قازاق-فين قاتىناسى: جاڭا كەزەڭگە باستاعان ساياسي سەرپىن
استانا. KAZINFORM - فينليانديا قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى سەنىمدى سەرىكتەسى رەتىندە كورەدى. بۇل ساياسي ۇستانىم كەيىنگى جىلدارى ەكونوميكالىق وسىمگە ۇلاسىپ، مەملەكەتارالىق جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا تۇرتكى بولىپ وتىر. اسىرەسە كاسىپكەرلەر ورتا ءدالىزدىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ ارقىلى ەكىجاقتى ساۋدا ۇلەسىن ارتتىرۋعا ىنتالى.
28-29-قازاندا وتەتىن فينليانديا پرەزيدەنتى الەكساندر ستۋببتىڭ رەسمي ساپارىندا ورتاق كەلىسىمدەر جاسالا ما؟ فين ينۆەستورلارى ءۇشىن قاي سالا تارتىمدى بولۋى مۇمكىن؟ Kazinform-نىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدى.
ساياسي بايلانىس ساتىسى
فينليانديا مەن قازاقستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناس 1992 -جىلى ورنادى. سودان بەرى ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ەكونوميكا، ەكولوگيا، ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا جۇيەلى دامىپ كەلەدى. گەوساياسي ارتىقشىلىق تا ءوزارا ءتيىمدى ۇسىنىستاردى ىلگەرىلەتىپ ۇلگەرگەن. فينليانديا ءبىز ءۇشىن ەۋروپالىق وداقتىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە كارى قۇرلىققا جول اشسا، قازاقستان ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكا ساناتىندا شيكىزات پەن ساۋدا جولىنىڭ بالاما باعىتىن ۇسىنىپ وتىر.
دەگەنمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس كەيىنگى ونجىلدىقتا عانا نىعايا ءتۇستى. سەبەبى قوس ەلدى عاسىرلار بويى ءتۇرلى ساياسي بلوكتار ءبولىپ كەلگەنىن بىلەمىز. ۇزاق ۋاقىت ەكى بولەك اسكەري، ساياسي وداق باتىستاعى ۇلتقا باۋىر باسۋعا مۇرشا بەرمەدى. كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعانان كەيىن دە ورتاق بايلانىس وڭالا قويماي، تەك 2010 -جىلدان باستاپ جاڭا كەزەڭگە اياق باسقان: سول جىلى فينليانديانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى اشىلدى؛ 2012 -جىلى قازاقستان دوستاس ەلدە ەلشىلىگىن قۇردى.
قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن ابەننىڭ سوزىنشە، قازاقستان ءۇشىن گەوساياسي سانات جوق، ءبىز بارلىق سىرتقى ساياسي ارىپتەستەرگە تەڭ دارەجەدە قارايمىز. جاقتاۋشى نەمەسە قارسىلاس دەگەن ۇعىم دا بولعان ەمەس. سوندىقتان فينليانديامەن قاتىناستى جانداندىرۋعا ەش كەدەرگى بولماۋى كەرەك.
- فينليانديا جالپىعا ورتاق ءال-اۋقاتتى قوعام قۇرا العان ەل. ازاماتتارى ەڭ باقىتتى حالىقتىڭ قاتارىنا كىرەدى، قوعامدىق ينستيتۋتتارى جاقسى دامىعان. كاسىپوداقتارى بەلسەندى، سىبايلاس- جەمقورلىقپەن كۇرەسى ناتيجەلى. ءبىزدىڭ ساياسي باعدارىمىز ءۇشىن بۇل ەلدىڭ تاجىريبەسى تىم وزەكتى، - دەدى ول.
سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، بۇعان دەيىن فينليانديا پرەزيدەنتتەرى قازاقستانعا 5 مارتە تابان تىرەگەن ەكەن. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ فينليانديا بيلىگىمەن 4 رەت كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپتى. قوس ەلدىڭ ۇكىمەتىنىڭ ەكولوگيالىق ساياسات، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى، سيفرلاندىرۋ جانە ادام كاپيتالىن دامىتۋ باعىتىندا باستاماسى كوپ. مىسالى، بيىل «جاسىل تەحنولوگيالار جانە ەنەرگيا تيىمدىلىگى» جونىندە مەموراندۋمعا قول قويدى، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا فينليانديانىڭ «KiVa» باعدارلاماسى قازاقستاندىق مەكتەپتەردە ەنگىزىلىپ جاتىر.
