قانىش ساتبايەۆ باتاسىن العان «ساكەن اعاي» كىم ەدى
پاۆلودار. KAZINFORM - باياناۋىلداعى شورمانوۆتار اۋلەتى زامانىندا حالىقتى وقۋ- بىلىمگە جەتەلەپ، قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساعانى، ومبىدا «قارجاس اۋىلىن» قۇرعانى بۇگىندە ەل اراسىندا اڭىز بولىپ ساقتالىپ قالعان.

اتاقتى دۋانباسى، اعا سۇلتان مۇسا شورمانوۆتىڭ تۇڭعىشى ءسادۋاقاس شورمانوۆتى ەل-جۇرتى پاراساتتىلىعى ءۇشىن ايرىقشا سىيلاپ، «ساكەن اعاي»، «اعاي» دەپ اتاپ كەتكەنىن كونەكوز قاريالار ءالى كۇنگە ايتادى.
ساكەن اعاي اشقان اقكەلىن مەكتەبى قازىرگى پاۆلودار وبلىسى اۋماعىنداعى تۇڭعىش مەكتەپتەردىڭ ءبىرى بولعانىن تاريح پاراقتارىن اقتارىپ وتىرىپ بىلدىك.

بيلىگى مەن اتاق- داڭقى ەرتىس- بايان ەلىنە عانا ەمەس، ءدۇيىم قازاق جەرىنە كەڭ تاراعان مۇسا مىرزا، مۇسا شورمانوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 207 -جىل تولسا، ءسادۋاقاس شورمانوۆقا 175 -جىل تولىپ وتىر.

مۇسا شورمانوۆ جاستايىنان ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، باياناۋىل سىرتقى وكرۋگىندە شامامەن 15 جىلداي اعا سۇلتان بولعان. ودان سوڭ ومىردەن وتكەنشە باتىس- ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ قازاقتار بويىنشا كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقاردى. مۇسا مىرزانىڭ ەلىنە جاساعان جاقسىلىعى، قازاق بالالارىن مەدرەسەلەر، گيمنازيالار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا جىبەرىپ، ولارعا قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەن، جاردەم بەرگەنى كوپتەگەن كىتاپتا جازىلىپ ءجۇر. شورمانوۆتار اۋلەتى قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعى مەن قاجەتتىلىكتەرىن قورعاۋ ىسىندە پاتشا وكىمەتىنە تالاي مارتە جۇگىنگەن. اعا سۇلتان دۇنيەدەن وتكەندە اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ:
«ءدىن شىراعىن جاندىردىڭ،
باياندايىن قالاعا مەشىت-مەدرەسە سالدىردىڭ.
نۇر بالقىپ راۋشان جۇزىڭنەن،
جۇرتتىڭ مەيىرىن قاندىردىڭ»، - دەپ جوقتاعانى مۇسا مىرزانىڭ ەلىنە بارىنشا جاناشىر ازامات بولعانىن اڭعارتسا كەرەك.
باياناۋىلدىق بەلگىلى ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدىڭ قازاق جەرىن وتارلاندىرۋ ساياساتىنان باياناۋىل توڭىرەگىندەگى ءىرى بايلار مەن مىرزالار كوپ زارداپ شەككەن. 1868 -جىلى باياناۋىل سىرتقى وكرۋگى جابىلىپ، مۇسا شورمانوۆ قازىرگى «شورمان سىزى» دەپ اتالاتىن قۇيقالى جەردەن اقكەلىنگە كوشىرىلەدى (قازىرگى مۇسا شورمان اۋىلى).

