قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا نارى ءابىش كەكىلباي ۇلىنا 85 جىل
استانا. KAZINFORM - قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلبايەۆ ءتىرى بولعاندا بۇگىن 85 جاسقا تولار ەدى.
ءابىش كەكىلباي ۇلى 1939-جىلى 6-جەلتوقسان ماڭعىستاۋ وبلىسى وڭدى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول ءۇش جاسىندا، اكەسى سوعىسقا اتتانىپ، سول كۇيى ورالماعان ەكەن. كەكىلبايدىڭ ومىردەن وتكەنىن ونىڭ وتباسى مەن جاقىندارى بىرنەشە جىلدان كەيىن عانا ەستىگەن. بولاشاق جازۋشى اناسى ايساۋلە جۇماباي قىزىنىڭ تاربيەسىندە ەرجەتەدى.
جازۋشىنىڭ اناسىنا دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە بولدى. ونىڭ ەل اراسىندا كەڭ تاراعان مىنا ءبىر اۋىز ءسوزى «اتا-انام مەنىڭ قولىمدا، باعىپ وتىرمىن، اسىراپ وتىرمىن»، دەپ مىندەتسيتىن ادامدار ءۇشىن ۇلكەن وي سالارلىق، ۇلگى الارلىق دۇنيە ەدى. بىردە جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆتان فرانسۋزدىڭ جۋرناليسى «ءسىزدىڭ قولىڭىزدا اناڭىز بار ەكەن عوي» دەپ سۇراپتى. سول كەزدە ابەكەڭ «جوق، مەنىڭ قولىمدا انام ەمەس، مەن انامنىڭ قولىندا تۇرامىن» دەگەن ەكەن. ءاربىر پەرزەنت اتا-اناسىن وسىلاي قۇرمەتتەپ جوعارى كوتەرسە عوي.
ءابىش اعامىز ءبىر سۇحباتىندا، بالا كەزىنەن ادەبيەتكە قۇمارتسا دا، ادەبيەتشى بولامىن دەپ ويلاماعانىن ايتادى.
- شەتتە جاتقان ماڭعىستاۋدا تۋدىم. ول كەزدە ماڭعىستاۋدىڭ شارۋاشىلىعى دا، ەكونوميكاسى دا ارتتا قالعان ەدى. جولسىز، كوپ نارسەنى كورمەيتىن، ايدا، جىلدا پوشتاسى ءبىر سوعاتىن جەردە تۋىپ ءوستىم. سوعان بايلانىستى مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ارمانىم - ءوزىم وسكەن ورتادا، ءوزىم وسكەن تۇبەكتە جاڭارۋ بولسا ەكەن دەپ تىلەدىم. ءسويتىپ اۋەلى گەولوگ بولۋعا قۇمارتتىم. ويتكەنى ول كەزدە گەولوگتار ماڭعىستاۋدا كوپ كەزىگەتىن. مەن دە سولارعا ەرىپ، ءبىراز سەرگەلدەڭگە ءتۇستىم. ادەبيەتتى جاقسى كوردىم، وقىدىم، ەپتەپ ولەڭ جازىپ ءجۇردىم. ءبىراق ادەبيەتشى بولامىن دەپ ارمانداعان جوقپىن، - دەگەن ەدى مارقۇم جازۋشى.
ءابىش كەكىلبايەۆ 1957-جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە ادەبيەت بىرلەستىگىن باسقارىپ، جاس تالانتتاردىڭ باسىن قوسىپ، شىعارماشىلىق ورتا قالىپتاستىرادى. سوڭعى كۋرستا وقىپ ءجۇرىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قىزمەت اتقارادى. سول كەزدەن باستاپ جازۋشىلىق قابىلەتىمەن كوزگە تۇسەدى.
1962-1965-جىلدار ارالىعىندا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدى. ءۇش جىلداي قاز ك س ر مادەنيەت مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەپ، كەيىن ەكى جىل كەڭەس ارمياسىنىڭ قاتارىندا بولادى.
سودان سوڭ ءار جىلدارى «قازاق فيلم» ستۋدياسىندا باس رەداكتور، قاز ك س ر مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، قاز ك س ر تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامى ورتالىق كەڭەسىنىڭ ءتورالقا ءتوراعاسى، قازاقستان ك پ و ك ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى.
