەلىنە كەلگەن ول اتى-ءجونىڭىزدى قالاي جازامىز دەپ سۇراعاندا، امانگەلدى مولداعازيەۆيچ دەپ جازىلۋىن قالايتىنىن جەتكىزەدى. ۇيگە كەلىپ ءتولقۇجاتىن كورسەتكەندە ءبارى تاڭعالادى. «مەن سول ساتتە نەگە سولاي ىستەگەنىمدى بىلمەيمىن. الايدا تالاي جىلدى ارتقا تاستاعان كەزدە ادام تەگىن، اتى-ءجونىن، ۇلتىن اۋىستىرماۋ كەرەك ەكەن دەگەن وي ءتۇيدىم. ايتپەگەندە سەن ءوز-ءوزىڭدى ساتىپ كەتتىڭ دەگەن ءسوز»، دەپ جازادى.
قانشا دەگەنمەن كەيىن ول اتىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى. «بۇل ەسىمىممەن نە كورمەدىم! ءتىپتى ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا (1991) ادامدار مەنىڭ اتى-ءجونىمدى وقي الماي ادەيى ءۇش- ءتورت مينۋتقا سوزىپ، سودان سوڭ، ءوزى قازاق، كوزى قىسىق، «سەن كىمسىڭ، قايدا باراسىڭ؟» دەپ ايعايلاعان كەزدەر بولدى... ءوزىم دە سول اتى-ءجونىمدى ايتۋعا شورقاق بولدىم. ونى اناما ايتتىم. ماعان جۇمىسقا تۇرىپ، ادامدارمەن سويلەسۋ كەرەك. انام ماعان قىسقا ات تاڭداۋعا كومەكتەستى. ءسويتىپ، امان گۋميروۆيچ اتاندىم».
عاسىرلار توعىسىندا رەسەيدىڭ، جالپى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەردىڭ قانداي كۇي كەشكەنىن بىلەمىز. ونداعان جىل بويى قوردالانعان الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق، تاپتىق، ساياسي، ۇلتتىق، مەملەكەتارالىق قايشىلىقتاردىڭ ابدەن شيەلەنىسكەن تۇسى ەدى بۇل. ەلدەگى باسقارۋ مودەلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ونىڭ ەڭ وزىق تاجىريبەلەرى كەرەكسىز بولىپ قالدى. ەكونوميكاداعى الەۋمەتتىك ءتارتىپ ەرەجەلەرىنىڭ ءىس جۇزىندەگى بارلىق اسپەكتىسى مەن ونىڭ ينفراقۇرىلىمدارى بۇزىلدى.
ەكونوميكانىڭ تار تۇجىرىمداماسىنا جانە قىسقامەرزىمدى قارجىلىق مۇددەلەرگە ەكپىن بەرۋ توقتاتىلدى. وسىلايشا، رەسەي قوعامىندا ەكونوميكاداعى بارلىق بيلىك ات توبەلىندەي باقۋاتتى توپتىڭ ۋىسىنا جيناقتالىپ، ۇشان-تەڭىز بايلىق قوعامدى قاق ءبولىپ، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ وتىن لاۋلاتتى. امانگەلدى مولداعازى ۇلى تۇبەگەيلى رەفورماسىز ىلگەرى باسۋ، وتە كۇردەلى ءارى قيىن مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندى. الايدا ونىڭ «قول- اياعىن ماتاپ»، وڭنان دا، سولدان دا قاقپاقىلداۋشىلار كوبەيدى.
باسقالاردى بىلاي قويعاندا، ونىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن تالعام- پاراساتى، تاڭداپ العان جولى سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىسى بوريس ەلتسينگە دە ءار كەز ۇناي بەرمەيتىن. وعان قاراپ جاتقان تولەيەۆ جوق. ويتكەنى ول جالتاقتاۋدى بىلمەيدى. حالىقتىڭ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان ايماقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كىممەن بولسا دا ۇستاسا كەتۋگە دايىن. بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايدى، سوندىقتان ول «جاڭا ەكونوميكالىق باعىت» دەگەن باعدارلامالىق رەفورمالاردىڭ ۇلكەن پاكەتىن دايىنداۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى.