بيزنەس باعىتى: تاۋ-كەن، ەنەرگەتيكا، سۋ ستراتەگياسى
سوڭعى جىلدارى فينليانديا ينۆەستورلارىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ايتارلىقتاي ارتقان. بۇعان تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار كولەمىنىڭ ءوسۋ قارقىنى دالەل: 2023 -جىلى - 22,7 ميلليون ا ق ش دوللارى، 2024 -جىلى - 41,8 ميلليون، 2025 -جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا - 24,2 ميلليون ا ق ش دوللارىنا جەتتى. وسىلايشا، 2024 -جىلى فينليانديادان قازاقستانعا تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 84,2 پايىزعا وسكەن بولاتىن.
ءوسىم فين بيزنەس وكىلدەرىنىڭ قازاقستاندىق نارىققا دەگەن ناقتى قىزىعۋىشىلىعىن كورسەتەدى. سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالمايتىن ءجۇز جوبانىڭ ءبىرى ەمەس، ءاربىرىنىڭ ناتيجەسى بار. ماسەلەن، 2025 -جىلدىڭ قاڭتار- تامىز ارالىعىندا ەكىجاقتى الىس-بەرىس 89,5 ميلليون ا ق ش دوللارىنا جەتسە، سونىڭ 84,4 ميلليون ا ق ش دوللارى يمپورتتىڭ ۇلەسىندە. دوستاس ەل اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارى، ءدارى-دارمەك، جەڭىل اۆتوكولىك، باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ، ەكولوگيالىق جابدىقتار اكەلۋدى ۇدەتكەن.
قازىر قازاقستاندا «Nokia» ،«Orion Pharma» ،«Tikkurila» ،«Metso» ،«Kone»، «Lamor» ،«Peikko» سياقتى فين كاپيتالى بار 70 كومپانيا تىركەلگەن. ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسيا، سونداي-اق ەنەرگەتيكا، كولىك، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جۇمىس توپتارى قىزمەت ەتەدى. ەنەرگەتيكا سالاسىندا - Wartsila، كەن بايىتۋ سالاسىندا – Outotec، ەكولوگيا باعىتىندا - Vaisala ءتيىمدى قادام جاساپ وتىر.
الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ باس ساراپشىسى ليديا پارحومچيكتىڭ ايتۋىنشا، فينليانديا بيزنەس سەكتورىنىڭ پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالارعا قىزىعۋشىلىعى مول.
- ەۋروپانىڭ اسا ماڭىزدى جانە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدارعا دەگەن سۇرانىسىن ەسكەرسەك، كاسىپكەرلەر پايدالى قازبالار سالاسىنا ەنۋگە مۇددەلى. ونىڭ ۇستىنە بۇل باعىتتا قازاقستاننىڭ تەحنولوگياسى ورنىقتى جانە شيكىزات ءوندىرۋ سەكتورىنا ارنالعان فيندىك كومپانيالارمەن بۇرىنان تاجىريبە الماسىپ كەلەدى. ەلىمىز ءۇشىن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى مەن ەنەرگيانى ساقتاۋعا ارنالعان ەۋروپا تەحنولوگياسىن قولعا ءتۇسىرۋ ستراتەگيالىق تۇرعىدا اسا ماڭىزدى، - دەدى ساراپشى.
ايتا كەتۋ كەرەك، ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن تەحنولوگيالاردى قازاق- فين كاسىپكەرلەرى ورتاق پايدالانىپ كەلەدى. ەستە بولسا، فين كورپوراتسياسى - Wartzilla ماڭعىستاۋداعى گيبريدتى ەلەكتر ستانساسىنا جەل پاركى مەن كۇن گەنەراتسياسىن گاز قوزعالتقىشتارىمەن بىرىكتىرەتىن جابدىق جەتكىزۋدى مىندەتكە العان.
اتالعان باعىتتا فينلياندياعا جۇگىنۋدىڭ سەبەبى كوپ. ولار قازىر «جاسىل» تەحنولوگيالار مەن تسيركۋليارلىق ەكونوميكانىڭ جاھاندىق كوشباسشىسى سانالادى. بۇل تاجىريبە قازاقستان ءۇشىن اسا وزەكتى، سەبەبى ەل 2060 -جىلعا قاراي كومىرتەك بەيتاراپتىعىنا جەتۋدى ماقسات تۇتىپ وتىر.
قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن ابەن پىكىرىنشە، قوس تاراپتىڭ بيزنەستەگى باعىتى سيفرلاندىرۋ مەن سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدى قالىس قالدىرماۋى مۇمكىن.
