قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكاسى: كوشپەلى قوعام مالدان بولەك نەمەن اينالىستى

الماتى. KAZINFORM - قازاق حالقىنىڭ XV- XVIII عاسىرلارداعى شارۋاشىلىعى ءسوز بولعاندا، كوپ جاعدايدا «كوشپەلىلەر تەك مال باقتى» دەگەن ءبىرجاقتى تۇسىنىك العا شىعادى. الايدا تاريح عىلىمى بۇل كوزقاراستىڭ ءۇستىرت ءارى قاتە ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ەكونوميكالىق ءومىر مال شارۋاشىلىعىمەن عانا شەكتەلمەي، ەگىنشىلىك، قولونەر، ساۋدا- ايىرباس، قالا مادەنيەتىمەن قاتار ءومىر ءسۇردى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بەرەكەت كارىبايەۆ قازاق قوعامىنىڭ شارۋاشىلىق جۇيەسىن گەوگرافيالىق كەڭىستىكپەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىردى.
- قازاق حالقىنىڭ XV-XVIII عاسىرلارداعى شارۋاشىلىعى تۋرالى ايتقاندا كوپشىلىك تۇسىنبەي قالاتىن ءبىر ماسەلە بار. ارينە، مال شارۋاشىلىعى باسىم بولدى. الايدا قازاقستان جەرىنىڭ گەوگرافيالىق سيپاتى بىركەلكى ەمەس. تاۋلى اۋماق تا، سۋلى وڭىرلەر دە، ءشول جانە شولەيت ايماقتار دا بار. وسىعان بايلانىستى شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرى قالىپتاستى، - دەيدى تاريحشى.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ءشول جانە شولەيت ايماقتاردا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى قولا داۋىرىنەن باستاپ بەلگىلى.
ال xv عاسىرداعى شارۋاشىلىق قۇرىلىمىندا مال شارۋاشىلىعى نەگىزگى ورىن العانىمەن، ونىڭ ءوزى بىرنەشە ۇلگىدە دامىدى.
- مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءوزى تورتكە بولىنەدى: كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى جانە وتىرىقشى. بۇدان باسقا دا شارۋاشىلىق تۇرلەرى بولدى، ولار نەگىزگى بولماسا دا، ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ماڭىزدى بولىگى ەدى، - دەيدى بەرەكەت كارىبايەۆ.
وتىرىقشىلىق، ەگىنشىلىك جانە قالا مادەنيەتى
قازاقستان اۋماعىندا وتىرىقشىلىقتىڭ كونە وشاقتارىنىڭ ءبىرى - سىرداريا وزەنىنىڭ جوعارعى جانە ورتا اعىسى. بۇل وڭىرلەردە ەگىنشىلىك پەن باۋ-باقشا، قولونەر قاتار دامىدى.
- وتىرىقشى ءومىر سالتى بولعان جەردە ەگىن دە، باۋ-باقشا دا بولادى، قولونەر دە مىندەتتى تۇردە داميدى. مۇنداي جەرلەردە تۇراقتى ەلدى مەكەندەر قالىپتاسىپ، كەيىن اكىمشىلىك جانە ساۋدا ورتالىقتارىنا بايلانىستى قالالار پايدا بولدى، - دەيدى عالىم.
ورتا عاسىرلاردا جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىندا ونداعان قالا بولدى.
ولاردىڭ قالىپتاسۋ سەبەپتەرى دە ارتۇرلى ەدى. جەتىسۋدا قالالاردىڭ دامۋىنا ۇلى جىبەك جولى شەشۋشى ءرول اتقارسا، وڭتۇستىك قازاقستاندا قالالار وتىرىقشى شارۋاشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى.
ال باتىس قازاقستان اۋماعىنداعى، جايىق وزەنى بويىنداعى ەلدى مەكەندەر مەن قالالاردىڭ قالىپتاسۋىنا ساياسي فاكتورلار ىقپال ەتتى.
- كەز كەلگەن ساياسي قۇرىلىمنىڭ، مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە دە قالالار پايدا بولادى. بۇل - تابيعي زاڭدىلىق، - دەيدى بەرەكەت كارىبايەۆ.
قالالار - ەكونوميكالىق ورتالىقتار
قازاقستانداعى ەڭ كوپ زەرتتەلگەن قالالى ءوڭىر - وڭتۇستىك قازاقستان. مۇنداعى قالالار تەك اكىمشىلىك ەمەس، ەڭ اۋەلى ەكونوميكالىق ورتالىقتار بولدى. سونىڭ ايقىن مىسالى - وتىرار.