ءوزىنىڭ بۇل ۇسىنىسى قابىلدانباعاندىقتان، ايماق گۋبەرناتورى پرەزيدەنتكە اشىقتان-اشىق قارسى شىقتى. امانگەلدى مولداعازى ۇلى حالىق يگىلىگى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبادى. ناق وسى ۋاقىتتا زور جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا ىلگەن ول تابيعات بەرگەن ۇستامدىلىق پەن بايسالدىلىق، زيالىلىق پەن كەمەلدىلىك كەلبەتىن دە جوعالتقان جوق.
امانگەلدى مولداعازى ۇلى - ءۇش قاناتتى قايراتكەر. «ءوزىنىڭ ارعى تەگىنەن اجىراماعان ادام - «اسپان ادامى»، رۋحاني باستاۋىنان بولىنبەگەن ادام - «قاسيەتتى ادام»، شىندىقتان بولىنبەگەن ادام - «كەمەل ادام» دەگەن ەكەن قىتاي كەمەڭگەرى جان تسزى. وسى ءۇش تالاپقا دا جاۋاپ بەرە العان تۇلعا ماسكەۋدە رەسەي حالىق اسسامبلەياسى ۇيىمداستىرعان وپپوزيتسيالىق ميتينگىلەرگە قاتىسىپ، پرەزيدەنت بوريس ەلتسيننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن، ەگور گايدار باستاعان رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكالىق باعدارلاماسىن قاتتى سىناي باستادى. 1993 -جىلى قازاندا پرەزيدەنت پەن جوعارعى كەڭەس اراسىنداعى قاقتىعىس كەزىندە پارلامەنتتى تاراتۋعا قارسى بولدى. ول حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سەزىن ماسكەۋدەن كەمەروۆوعا كوشىرۋدى ۇسىندى. بۇل ونىڭ كوزسىز ەرلىگى ەدى.
1993 -جىلدىڭ 12-جەلتوقسانىندا امانگەلدى تولەيەۆ №42 كەمەروۆو قوسمانداتتى سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسى كەڭەسى ءبىرىنشى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. ول اقيقاتتى ايتۋدان، كوكەيكەستى ماسەلەلەردى كوتەرۋ ادەتىنەن تانعان جوق، شەشىم قابىلداۋدا ساۋاتسىز قىزمەتكەرلەردىڭ مىسى باسىم ەكەنىن، سونىڭ سالدارىنان رەسەي وراسان زور قاتەلىككە بوي الدىرىپ وتىرعانىن ايتىپ، ەلتسين بيلىگىن سىناۋمەن بولدى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ اتىراۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا: «ادال ادام دەگەنىمىز - جاقسى قاسيەتتەرگە يە بولىپ، ادال ەڭبەك ەتەتىن جانە تابىسقا ادال جولمەن جەتەتىن ادام. ءاربىر ادام «ادال ازامات» دەگەن اتقا لايىق بولسا، ەلىمىزدە ءادىل قوعام ورنايدى. «ادال ادام - ادال ەڭبەك - ادال تابىس» ءبىر-بىرىنەن اجىرامايتىن ۇعىمدار» دەگەن بولاتىن. وسى سوزدەردىڭ دۇرىستىعىنا دالەل ىزدەسەك، وسى بەكزات قاسيەتتى بويىنا سىڭىرگەن، جات جەردە وتتاي مازداپ ءومىر سۇرگەن امانگەلدى تولەيەۆتىڭ ءومىر جولىنا ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. ول ناعىز ادال ادام ەدى!
كەمەروۆو حالقى ونىڭ قولىنىڭ، ءجۇزىنىڭ، جۇرەگىنىڭ تازالىعىنا باس ءيدى، سول ءۇشىن جاقسى كوردى، قولدادى.