- قازاقستان ترانسشەكارالىق وزەندەرگە تاۋەلدى، ونداعى سۋ رەسۋرستارى الاڭداتىپ وتىر. وسى تۇرعىدان فينليانديانىڭ سۋپەركومپيۋتەرلەرى ەكولوگيالىق ماسەلەنى شەشۋگە كوپ كومەگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن. جوعارى تەحنولوگيالار، سۋپەركومپيۋتەرلەردىڭ كومەگىمەن ەكولوگيالىق جاعدايعا جانە سۋ رەسۋرستارىنا مونيتورينگ جۇرگىزۋدى كەڭ قولداناتىن كەز كەلدى. پرەزيدەنتتىڭ جاساندى ينتەللەكتىنى بەلسەندى ەنگىزۋگە باعىتتالعان ساياساتى اتالعان مەجەنى جاقىنداتا تۇسەرى ءسوزسىز، - دەدى ول.
ليديا پارحومچيك جاساندى ينتەللەكتىنى سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋعا قولدانۋ اگرو سەكتورعا ايتارلىقتاي پايدا اكەلەدى دەپ وتىر. ءتىپتى تاۋار اينالىمىنداعى قازاقستاندىق ەكسپورتتىڭ باسىم دەنىن اۋىل شارۋاشىلىعى سەكتورى قۇرايتىن حالگە جەتۋگە بولادى.
- بۇل جەردە قازاقستان ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى سەكتورىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ونىمدىلىگىن جاقسارتۋعا فين تەحنولوگياسى قاجەت. سۋدى تازارتۋ، قايتا وڭدەۋ، قالدىقتار مەن ەكوتەحنولوگيالار سالالارىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن دە فين كومپانيالارىنان الارىمىز كوپ، - دەپ اتاپ ءوتتى مامان.
ورتا ءدالىز ورامى
قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن ورتا ءدالىزسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ورايدا فين باسشىلىعى ءۇشىن دە قىتايدان كەلەتىن جۇكتى ورتا ازيا ارقىلى جەتكىزۋ ءتيىمدى. ساراپشى ليديا پارحومچيكتىڭ ويىنشا، فينليانديا پرەزيدەنتى الەكساندر ستۋبب استانادا بۇل تاقىرىپتى اتاۋسىز قالدىرمايدى. سەبەبى فينليانديا سولتۇستىك ەۋروپاعا باعىتتالعان ءدالىزدىڭ ءبىر تارماعىن قۇرۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلدان بەرى جۇمىس جۇرگىزۋدە. قازاقستان ارقىلى ترانزيتپەن قىتاي، فينليانديا جانە ەۋروپا باعىتى بويىنشا كونتەينەرلىك تاسىمالدى دامىتۋ ءۇشىن رەسۋرسىن اياماۋعا ءازىر.
- ورتا ءدالىزدى دامىتۋعا Norman Logistics Service لوگيستيكالىق وپەراتورى بەلسەندى قاتىسۋدا. تاراپتار قىتاي مەن فينليانديا اراسىنداعى تۇراقتى بىرلەسكەن كونتەينەرلىك سەرۆيستى ىسكە قوسۋدى جوسپارلاپ وتىر. ايتا كەتۋ كەرەك، 2022 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا التىنكول- قورعاس ءىرى شەكارالىق تەمىرجول تورابىندا پيلوتتىق رەجيمدە كونتەينەرلىك پويىز جونەلتىلدى. ال وتكەن جىلى قازاقستان مەن فينليانديانىڭ لوگيستيكالىق وپەراتورلارى مەموراندۋمعا قول قويىپ، ەلىمىز ارقىلى قىتاي- فينليانديا اراسىندا كونتەينەرلىك سەرۆيستى دامىتۋعا ۋاعدالاستى. قازاقستاندىق GTG Express كومپانياسىنىڭ فين لوگيستيكالىق وپەراتورلارىمەن بىرلەسكەن جوبالارى دا جەتەرلىك، - دەپ تارقاتتى ساراپشى.
قازاقستان سانكسيا قىسپاعىنان قالاي شىعادى؟
بۇگىندە قوس مەملەكەتتىڭ الدىندا ەكونوميكالىق مىندەت بار، ول - تاۋار اينالىمىن ۇلعايتۋ. كەم دەگەندە 2000 -جىلدارداعى كورسەتكىشتى كەيىن قايتارۋعا تالپىنارى بەلگىلى. سول تۇستا ەكىجاقتى ساۋدا كورسەتكىش شامامەن 800 ميلليون دوللارعا جەتكەن ەدى.
ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق ساياساتتى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى مەرۋەرت ماناپوۆانىڭ پىكىرىنشە، بۇرىنعى كورسەتكىشكە قايتا جەتۋ ءۇشىن ءبىرشاما كەدەرگىنى ەڭسەرۋ كەرەك. الدىمەن ساياسي كەلەڭسىزدىكتەن اينالىپ ءوتۋ ماڭىزدى.
- تاۋار اينالىمىنىڭ تومەندەۋىنە ەكى ەلدىڭ ءارتۇرلى ساياسي- ەكونوميكالىق بلوكتارعا مۇشە بولۋى دا كەدەرگى كەلتىرۋدە. فينليانديا - ەۋروپالىق وداق مۇشەسى، ال قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا (ە ا ە و) كىرەدى. بۇل، ارينە، ساۋدا ستاندارتتارى مەن تەحنيكالىق رەتتەۋ جۇيەلەرىنىڭ ايىرماشىلىعىن تۋدىرىپ، لوگيستيكالىق جانە كەدەندىك توسقاۋىلدار قالىپتاستىرۋدا.
سونىمەن قاتار، ساۋدا اينالىمىنىڭ تومەندەۋىنە الەمدىك ەكونوميكالىق باياۋلاۋ، شيكىزات باعاسىنىڭ قۇبىلۋى جانە كولىك- لوگيستيكالىق باعىتتاردىڭ وزگەرۋى اسەر ەتتى. ەۋروپا نارىعىنا ەكسپورتتاۋدا سانكسيالىق شەكتەۋلەر مەن گەوساياسي فاكتورلاردى ايتپاي كەتۋگە بولماس، - دەدى سپيكەر.
قسزي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن ابەن گەوساياسي شەشىمدەردىڭ ساۋدا بالانسىن ۋشىقتىرىپ وتىرعانىنا الاڭداۋلى. ايتۋىنشا، فينليانديا دا، قازاقستان دا رەسەيمەن شەكارالاس بولعاندىقتان سانكسيادان اينالىپ ءوتۋى قيىن.
- ءبىز جانجال ايماعىندا تۇرامىز. سانكسيالىق شەكتەۋلەر ەركىن ساۋداعا قولبايلاۋ بولىپ وتىر. ول ازداي، ەۋروپالىق وداق رەسەيگە قارسى 19 سانكسيا پاكەتىن ەنگىزگەن. وسىنىڭ ءبارى، ءوزارا قارىم- قاتىناسقا اسەر ەتپەي قويمايدى. قوس پرەزيدەنت وسى سانكسيالاردى بۇزباي، سونىمەن بىرگە ساۋدا- ەكونوميكالىق ءىس-قيمىلدى بەلسەندى جۇرگىزۋدىڭ جولىن تالقىلايدى دەپ ويلايمىن. سونداي-اق تاراپتار فين ينۆەستيتسياسى ەكونوميكانىڭ قانداي سالاسى كەلەتىنىن شەشەتىن سىڭايلى، - دەدى داۋرەن ابەن.
ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ الەمدىك ەكونوميكانى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشى ساراپشىسىايدا جارمۇحامەدوۆانىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، الەكساندر ستۋببتىڭ ساپارى ينستيتۋتسيونالدىق ولشەمگە يە. ماڭىزدىسى، پرەزيدەنتتەر كەلىسسوزىندە كوپقىرلى شەشىم قابىلدانۋى ىقتيمال.
- فينليانديا مەملەكەتتىك باسقارۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە يننوۆاتسيالار سالالارىندا قۇندى ارىپتەسىمىزگە اينالدى. ولار ەىدۇ ستاندارتتارىن ەنگىزۋدە تاجىريبەلى ەلگە اينالعان. ترانسپارەنتتىلىك، ينكليۋزيۆتىلىك باعىتىنداعى فين مودەلى الەمگە تانىمال. قازاقستانعا وسى باعىتتاردا پراكتيكالىق شەشىمدەردى ۇيرەنۋىنە جول اشىلادى، - دەدى ايدا جارمۇحامەدوۆا.
قازاق- فين قاتىناسى پراگماتيكالىق سيپاتتا دامىپ كەلەدى. بولاشاقتا ەكى ەل جاسىل ەكونوميكا، سيفرلىق دامۋ، كولىك- لوگيستيكا باعدارىن ىلگەرىلەتۋگە بەيىل. مۇنىڭ بارلىعى قوس تاراپ ءۇشىن ەكونوميكالىق ءارتاراپتاندىرۋدىڭ نەگىزگى جولىنا اينالماق.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
