قازاقستان مەن ەستونيا: سيفرلىق سەرىكتەستىك پەن جاڭا مۇمكىندىكتەر
استانا. قازاقپارات - 17-19-قاراشا كۇندەرى ەستونيا پرەزيدەنتى الار كاريس استاناعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلەدى. اقوردادا وتەتىن جوعارى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەر بارىسىندا ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىقتىڭ وزەكتى باعىتتارى تالقىلانباق. ماڭىزدى ساپاردىڭ ءمانىن Kazinform ءتىلشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە تالداپ كوردى.
30 جىلدىق تاريحپەن سەرپىندى دامۋ
قازاقستان مەن ەستونيا اراسىنداعى ساياسي قاتىناستار ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سەنىم نەگىزىندە دامىپ كەلەدى. حالىقارالىق ماسەلەلەردىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرى بويىنشا ەكى ەلدىڭ ۇستانىمى ءبىر- بىرىنە جاقىن.
قوس تاراپ ديپلوماتيالىق قاتىناستى 1992 -جىلى ورناتتى. سول ۋاقىتتان باستاپ ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىس جۇيەلى تۇردە نىعايىپ، 1995 -جىلى قازاقستان ليتۆا، لاتۆيا جانە ەستونيا ەلدەرىندە ءبىر ۋاقىتتا ەلشىلىگىن اشتى. ال 2011 -جىلى استانادا ەستونيانىڭ ەلشىلىگى جۇمىسىن باستادى. 3 جىل بۇرىن قازاقستان مەن ەستونيا بىرلەسكەن كومميۋنيكەنى قابىلدادى. ول تاريحي جانە ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى كەزەڭىن بەلگىلەدى.
2023 -جىلى 78- ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى اياسىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ پەن ەستونيا پرەزيدەنتى الار كاريس اراسىندا ەكىجاقتى كەزدەسۋ وتكەنى دە ەستە. كەزدەسۋ بارىسىندا ءتۇرلى سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى نىعايتۋ پەرسپەكتيۆالارى تالقىلاندى. حالىقارالىق كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەر، كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق، سونىڭ ىشىندە ب ۇ ۇ، ەو جانە ە ق ى ۇ اياسىنداعى بايلانىستار دا قارالدى. تاراپتار ءوزارا قىزىعۋشىلىق تانىتقان سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋگە نيەت ءبىلدىرىپ، ءبىر-ءبىرىن رەسمي ساپارعا شاقىردى.
وسى تۇرعىدان العاندا مەملەكەتتىك ساپاردى تەك ديپلوماتيالىق قادام رەتىندە قاراستىرۋعا بولمايدى. ول قازاقستان مەن ەستونيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جەتىلگەنىن كورسەتەدى. ەستونيا ەلەكتروندىق باسقارۋدا كوشباسشى رەتىندە تانىلعان بولسا، قازاقستان سيفرلىق ينفراقۇرىلىمىن بەلسەندى جاڭعىرتۋدا. بۇل مۇمكىندىكتەر ەكى ەلگە تاجىريبە الماسۋ جانە بىرلەسكەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ارقىلى ءوزارا ءتيىمدى بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
قوس ەلدىڭ تاۋار اينالىمى قانداي؟
ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، 2025 -جىلدىڭ قاڭتار- قىركۇيەك كەزەڭىندە قازاقستان مەن ەستونيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 46 ميلليون ا ق ش دوللارىن قۇرادى. ونىڭ ىشىندە قازاقستاننان ەستونياعا جونەلتىلگەن تاۋارلار 20,2 ميلليون ا ق ش دوللارىنا جەتىپ، بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا پايىز23,2 تومەن بولدى.