امانگەلدى مولداعازى ۇلى تولەيەۆ - كەمەروۆو ومىرىندەگى تۇتاس ءبىر ءداۋىر. ساياساتكەردى ماڭگىلىك ساپارىنا شىعارىپ سالۋ راسىمىندە ءسوز سويلەگەن ءوڭىردىڭ جاڭا گۋبەرناتورى سەرگەي تسيۆيليەۆ كۋزباستىڭ تۇتاس تاريحى امانگەلدى تولەيەۆپەن بايلانىستى بولعانىن، ونىڭ ايماقتى قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە باسقارىپ، سول كەزدەگى داعدارىستان شىعارا بىلگەنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى. «كۋزباستىقتار امان تولەيەۆتى ءوز قىزمەتىندە ءارقاشان حالىق مۇددەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن ناعىز حالىقتىق گۋبەرناتور رەتىندە ەسكە الادى»، دەدى ول.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين دە امانگەلدى تولەيەۆتىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالادى. ال فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو تولەيەۆتى بىلەتىن ءاربىر ادام ونى ادالدىعىمەن، ءوز ۇستانىمدارىنا بەرىكتىگىمەن، ەڭ قيىن جاعدايدا جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الاتىندىعىمەن، ادامدارعا دەگەن شىنايى قامقورلىعىمەن باعالايتىنىن اتاپ ءوتتى. ول: «امانگەلدى مولداعازى ۇلى - بەدەلدى دە تاجىريبەلى مەملەكەت قايراتكەرى، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن وتانعا ادال قىزمەت ەتكەن ناعىز كاسىبي مامان بولدى. جيىرما جىلدان استام كۋزباستى باسقارعان ول ءوڭىردىڭ دامۋى مەن وركەندەۋىنە باعا جەتپەس ۇلەس قوستى، ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك سالاسىن جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە شىعاردى»، دەدى.
باشقۇرتستان قۇرىلتايىنىڭ ءتوراعاسى كونستانتين تولكاچيەۆ تولەيەۆ «ىشكى ساياساتتىڭ پاتريارحى»، «ءوز اتىن كۋزباستىڭ جانە بۇكىل رەسەيدىڭ تاريحىنا جازعان كوشباسشى» دەگەن پىكىردە. «فەدەرالدىق دەڭگەيدەگى ساياساتكەر، ەلگە بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى امان تولەيەۆ رەسەي مەملەكەتتىلىگى مەن فەدەراليزمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى»، دەپ باعا بەرگەن ول، اسىرەسە تولەيەۆتىڭ ادالدىعىنا، دانالىعىنا، ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىنداعى شىعارماشىلىق كوزقاراسىنا، ادەپتىلىگى مەن ىزگىلىگىنە ءتانتى ەكەنىن داتتەيدى.
ءبىر ءوزى - ءبىرتۇتاس ءداۋىر. كۇردەلى، جارىلىسقا تولى كەزەڭدە، بۇكىل ەل ەرەۋىلگە شىققاندا وبلىس بيلىگىن ءوز قولىنا الىپ، رەسەيدەگى ەڭ مىقتى باسشىلاردىڭ بىرىنە اينالعان كۋزباسس گۋبەرناتورى امانگەلدى تولەيەۆتىڭ ەسىل ەڭبەگى ەلەۋسىز قالعان جوق.
ول رەسەي مەملەكەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن وسى ەلدىڭ باسشىلارى بوريس ەلتسيننىڭ دە، ۆلاديمير پۋتيننىڭ دە قولىنان ەلەۋلى وردەن الدى. سونىڭ ىشىندە IV ،III ،II ،I دارەجەلى «وتانعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» وردەنى بار. ول - موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ۇلانباتىر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ، حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەميالارىنىڭ تولىق مۇشەسى. قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ شەتەلدىك مۇشەسى.
ەل باسقارۋ - بيىك ونەر. ول اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. امانگەلدى تولەيەۆ - سول بيىك شىڭداردى تولىق باعىندىرعان تۇلعا. امانگەلدى مولداعازى ۇلى كەزىندە ءۇندىستان پرەمەر- ءمينيسترى رادجيۆ گانديدىڭ «ءۇندىستاندا ءبىر بالانىڭ قارنى اشسا، وعان مەن كىنالىمىن» دەگەن فورمۋلاسىمەن ءجۇردى. ونىڭ كەمەروۆوداعى كەز كەلگەن اپاتقا ءوزىن كىنالى ساناۋى - ناعىز حالىقشىلدىعى ەدى. كومىرلى ايماقتىڭ حالقى ونى وسى قاسيەتى ءۇشىن توبەسىنە كوتەرىپ، اۋليە كوردى.