-ءبىر عانا وتىراردى الساق، وندا ەكونوميكانىڭ ءتۇر-ءتۇرى دامىدى. شىنى وندىرەتىن، كىرپىش جاسايتىن شەبەرحانالار بولدى. ەگىنشىلىك، باۋ-باقشا، ساۋدا-ايىرباس تا قاتار ءجۇردى، - دەيدى پروفەسسور.
جازبا دەرەكتەر مەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، سىرداريانىڭ ورتا اعىسى بويىندا، ياعني شىمكەنتتەن قىزىلورداعا دەيىنگى ارالىقتا شامامەن 30 قامال-قالا بولعان.
ولاردىڭ اۋقىمى مەن تۇرعىن سانىنا قاراي ولار ۇساق، ورتا جانە ءىرى قالالارعا بولىنەدى. ءال ىرى قالالاردىڭ سانى التاۋ: سىعاناق، ساۋران، ياسسى، وتىرار، سايرام، سوزاق.
- بۇل التى قالانىڭ ءارقايسىنىڭ ماڭىزى ءارتۇرلى بولدى. ءبىرى - اكىمشىلىك ورتالىق، ءبىرى - اسكەري ورتالىق، ەندى ءبىرى - ەكونوميكالىق ءارى ساۋدا-ايىرباس ورتالىعى، تاعى ءبىرى - ءدىني، رۋحاني ورتالىق رەتىندە ەرەكشەلەندى، - دەيدى اكادەميك.
قايناعان ساۋدا مەن تىرشىلىك
ورتا عاسىرلىق قالالارداعى ەكونوميكالىق ءومىردىڭ قارقىنىن سول زاماننىڭ جازبا دەرەكتەرى دە ايقىن كورسەتەدى.
مىسالى، رۋزبەح-حان يسفاحاني «ميحمان نامە-ي بۇحارا» ەڭبەگىندە سىعاناق قالاسى تۋرالى ەرەكشە دەرەك قالدىرعان.
- بۇل قالادا تاڭەرتەڭ بازاردا 500 تۇيە سويىلسا، كەشكە دەيىن ءبىر جاپىراق ەت قالمايدى، - دەپ جازدى ول.
بەرەكەت كارىبايەۆ بۇل دەرەكتىڭ اسىرا ايتىلعان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتە وتىرىپ، ونىڭ ورتاعاسىرلىق قالالارداعى ساۋدا مەن تىرشىلىكتىڭ قانشالىقتى قارقىندى بولعانىن كورسەتەتىنىن ايتتى.
مۇنداي قىزۋ ەكونوميكالىق ءومىر سىعاناقتا عانا ەمەس، وتىراردا، ياسسىدا، ساۋراندا، سايرامدا، سوزاقتا دا قايناپ جاتتى.
«كوشپەلىلەر تەك مال باقتى» دەگەن تۇسىنىك قايدان شىقتى
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، كوشپەلىلەردى تەك مالمەن شەكتەپ كورسەتۋ - عىلىمي تۇرعىدان نەگىزسىز ءارى ەسكى ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستىڭ سالدارى.
- بۇرىننان كوشپەلىلەر تەك مال باقتى، باسقا ەشتەڭە وندىرمەدى دەگەن تۇسىنىك بولدى. ارحەولوگيالىق جانە تەوريالىق زەرتتەۋلەر بۇل كوزقاراستىڭ تەرىس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. بۇل - ەۋروتسەنتريزم تۇرعىسىنان جازىلعان تۇجىرىم، - دەيدى ول.
ءتىپتى تازا كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ وزىندە قازاقتار كوپتەگەن تۇرمىستىق بۇيىمداردى وزدەرى وندىرگەن. ات ابزەلدەرى، كيىز ۇيگە قاجەتتى جابدىقتار، قارۋ-جاراق سونىڭ دالەلى. كەي دەرەكتەردە قازاقتاردىڭ ورتا عاسىردا بىلتەلى مىلتىق تا جاساعانى ايتىلادى.
- وربۇلاق شايقاسى كەزىندە قازاقتاردىڭ جەرتاسا قازىپ، بىلتەلى مىلتىق قولدانعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ءبىراق بۇل كەڭ تارالمادى، مۇنى وتە اۋقاتتى ادامدار عانا جاساي الدى، - دەيدى تاريحشى.
بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعىن «تازا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى» دەپ كورسەتۋ - تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ.
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن قازاقتار كارتا مەن GPS جوق زاماندا قالاي جول تاپقانىن جازعانبىز