ەكسپورت قۇرىلىمىندا وسىمدىك مايىن وڭدەۋ قالدىقتارى جانە راپس باسىم ۇلەسكە يە. جالپى ەسەپ بويىنشا، وسى كەزەڭدە شامامەن 6,5 مىڭ توننا تاۋار ەستونياعا جونەلتىلگەن. سونىمەن قاتار تيتان جانە ودان جاسالعان ونىمدەر، زىعىر تۇقىمدارى، وڭدەلمەگەن نيكەل، پيلوماتەريالدار، ەلەكتر وقشاۋلاعىشتارى جانە ءقاۋىپسىز شىنى ەكسپورتتا ماڭىزدى ءرول اتقاردى.
يمپورتقا كەلەر بولساق، ەستونيادان قازاقستانعا جەتكىزىلگەن تاۋارلار 25,8 ميلليون ا ق ش دوللارىن قۇرادى. نەگىزگى يمپورت تاۋارلارى - مۇزداتىلعان بالىق، فيلتراتسيالىق قۇرىلعىلار، تەلەفون اپپاراتۋراسى، جۇك ۆاگوندارى مەن ترامۆايلار. سونىمەن قاتار ءدارى-دارمەك، كاكاو قۇرامدى ونىمدەر مەن ەلەكتر توگىن باسقارۋ قۇرالدارى جەتكىزىلگەن.
ەستونيا ترانزيتى: قازاقستان ەۋروپاعا اگروونىم ەكسپورتىن كۇشەيتتى
قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپتىك ونىمدەرىن ەۋروپا نارىعىنا شىعارۋ الەۋەتى سوڭعى جىلدارى ايتارلىقتاي ارتقانىن دا ايتۋ كەرەك. وتكەن جىلى قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرى اراسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ سىرتقى ساۋداسى 1,3 ميلليارد ا ق ش دوللارىن قۇراپ، 7 پايىز ءوسىم كورسەتتى. 2025 -جىلدىڭ العاشقى بەس ايىندا كورسەتكىش 662,2 ميلليون ا ق ش دوللارىنا جەتىپ، 11 پايىز ءوسۋ بايقالدى. بۇل قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق تازا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن، اسىرەسە استىق پەن ۇندى، تۇراقتى ءارى كولەمدى تۇردە ەكسپورتتاي الاتىنىن دالەلدەيدى.
ەۋروپاعا باعىتتالاتىن ەكسپورتتىق اعىنداردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قازاقستان بالتىق پورتتارىن ترانزيتتىك حاب رەتىندە پايدالانۋ ماسەلەسىن ەستونيا جانە لاتۆيامەن كەلىسسوزدەر اياسىندا تالقىلاپ وتىر. مۇنداي ىنتىماقتاستىق ەكسپورت تۇراقتىلىعىن ارتتىرىپ قانا قويماي، ەكىجاقتى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دا نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستاننىڭ ەۋروپالىق نارىقتاعى پوزيتسياسىن كۇشەيتەتىن باعىتتاردىڭ ءبىرى - ەستونيا ارقىلى استىق ءترانزيتى. 2025 -جىلدىڭ جەتى ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اقمولا وبلىسىنىڭ اگرارشىلارى وندىرگەن 145 مىڭ توننا اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمى ەستونيانىڭ Muuga پورتىنداعى ينفراقۇرىلىم ارقىلى ەكسپورتتالدى. ونىڭ ىشىندە يتالياعا 110 مىڭ توننادان استام، بەلگياعا 28 مىڭ توننادان استام جانە ەستونياعا شامامەن 6,5 مىڭ توننا جەتكىزىلگەن.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بالتىق باعىتىن پايدالانۋ ەكسپورتتى تۇراقتى ءارى ءارتاراپتاندىرىلعان ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇعان دەيىن نەگىزگى جەتكىزىلىمدەر قارا تەڭىز بەن كاۆكاز پورتتارى ارقىلى جۇزەگە اسسا، قازىرگى گەوساياسي جانە ينفراقۇرىلىمدىق وزگەرىستەر قازاقستاندى جاڭا، سەنىمدى ترانزيتتىك جولداردى ىزدەۋگە يتەرمەلەپ وتىر.