ونىڭ الدىندا 1853 -جىلى اقكەلىن مەكەنىنە ۇيلەر سالۋ تۋرالى 18 ادامنىڭ قولى قويىلعان قولحات بار (ق ر مەملەكەتتىك ارحيۆىندا ساقتاۋلى). قولحاتتا اتالعان جەرگە اعاش ۇيلەر سالىپ، كەيىنىرەك ەگىن ەكپەكشىمىز دەلىنگەن. وعان مۇسا شورمانوۆتىڭ ءمورى باسىلعان.
- مۇسا مىرزا اقكەلىنگە كوشەردە باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىمەن ديىرمەن ورناتامىن، ورىس- قازاق مەكتەبىن اشامىن دەگەن كەلىسىممەن بارعان ەكەن. مەكتەپ اشۋ يدەياسى اكەسىنىكى بولعانىمەن، ونى تۇڭعىش ۇلى ءسادۋاقاس جۇزەگە اسىردى. ءسادۋاقاس بيلىكتە وتىرماعان، مانساپقا قىزىقپاعان، ءوز ورتاسىندا پاراساتتىلىعىمەن تانىلعان جان بولعان دەسەدى. قازاقتىڭ وقىعان جاستارىن جانىنا ءۇيىر ەتىپ، ولارعا ءاردايىم قامقورلىق جاساعان. اقكەلىن ورىس- قازاق مەكتەبى 1903 -جىلى 4 كلاستىق ورىس- قازاق مەكتەبى بولىپ اشىلعانىمەن، وقىتۋ كوبىنە ورىس تىلىندە جۇرگىزىلىپتى. بۇل مەكتەپكە العاشقى جىلى بارعانداردىڭ قاتارىندا قانىش ساتبايەۆتىڭ اعاسى عابدۇلعازيز بار. ودان سوڭ بالا قانىش 7 شاقىرىم جەردەگى اۋىلىنان تايمەن كەلىپ ءجۇرىپ ءبىلىم العان. ول تۋرالى الكەي مارعۇلان اتامىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە بار. قانىشپەن بىرگە ءبىلىم العاندار قاتارىندا مۇحامەدجانوۆ دەگەن الاشوردالىق بار، ونى كەيىن بولشيەۆيكتەر ابدەن ۇرىپ، اقىل-ەسىن كەم قىلعان دەيتىن ۇلكەندەر، - دەيدى ولكەتانۋشى.

