قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى - قازاق مەملەكەتىن بىرىكتىرگەن العاشقى زاڭ
الماتى. قازاقپارات - XVI عاسىردىڭ باسى - قازاق حاندىعىنىڭ وركەندەگەن ءداۋىرى. بۇل كەزەڭدە ەلدىڭ ساياسي جانە رۋحاني تۇتاستىعى نىعايىپ، مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەتاسى بەكىدى. قازاق تاريحىنداعى وسى ماڭىزدى بەتبۇرىستىڭ باسىندا ۇلى تۇلعا - قاسىم حان تۇردى.
قاسىم حاننىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتى - 1511-1521 -جىلدار ارالىعى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇ ع ا اكادەميگى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بار-جوعى 10 جىلعا جۋىق ۋاقىت بيلىكتە بولسا دا، ول قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ قۋاتتى، ەڭ ىقپالدى مەملەكەتكە اينالۋىنا جول اشتى.
قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيگەن كەزەڭى
قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ءبىر ميلليونعا جۋىقتادى. ونىڭ بيلىگى كەزىندە وڭتۇستىكتە تاشكەنتكە دەيىنگى جەرلەر حاندىق قۇرامىنا قوسىلدى، 1514-1515 -جىلدارى شايباني مەن شاعاتاي ۇلىستارىنىڭ جورىقتارى ناتيجەسىز اياقتالدى، نوعاي ورداسىنداعى ساياسي داعدارىس سالدارىنان كوپتەگەن نوعاي مىرزالارى قاسىم حانعا كەلىپ پانالادى.
ءسويتىپ، 1516-1517 -جىلدارى ەدىلگە دەيىنگى ۇلان-عايىر ايماق قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى. حان ورداسى سارايشىق قالاسىنا كوشىرىلىپ، قاسىم حان سوندا بەس جىل بويى ەل بيلەدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ول 1521 -جىلى قاڭتاردا قايتىس بولىپ، سارايشىقتا جەرلەنگەن.
ءبىر ءتىل، ءبىر ءداستۇر، ءبىر زاڭ كەڭىستىگى
قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق دالاسى تەك ساياسي ەمەس، مادەني، تىلدىك جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدا دا ءبىرتۇتاس كەڭىستىككە اينالدى. مۇنداي جاعدايدا حالىقتىڭ بىرلىگى مەن ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ورتاق قۇقىقتىق جۇيە قاجەت بولدى.
بەرەكەت كارىبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، قاسىم حان بيلىككە كەلگەن سوڭ ەل ىشىندە تۇراقتىلىق ورناتۋ ءۇشىن زاڭ جۇيەسىن ەنگىزۋدى ويلاستىرعان. ول اتاقتى بيلەرمەن كەڭەسىپ، قازاقتىڭ ەجەلگى ادەت- عۇرپىن، التىن وردا مەن اق وردادان قالعان قۇقىقتىق ءداستۇردى ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا زامان تالابىنا ساي جارعىلار جاساتتى. سول زاڭ حالىق اراسىندا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتالىپ كەتكەن.
«قاسقا جولدىڭ» ءمانى مەن مازمۇنى
قاسىم حاننىڭ زاڭى - قازاق مەملەكەتىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي قارىم- قاتىناسىن رەتتەگەن العاشقى جۇيەلى قۇقىقتىق قۇجات بولدى. وندا شامامەن بيلىك تۇرلەرى مەن بيلەۋشىنىڭ قۇقىعى مەن مىندەتى، ەل مەن جەردى قورعاۋ، قوعامدىق ءتارتىپ پەن ادام اراسىنداعى قاتىناستار، قىلمىس پەن جازا تۇرلەرى، جەكە مەنشىكتىڭ، قۇن مەن ايىپتىڭ ولشەمدەرى سياقتى ماسەلەلەر قامتىلعان.
پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ قازىرگى كونستيتۋتسيامىزداعى نەگىزگى قۇقىقتار مەن مىندەتتەر سەكىلدى ەرەجەلەر سول كەزدە دە بولعان. ويتكەنى ونسىز مەملەكەت تولىققاندى ءومىر سۇرە المايدى.
ءداستۇر جالعاسى: «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» مەن «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى»
قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا قۇقىقتىق جۇيە بىرتىندەپ جەتىلدىرىلىپ وتىردى. قاسىم حاننىڭ زاڭدارىن كەيىننەن ەسىم حان جالعاستىرىپ، ونى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتاعان. ال تاۋكە حان بيلىك قۇرعان كەزدە وسى ءداستۇر نەگىزىندە جاڭا زاڭ - «جەتى جارعى» قابىلداندى.
- «جەتى جارعى» ويدان شىعارىلعان جوق، ول - «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنىڭ» جالعاسى، ال «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ءوز كەزەگىندە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ» نەگىزىندە جاسالدى. ءبىر حالىق، ءبىر جەر، ءبىر جۇيە - تەك ۋاقىت وزگەرىپ وتىر، - دەيدى اكادەميك كارىبايەۆ.
«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» - جازباشا تۇردە ساقتالماعانىمەن، قازاقتىڭ قۇقىقتىق ويىنىڭ باستاۋى، ادىلدىكتىڭ، ءتارتىپتىڭ سيمۆولى رەتىندە ۇلت جادىندا ماڭگى قالدى.
قاسىم حان تەك ۇلان-عايىر جەردى بىرىكتىرىپ قانا قويعان جوق، ەلدى زاڭ ارقىلى ۇيىستىردى. ول ورناتقان ءتارتىپ كەيىنگى عاسىرلارداعى قازاق بيلىگىنىڭ، حاندىق ءداستۇرىنىڭ، ءتىپتى بۇگىنگى مەملەكەتتىك قۇقىق جۇيەسىنىڭ ىرگەتاسىنا اينالدى.
اۆتور
مەيىرمان لەس