سيفرلىق ترانسفورماتسيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق
ەستونيا ەۋروپادا سيفرلاندىرۋ دەڭگەيى جوعارى ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان جانە ءوز تاجىريبەسىن قازاقستانمەن بەلسەندى تۇردە ءبولىسىپ وتىر. قوس تاراپ اراسىنداعى ەكىجاقتى باعدارلامالار اياسىندا ەلەكتروندىق ۇكىمەت، كيبەرقاۋىپسىزدىك جانە سيفرلىق قىزمەتتەر سالاسىندا ءبىرقاتار جوبا جۇزەگە اسىپ كەلەدى.
2017 -جىلى «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسى مەن ەستونيانىڭ ەلەكتروندىق باسقارۋ اكادەمياسى اراسىندا مەموراندۋمعا قول قويىلدى. ەستونيانىڭ X- Road جۇيەسى قازاقستانداعى Smart Bridge پلاتفورماسىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا دەرەك الماسۋدى قامتاماسىز ەتتى جانە ەلەكتروندىق قىزمەتتەردى دامىتۋعا جول اشتى.
2023-2025 -جىلدارى ەكى ەل اراسىنداعى تاجىريبە الماسۋ جالعاستى. قازاقستاندىق تاراپ تۇراقتى تۇردە تاللينداعى e-Governance Conference فورۋمدارىنا قاتىسىپ، «اقىلدى» قالالار، سيفرلىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە دەرەكتەر قاۋىپسىزدىگى بويىنشا جاڭا شەشىمدەردى تالقىلادى.
ءبىلىم سالاسىنداعى بايلانىس
جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ وتىر. 2025 -جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستاننىڭ 8 وقۋ ورنى ەستونيانىڭ 6 ۋنيۆەرسيتەتىمەن حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە قول قويدى. بۇل ستۋدەنتتەرگە ەكى ەلدە ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى.
سونىمەن قاتار ەستونيالىق ماماندار قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە تارتىلىپ، اكادەميالىق الماسۋ باعدارلامالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. قوس تاراپ حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ جوبالارى اياسىندا دا ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ وتىر.
استاناعا ەستونيا پرەزيدەنتىمەن بىرگە 40 ادامنان تۇراتىن ىسكەرلىك دەلەگاتسيا، سونداي-اق ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلارىنىڭ كەڭەسى مەن بىرنەشە جوعارى وقۋ ورنى باسشىلارى كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە. ول ورتالىق ازيا مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى جاڭا سەرىكتەستىك مودەلىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەستونيا پرەزيدەنتى جايلى نە بەلگىلى؟
الار كاريس 4 -جىلدان بەرى ەستونيا پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. ول مەملەكەتتىك قىزمەتشى عانا ەمەس، عالىم رەتىندە دە تانىمال. ول 1958 -جىلعى 26-ناۋرىزدا تارتۋ قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1981 -جىلى ەستونيا تابيعي عىلىمدار ۋنيۆەرسيتەتىن اياقتاپ، مولەكۋلالىق گەنەتيكا سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن بيوورتالىقتا قىزمەتىن باستاعان. كەيىن لوندون مەن روتتەردامدا بىلىكتىلىگىن ارتتىرعان.
1996 -جىلى كاريس ەستونياعا ورالىپ، تارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە زوولوگيا كافەدراسىن باسقاردى، كەيىن الما- ماتەرىنىڭ رەكتورى بولدى. عىلىمعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ول «اق جۇلدىز» وردەنىنىڭ IV دارەجەسىمەن ماراپاتتالعان. پرەزيدەنتتىككە دەيىن ەستونيا ۇلتتىق مۋزەيىن باسقارعان.
2021 -جىلى ورتالىق پارتيا باسشىسى جانە ريگيكوگۋ سپيكەرى كاريستى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسۋعا شاقىردى. وسىلايشا، ول مەملەكەت باسشىسى بولىپ سايلاندى. ءبىر جىلدان كەيىن جاڭا پرەزيدەنت ۇكىمەتتە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، بيلىكتەگى پارتيا مينيسترلەرىنىڭ بارلىعىن قىزمەتىنەن بوساتتى.