امانگەلدى اعامىز ءوزىنىڭ اتىنا ساي رۋحى مىقتى ناعىز باتىر ەدى. تاريحتا قانشاما قايراتكەر بولسا دا، ولاردىڭ ساناۋلىسى عانا اسا اۋىر جۇكتى ارقالاپ، سىننان مۇدىرمەي وتەدى ەكەن. ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى مەن مۇددەسىن ادال اتقارعان سونداي باۋىرىمىزدىڭ بىرەگەيى - اسىل تەكتى امانگەلدى مولداعازى ۇلى.
اقيقاتىندا، ءار جاننىڭ ولشەۋلى باعى مەن مۇڭى بولادى. بيلىك باسىندا جۇرگەن ادامدار ءوز قاسىرەتىن جۇرەك تۇكپىرىنە جاسىرادى. وسىنداي ساتتەردە امانگەلدى اعامىزدىڭ تۋعان حالقى مەن قازاق دالاسىن تىرەك كورگەنى انىق. وعان وزىمەن سۇحبات قۇرعان جۋرناليسكە: «ماعان جۇماقتىڭ ءتورى قايدا دەسە، وعان قازاق جەرىندە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. سەبەبى قازاق جەرىندە اكەمنەن باستاپ جەتى اتامنىڭ سۇيەگى جاتىر. ءقازىر قاناتى قايىرىلىپ قالعان قۇستاي بولىپ وتىرمىن»، دەۋى دە ايعاق بولا الادى.
حالقىمىزدا «ەر - ەلدىڭ ىق جاعىنىڭ قالقاسى، جەل جاعىنىڭ پاناسى» دەگەن ءسوز بار. ول - ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى اقى تولەنبەيتىن ەلشىسى، ياعني پاناسى بولدى. وعان بىرنەشە رەت قاستاندىق تا جاسالدى. ءبىراق قاسكۇنەمدەر ونى العان باعىتىنان تايدىرا المادى. ول بىرنەشە رەت تەرروريسپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، ومىرىنە ءقاۋىپ تونگەنىنە قاراماي، ادامداردى اجالدان قۇتقاردى.
ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمىن قۇرمەتتەپ، ۇرپاق جادىندا قالدىرۋ ءبىزدىڭ اسىل مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. ول ءبىزدىڭ اتا-بابا الدىنداعى قاسيەتتى پارىزىمىز بولماق. بۇل حالىق ءۇشىن كەرەك، ويتكەنى امانگەلدى مولداعازى ۇلى سىرتتا جۇرسە دە، جەكە ۇلگىسىمەن ۇلتىنا قىزمەت ەتتى، حالقىنىڭ ادال ۇلىنىڭ قانداي بولاتىنىن كەيىنگىلەردىڭ جۇرەگىنە قۇيىپ كەتتى. ولاي بولسا، حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەندەر، تاريحتا دا، حالىقتىڭ ساناسىندا دا قالۋعا قۇقىلى. شىعىستىڭ ۇلى شايىرى جالالاددين رۋمي: «ۇلى ادامنىڭ بەيىتىن جەر بەتىنەن ىزدەمەڭدەر، ولار ءوز حالقىنىڭ جۇرەگىنە جەرلەنەدى»، دەگەن ەكەن. امانگەلدى مولداعازى ۇلىنىڭ ەسىمىن ءوز ەلى دە، اتاجۇرتى دا ۇمىتپايدى.
ەسىل ەردىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە قالدىرۋ ءۇشىن زاڭدىلىققا ساي جۇرتشىلىق تاراپىنان استانا، الماتى، شىمكەنت قالالارىندا كوشەلەرگە ەسىمىن بەرۋ، قازىعۇرتتاعى «ماڭگىلىك ەل» ساياباعىنا ءزاۋلىم ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋ ۇسىنىلدى. مۇنى لايىقتى ىسكە اسىرۋ جاۋاپتى ازاماتتاردىڭ پارىزى دەپ بىلەمىز.
بەكەت تۇرعارايەۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «جەتى جارعى جانە قوجابەرگەن جىراۋ» حالىقارالىق قوعامدىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ ءتوراعاسى
Egemen Qazaqstan