1992-1993-جىلدارى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى.
1993-1995-جىلدارى جانە 1996-2002-جىلدارى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى بولىپ ىستەدى. 2002-جىلدان باستاپ پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستان جوعارعى كەڭەسىنە ەكى رەت، ماجىلىسكە ءبىر رەت بالامالى نەگىزدە دەپۋتات بولىپ سايلاندى.
بيىل 2024-جىلى 27-قىركۇيەكتە اقتاۋ قالاسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ 85 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا ءوتتى. شاراعا قاتىسقان ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ ءتوراعاسى ەرلان قوشانوۆ مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ ءسوزىن جەتكىزدى.
- ءابىش كەكىلبايەۆ - ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني الەۋەتىن الەم الدىندا ايقارا اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن الىپ تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. زاڭعار قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعى - قازاق رۋحىنىڭ اسقاق كورىنىسى. جازۋشى كىتاپتارىن وقىعان ادام حالقىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن، ويلاۋ جۇيەسىن، اسەمدىك الەمىن تەرەڭىرەك تاني تۇسەدى، ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلىعىن ۇعىنادى. ءابىش الەمى مۇحيتتاي تەرەڭ، ونىڭ سان-سالالى مۇراسى اسا اۋقىمدى، كوپ قىرلى، مول ماعىنالى، - دەلىنگەن قۇتتىقتاۋدا.
شىنىندا دا، ءابىش كەكىلباي ۇلى - سان قىرلى تالانت يەسى. ول - دراماتۋرگ، اقىن، اۋدارماشى، سىنشى، كوسەمسوزشى. پروزا، پوەزيا، اۋدارما، دراماتۋرگيا، سىن، كوسەمسوز، شەشەنسوز جانرلارى بويىنشا قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ۇلكەن ولجا سالىپ، ولشەۋسىز ەڭبەك ەتتى. سونىمەن قاتار ءابىش كەكىلباي ۇلى - ساياسات سالاسىندا دا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر.
ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى «التىن شۋاق» دەپ اتالادى. ول 1962-جىلى جارىق كوردى. ال «ءبىر شوكىم بۇلت» 1965-جىلى باسپادان شىقتى.
1982-جىلى «شىڭىراۋ» پوۆەستەر جيناعى قالىڭ وقىرمانعا جول تارتتى. جازۋشىنىڭ «ۇركەر» (1981)، «ەلەڭ-الاڭ» (1984) روماندارى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن تابىسى رەتىندە باعالانىپ، قازاق ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى.
«اڭىزدىڭ اقىرى»، «ەلەڭ-الاڭ»، «ۇركەر»، «شىڭىراۋ» - قايتالانباس تۋىندىلار. كلاسسيك قالامگەر قارا ءسوزدىڭ قۇدىرەتى ارقىلى ەلدىڭ نامىسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەردى.
2009-جىلى «سىر دەستە» دەپ اتالاتىن اۆتوردىڭ كوپ جىلدىق وي-تولعاۋلارى، ەسسە، ەستەلىك، سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بەس تومدىق جيناعى جارىققا شىقتى.
جازۋشىنىڭ ءبىرقاتار شىعارماسى الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارىلدى. گ. موپاسساننىڭ «پەر مەن جان»، «ءومىر» روماندارىن، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «ەرتە قايتقان تىرنالار» پوۆەسىن قازاق تىلىنە اۋداردى. ليەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومان-ەپوپەياسىن، بۋنيننىڭ ءبىرقاتار شىعارمالارىن ءتارجىمالاۋعا قاتىستى.
اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ ءوزىنىڭ «سۋرەتكەر» اتتى ماقالاسىندا ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ شىعارمالارىندا ەكى ۇلكەن تاقىرىپتىق جۇيە بار ەكەندىگىنە توقتالادى.