سوڭعى ۋاقىتتا الار كاريس جەتى جىلدىق پرەزيدەنتتىك مەرزىمدى ەنگىزۋ يدەياسىن كوتەرىپ ءجۇر. ال كەلەسى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ەستونيادا 2026 -جىلدىڭ كۇز ايىنا جوسپارلانىپ وتىر.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
ءسىم جانىنداعى سىرتقى ساياساتتى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا ساراپشىسى ۆالەري سيتەنكونىڭ ايتۋىنشا، ەستونيا قازاقستاندى ەرەكشە باعالايدى.
- ەستونيا - شاعىن مەملەكەت. ءبىراق ەۋروپالىق وداق قۇرىلىمىندا ايتارلىقتاي ورىن الادى. ەلدىڭ نەگىزگى مۇددەلەرىقازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن دامىتۋعا، كولىك- لوگيستيكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا جانە ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك مارشرۋتىن ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان. سونىمەن قاتار ەستونيا مەن باسقا دا ەۋروپالىق مەملەكەتتەر قازاقستاننىڭ پايدالى قازبالار سالاسىنداعى رەسۋرستىق الەۋەتىنە قىزىعادى، - دەيدى ساراپشى.
سيتەنكونىڭ پىكىرىنشە، ەكى ەل «جاسىل» ەكونوميكانى دامىتۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن جاڭعىرتۋ بويىنشا ورتاق مۇددەلەرگە يە.
- ەستونيا قازاقستان ءۇشىن يننوۆاتسيالىق زەرتحانا بولا الادى، - دەيدى ۆالەري سيتەنكو.
ال حالىقارالىق كوممۋنيكاتسيالار جانە ساياساتتانۋ سالاسىنىڭ ساراپشىسى ازامات بايعاليەۆ ەستونيانىڭ سيفرلاندىرۋداعى تاجىريبەسى قازاقستان ءۇشىن قۇندى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- قازاقستان سيفرلىق ترانسفورماتسيانى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. جاساندى ينتەللەكتىنى دامىتۋ دا ۇلتتىق دامۋ جوسپارىنا ەنگىزىلگەن. وسى باعىتتا ەستونيانىڭ تاجىريبەسى ەل ءۇشىن ماڭىزدى ءۇن قوسادى. ەلىمىز مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلاردا، سونداي-اق بيزنەس پەن الەۋمەتتىك باستامالاردا جاساندى ينتەللەكت ينفراقۇرىلىمىن جانە زاماناۋي تەحنولوگيالىق پلاتفورمالاردى دامىتۋعا مۇددەلى، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
بايعاليەۆ ەستونيانىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىك، ەلەكتروندىق ۇكىمەت سالاسىنداعى تاجىريبەسى ماڭىزدى ەكەنىن العا تارتتى.
- ەستونيا سيفرلىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن، سوندىقتان ەلەكتروندىق ۇكىمەتتى دامىتۋدا ەۋروپاداعى جەتەكشى ەلدەردىڭ ءبىرى سانالادى. قازاقستان دا وسى باعىتتا كوشباسشى بولۋعا ۇمتىلىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە ەستونيانىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىك، كوممۋنيكاتسيالار جانە سيفرلىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى تاجىريبەسى ەرەكشە ماڭىزدى، ويتكەنى بۇل باعىتتاردا ەكى ەلدىڭ ءوزارا ىقپالداستىعى ءۇشىن مول مۇمكىندىك بار، - دەپ تۇيىندەدى ازامات بايعاليەۆ.
قورىتىندىلاي كەلە، كەزدەسۋ ەكى ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە ماڭىزدى سەرپىن بەرىپ، ساۋدا، ينۆەستيتسيا جانە تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىق سياقتى سالالاردا ءوزارا ارىپتەستىكتى ودان ءارى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
اۆتور
ءمولدىر سنادين
