قازاقتا ناعاشى جۇرتىنىڭ بەسىك اپارۋ سالتى قاي وڭىرلەردە ساقتالعان
قىزىلوردا. KAZINFORM - حالقىمىزدىڭ كەيبىر سالت- ءداستۇرى زامان اعىمىنا قاراي تۇرلەنىپ، وزگەشە سيپاتقا يە بولدى. سونىڭ ءبىرى - بەسىك اپارۋ. قوعامدا مۇنداي ءداستۇردىڭ قازاقتا بولعان-بولماعانى، ءتىپتى بەسىكتى كىم، قالاي اكەلگەنىنە قاتىستى ەكىۇشتى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. Kazinform ءتىلشىسى بۇل سۇراقتى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا سالىپ كوردى.
ءبىلىم سالاسىنىڭ ارداگەرى التىنباي شارافادين بالانى بەسىككە سالۋ - تامىرى ارىدە جاتقان ەتنوگرافيالىق ماسەلە ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- جاسىم 80 گە تاياپ قالدى، ەس بىلگەن 70 جىل ىشىندە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال، قازالى وڭىرىندە تۋمانى وزگە بىرەۋ اكەلگەن بەسىككە سالعانىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن. ءوزىم وقىعان تۇرمىس-سالت، تاريحىمىز تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردان دا كەزدەستىرمەپپىن. ءبىزدىڭ ەلدىڭ كوپتى كورگەن، قۇيماقۇلاق ادامدارىنىڭ ۇعىمى بويىنشا ءار شاڭىراقتىڭ ءوز بەسىگى بولۋى كەرەك. ءوز بالاسىنا، نەمەرەسىنە، شوبەرەسىنە، سولاردى تۋعان كەلىننىڭ ارتىنان (توركىنىنەن) اكەلىپ، بالانى سوعان سالۋ ۇلكەن ءمىن سانالعان. جىگىت جاقتىڭ جالاڭاياقتىعىن بەتىنە باسقانداي نامىستىڭ ماسەلەسى بولىپ ەسەپتەلگەن، - دەدى ول.
ارداگەر ۇستاز تۇرمىسقا شىققان ءۇش قىزىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ارتىنان بەسىك اپارماعان. بۇل ءتىپتى ويىنا كىرىپ-شىقپاعان كورىنەدى.
- سەبەبى ءبىز قىزىمىز كەلىن بولىپ تۇسكەن اۋلەتتىڭ ماسەلەسىنە ارالاسۋدى مادەنيەتسىزدىك دەپ سانادىق. سوندىقتان ارعى اتاسى جاتقان بەسىكتى التىنشى ۇرپاعى، ياعني نەمەنەسى، ودان كەيىنگى ۇرپاعىنىڭ دا پايدالانۋىن ەنەنىڭ كەلىنگە قولىنداعى، وزىنە دەيىنگى ەنەلەرىنىڭ اشەكەيىن تاعاتىنى سياقتى داستۇرگە اينالدىرۋىمىز كەرەك. سوندا ءاربىر بالا بەسىك ارقىلى اناسى ايتىپ بەرەتىن اڭگىمەدەن جەتى اتاسىن جانە ولار تۋرالى تاريحتى دا جادىنا توقىپ وسەر ەدى. وسى ءداستۇر ارقىلى بەسىكتىڭ كيەسى ارتادى، - دەدى التىنباي شارافادين.
جازۋشى زەينەپ احمەتوۆا «كۇرەتامىر» اتتى كىتابىندا كەرىسىنشە، قازاقتا بەسىك اكەلۋ سالتى بولعانىن، ونىڭ قىزىلوردا، تۇركىستان جانە جامبىل وبلىستارىندا جاقسى ساقتالعانىن ءسوز ەتكەن.
- كەلىننىڭ توركىنى «ىزدەۋشىسى، سۇراۋشىسى بار ەكەن» دەگىزىپ، ءبىر توپ بولىپ كەلەتىن بولعان جانە جاي كەلمەي، بالانىڭ بەسىك جابدىعىن تۇگەلىمەن، تۇبەك- شۇمەگىنە دەيىن جاساپ اكەلگەن. بەسىكتىڭ جابدىقتارىن بارىنشا ادەمىلەپ جاساعان. تۇبەگى مەن شۇمەگىنەن باسقا، قولتىق جاستىق، تىزە جاستىق دەگەنى بولادى جانە ولار ەشقاشان سۇرەڭسىز سۇر ءتۇستى ماتادان تىگىلمەگەن. كىشكەنتاي كورپەشەلەرى دە مۇمكىندىگىنشە اشىق ءتۇستى ماتادان تىگىلەدى. بەسىكتىڭ باسىنا ۇكى تاعادى. ويتكەنى بالا اسەمدىككە، ادەمىلىككە بەسىكتە جاتقان كەزدەن باستاپ ۇيرەنۋى كەرەك، - دەپ جازىلعان كىتاپتا.
جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ءسابيلى بولىپ جاتقان قىزىنىڭ نارەستەسىنە بەسىك اكەلۋ - قىزدىڭ توركىنىنىڭ، اسىرەسە، اناسىنىڭ پارىزى.
- قازىردىڭ وزىندە بەسىك اكەلىپ جاتقان، ءتىپتى، بولماعاندا بالانىڭ ارنايى توسەگى (مانەج)، ارباسى، ۇستەلى دەگەندەي، بالاعا قاجەت جابدىقتى اكەلىپ جاتقان انالار بارشىلىق. بۇل - ءبىر جاعىنان، قۇدا-جەكجات اراسىنداعى ۇلكەن سىيلاستىق. «بيە قۇلىنداماسا، ات بولادى، اعايىن-تۋىس الىسىپ-بەرىسپەسە، جات بولادى» دەگەندەي، بۇل ەكى جاققا دانەكەر عانا. ايتپەسە، ەشكىم العاننان باي، بەرگەننەن كەدەي بولمايدى. بەسىك اكەلۋ قۇدا- قۇداعي اراسىنداعى كوڭىل سىيلاۋ بولسا، ەكىنشىدەن، جاس بوسانعان كەلىننىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ساعىنىشى باسىلادى ءارى ەنەسىنە ايتا الماعانىن اناسىمەن بولىسەدى، كوڭىلى وسەدى، - دەپ جازادى زەينەپ احمەتوۆا.
ەتنوگراف، ونەرتانۋشى كەندەباي قارابدالوۆ تا جازۋشىنىڭ پىكىرىن قۇپتايدى.
- مەن تۋعان كەزدە ناعاشى اجەم بەسىكتى جاساۋىمەن تۇگەل اكەلگەن. ىرىم بويىنشا شۇمەگىن نەمەسە تۇبەگىن كەمىتىپ اكەلەدى. ويتكەنى بەسىك قابىلداپ العان جاق ونى وزدەرى تۇگەلدەيدى. سوندا ەكى جاق بىرىگىپ بالانى بەسىككە بولەگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. جيەندى بولعان كەزىمىزدە ءبىز دە سولاي قايتالادىق. بەسىك اپارۋ - بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇر. بەس-التى كەمپىر جينالىپ، بوپەنى بەسىككە جاتقىزىپ، تىشتىما ءراسىمىن ورىنداعان. قازىرگىدەي ۇلكەن ەمەس، كىشىگىرىم ۇيىشىلىك توي جاساعان. قۋانىشتى راسىمگە تەك ايەلدەر قاتىساتىن بولعان. بەسىكتى ناعاشىلارى تۇڭعىش بالاعا عانا اپاراتىن بولعان. سوعان باسقا بالالار جاتادى. كورپەشە، جابدىعى توزسا عانا جاڭالاپ وتىرعان. بەسىكتى ۇرپاقتان ۇرپاققا اماناتتاۋدىڭ استارىندا بالانىڭ اتا- باباسى، ناعاشى جۇرتى تۋرالى جاقسى ەستەلىكتەر، ول كىسىلەردىڭ جاقسى قاسيەتتەرى تۋرالى ايتىلىپ، بالانىڭ قۇلاعىنا ءسىڭسىن دەگەن وي جاتىر. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، بەسىككە سالۋ بولعانىمەن بەسىك توي دەگەن كەيىن شىقتى. ءقازىر توي دەگەنىڭىز جارىسقا اينالىپ كەتتى، - دەيدى ول.
بۇعان دەيىن ءبىز حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە كيەلى سانالاتىن ءبىر شوعىر ساننىڭ ىشىندە قىرىق پەن جەتىنىڭ نەگە ورنى بولەك، قاسيەتتى بولاتىنىن جازعانبىز.