- ءابىش شىعارمالارىندا ەكى ۇلكەن تاقىرىپتىق جۇيە بار. ءبىرى - اڭىزدا ساقتالعان دالا حالىقتارىنىڭ رۋلىق جانە تاپتىق تالاس-تارتىستارى دا، ەكىنشىسى - قاراپايىم، حالىق ورتاسىنىڭ تىرشىلىگى، ونىڭ ادامدارىن سۋرەتتەۋ تالابى. وسى تاقىرىپتاردى ءابىش جازۋشىلىق تۇرعىدا قالاي يگەرگەنىن كورۋ ءۇشىن ونىڭ العاشقى شىعارمالارىنان كەيبىر حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەردى ەسكە الۋ ارتىق ەمەس. ولار سول تۇستاعى بۇكىل ءابىش تۋىندىلارىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن، ولارداعى وي مەن سۋرەتكەرلىكتىڭ بەلگىلەرىن انىق بايقاتادى.
ءابىش سۋرەتتەگەن حالىق اڭىزدارى جازۋشىنىڭ ءوزى وسكەن ورتادا كوپ ايتىلىپ، ساناعا جاتتالىپ قالعان شىندىققا نەگىزدەلەدى. ول - جاس ءابىشتىڭ ويى مەن سەزىمىنە سىڭگەن دە، كەيىن جازۋشىلىققا بەت بۇرعان كەزدە قايتا جاڭعىرىپ شىققان ءومىر سۋرەتتەرى. ءسويتىپ، جازۋشى تاريحتىڭ، كوشپەلى تىرشىلىكتىڭ سۇرەڭسىز ادەت- عۇرىپتارى مەن سالتتارىن بۇگىنگى وقىرمان كوز الدىندا ءتىرىلتتى. تاريح ساباعى جاقسىلىقتان عانا تۇرمايتىنىن، ۇرپاقتى ودان بەزىندىرەتىن، ءوزىن اۋلاق ۇستاۋعا ۇيرەتەتىن اۋىر وقيعالار ساباعى بولاتىنىن كورسەتتى. سولاردىڭ قاتارىندا ەل اراسى جاۋلاسۋشىلىعىنىڭ قاتىگەزدىگى، دالەلسىز، سەبەپسىز قاقتىعىسقان ارازدىق سەزىمدەرى، ار-نامىس دەگەندى جامىلىپ، سونى سىلتاۋ ەتىپ رۋشىلدىقتى، بولىنۋشىلىكتى كۇيتتەگەن سول زاماننىڭ ۇعىم- تۇسىنىكتەرى ايقىن اشىلادى، - دەيدى سەرىك قيرابايەۆ.
ءابىش كەكىلبايەۆ قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جازۋشىلىقپەن بىرگە مەملەكەتتىك قىزمەتتى قاتار اتقاردى. قالامگەر ءبىر سۇحباتىندا ءوزىنىڭ ساياساتقا كەلۋى ءوزى سۋرەتتەگەن حالىق تاعدىرىمەن ازامات رەتىندە تىكەلەي اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىن ايتادى.
- مەن ءوز باسىم ادەبيەتتەن ەشقايدا كەتكەن جوقپىن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قولىمنان ءالى قالامىم تۇسكەن جوق. ال ساياساتقا كەلەتىن بولساق، ساياسات ماعان ەشقاشان جات بولىپ كورگەن جوق. مەنىڭ بۇكىل شىعارمالارىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى بىرەۋ-اق بولاتىن - ول حالىقتىڭ تاعدىرى. مەن ادەبيەتشى بولماسام، ساياساتقا كەلمەس ەم. سۋرەتكەر بولماسام، كۇرەسكەر دە بولماس ەم. بۇرىن سۋرەتكەر رەتىندە تولعاندىرعان ماسەلەلەر - مەنى ازامات رەتىندە دە تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەر ەدى. قيال ارقىلى شەشىپ كەلگەن ماسەلەلەرگە ناقتى ومىردە تىكەلەي اتسالىسۋعا مۇمكىندىك تۋىپ تۇرسا، ودان قالايشا بوي تارتامىن؟ - دەپتى.
تەڭىزدەي تەرەڭ جازۋشىنىڭ ەل رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءبىر ماقالانىڭ ىشىندە تولىق جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. ەلىن سۇيگەن ۇلى جازۋشىنىڭ مۇرالارى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسا بەرمەك.
ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