جالپى 20-عاسىر باسىندا باياناۋىل جەرىندە تۇڭعىش مەكتەپ اقكەلىندە اشىلسا، كەيىنىرەك جوعارى قىزىلشىلىك (تورايعىر اۋىلى ماڭىندا) جانە اقمەكتەپتە (قازىرگى بىرلىك اۋىلدىق وكرۋگى) پايدا بولادى. جۇمات دوسقارايەۆ ۇستازدىق ەتكەن جوعارى قىزىلشىلىكتە ەرمۇحان بەكماحانوۆ، شاپىق شوكين، سالكەن سۇبحانبەردين، عابباس جۇماتوۆ وقىسا، اقمەكتەپتە اتاقتى پارتيزان جىلبەك ءاعادىلوۆ ءبىلىم العان. دالا حالقىنىڭ تىلەگى بويىنشا مۇنداي وقۋ ورىندارى پاۆلودار ويازىنىڭ بىرنەشە جەرىندە - قاراوبا، مارالدى، باياناۋىل، تەرەڭكول، شاقشان بولىستارىندا پايدا بولادى.
اقكەلىن بولىسىنداعى قازاق جەتكىنشەكتەرى ءۇشىن اشىلعان تۇڭعىش مەكتەپ زامانىندا سول تۇستاعى مەكتەپتەرمەن سالىستىرعاندا كونتەرىمدى جاعدايدا بولعانى مەدەۋ سارسەكەنىڭ «قانىش ساتبايەۆ» كىتابىندا جازىلادى. وعان ءسادۋاقاس شورمانوۆتىڭ وسى مەكتەپتە قامقورشى بولىپ تاعايىندالۋى سەبەپ بولعان. تۇڭعىش مەكتەپكە ءىنىسى ءبىلالدىڭ ءىزباسارى كوكەننىڭ اعاشتان قيىلعان، قالا ۇلگىسىمەن استى- ءۇستى تاقتايلانىپ، تەرەزەلەرى شىنىلانىپ سالىنعان ەكى بولمەلى ءۇيى سىيعا تارتىلعان. مەكتەپتى ۇيىمداستىرۋ، وعان مۇعالىمدەر مەن شاكىرت تابۋدا قانىشتىڭ اكەسى يمانتاي ساتبايەۆ تا قىزمەت ەتكەن.
- قاراعىم، مۇسا مىرزادان كەيىن ساكەن اعايدىڭ ەلىنە جاساعان ەڭبەگى ولشەۋسىز بولعان. ءسادۋاقاس مۇسا ۇلى مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا وقىعان، تومبىدا ءبىلىم العان، ءوز قاتارلاستارىنىڭ ساۋاتتى ادامى بولىپتى. مانساپقا قۇمارتپاعان، ءبىراق ءوزىنىڭ پاراساتى مەن ادامگەرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا سول زامانداعى زيالىلاردىڭ العى شەبىندە بولعان جان. ءبىرجان سالدىڭ سارا قىزبەن ايتىسىندا:
«ارقادا ءبىر قۇتىم بار - مۇسا، شورمان،
ارىدەن كەلە جاتقان ءول بىر قورعان.
مۇسانىڭ بەل بالاسى - ءسادۋاقاس.
قۇتقارعان تالاي جاندى تۇسكەن توردان»، - دەگەنى بار. ءوز بەدەلىن سالىپ، اقىن ءمادي باپي ۇلىن، قۋاندىق رۋىنان قياش دەگەن ادامنىڭ جالعىز ۇلىن تۇرمەدەن بوساتقىزىپ جىبەرگەن، - دەيدى ارداگەر پەداگوگ، ولكەتانۋشى قايريدەن مۇزافاروۆ اقساقال.
ساكەن اعايدىڭ شاراپاتى تورايعىر ءبيدىڭ جۇراعاتتارىنا دا تيگەن. كەنەسارى حاننىڭ كوتەرىلىسىن جاقتاعان تورايعىر بي يتجەككەنگە ايدالىپ كەتكەندە، ناعاشىلارىن جاعالاپ قالعان ءبيدىڭ ۇرپاقتارىن باياناۋىلعا الدىرىپتى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ساكەن اعايدىڭ ۇيىندە بولعاندا:
«شوڭ ەدىك، شورمان ەدىك،
ءبىر-بىرىمىزگە قورعان ەدىك.
تورايعىردىڭ جاپىراقتارى
بۇتاعىنا كەلىپ قونعان ەدىك.
جاۋىرىنىڭدى كورسەتپەي،
ءجۇزىڭدى كورسەتتىڭ، اعا!»، - دەپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپتى.
ءسادۋاقاس شورمانوۆ زامانىندا اقىندىعىمەن تانىلعان. قازىرگى ەل اراسىندا تانىمال «ارداق»، «ىڭكار»، «باياناۋىل» جانە تاعى باسقا اندەرىنىڭ ءسوزىن جازىپ، ونى اتاقتى ءانشى جارىلعاپبەردى ەلگە تاراتتى. ورىسشا العان ءبىلىمىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ورلەۋىنە ارناعان ساكەن اعاي 1897 -جىلى پەتەربورعا بارعان ءبىر ساپارىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم پ. مەليورانسكيگە 163 بەتتەن تۇراتىن قولجازبا تاپسىرادى. وندا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ جانە وزگە دە قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى، قازاق حالقىنىڭ 178 ماقالى قامتىلعان. س. شورمانوۆتىڭ اقىندىعى جايىندا كەزىندە كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ: «ماعجان جۇمابايەۆتان كەيىن، حال- قادىرىنشە قازاق اقىندارىنىڭ اراسىنان س. شورمانوۆتى ايتۋعا بولادى» دەپ باعا بەرىپ كەتكەن. ال ساكەن مۇسا ۇلىنىڭ 1907 -جىلى قازاندا باسىلىپ شىققان «اۋشى» («اڭشى») كىتابى قازاق اڭشىلىقتانۋ عىلىمىنداعى العاشقى ەڭبەك رەتىندە باعالانىپ وتىر.

ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايى، قوعامداعى اۋىرتپالىق اقىننىڭ ساناسىندا ۇيالاعان كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەدى. «ايقاپ» جۋرنالى مەن «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە»، «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «ءورتتىڭ زيانى»، «ءشولدى سۋلاۋ»، «باياناۋىل جايى»، «ەلدىڭ تۇرمىس ءحالى، شارۋاشىلىعى تۋرالى»، «ەسكى ءھام جاڭا بيلەر»، «ۋگولوۆنىيلارعا جەڭىلدىك» جانە ت. ب. ماقالالارى بۇعان دالەل.

- اقكەلىن بولىسى بولىپ تۇرعاندا مىناۋ جەردە شورمانوۆتاردىڭ اعاشتان سالعان 6 ءۇيى بولعان. ول ۇيلەردىڭ سۋرەتىن 1890 -جىلى رەسەيلىك فوتوگراف سامۋيل دۋدين «مۇسا شورمانوۆتىڭ قىستاۋى» دەپ ءتۇسىرىپ، كەيىن كۋنستكامەراعا وتكىزگەن. سۋرەتتىڭ كوشىرمەسىن جەرگىلىكتى عالىم تيمۋر سماعۇلوۆ پەتەربوردان تاۋىپ اكەلدى. الگى 6 اعاش ءۇيدىڭ ءبىرى مەكتەپ بولسا، تاعى ءبىرى حاتتاردى ساقتايتىن كەڭسە رەتىندە قىزمەت اتقارىپتى. 1928 -جىلى بولشيەۆيكتەر «شورمان اۋلەتىنەن قالعان بەلگىلەردى قۇرتۋ كەرەك» دەگەن ۇرانمەن وسى ۇيلەردىڭ بەسەۋىن بۇزىپ، قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ شالقار دەگەن جەرىنە ء(بىزدىڭ اۋىلدان 50 شاقىرىم) اپارىپ، اسحانا مەن جاتاقحانا سالادى. ول جەردە كورۋند مينەرالى وندىرىلگەن. سولاردىڭ اراسىندا مەكتەپ تە بۇزىلىپ كەتتى، - دەپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى قايريدەن اقساقال.

وكىنىشكە قاراي، اتالعان مەكتەپتە ءبىلىم العان ازاماتتار تۋرالى دەرەكتەردى تاپپادىق. كەڭەس وكىمەتى جىلدارى بارلىق قۇجات جويىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. شورمان قىستاۋىندا زامانىندا مەدرەسە دە ۇستالعان ەكەن. ابايدىڭ ۇستازى قاماريدەن حازىرەت سوندا ساباق بەرىپ، ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتالىمىن العان. ساكەن اعاي اتاقتى ديۋانا ءابجالاپتى دا قامقورلىعىنا الىپ، قولىندا ۇستاعان.
بۇگىندە اقكەلىندەگى اشىسۋ وزەنىنىڭ جانىنداعى ۇلكەن الاپ تاريحي تۇلعانىڭ قۇرمەتىنە «اعاي قورىعى» اتالعان.

بالا شاعىندا ساكەن اعايدىڭ قامقورلىعىن كورىپ، باتاسىن العان قانىش ساتبايەۆ: «نە كەرەك، اعاي دۇنيەگە ەرتە كەلىپ، كەتتى عوي، ۋاقىتىنا جەتپەي. پاراساتتى، اقىلى مول، الداعى بولاشاققا سەنىمدى قارايتىن ۋاعىندا ۇلەس قوساتىن ادام ەدى»، - دەپ باعا بەرگەن ەكەن.

ءسادۋاقاس مۇسا ۇلىنىڭ الاش ارداقتىلارىمەن، سونىڭ ىشىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن ارالاسقانى، 1914 -جىلى ومبىدا ءمىرجاقىپ پەن عاينيجامالدىڭ ۇيلەنۋ تويىندا بولعانى جازىلىپ قالعان.

ءبىراق تۇلعانىڭ الاشوردا ۇكىمەتىمەن بايلانىسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر قولىمىزدا بولماعان سوڭ ول جايىندا قالام سىلتەۋدى قۇپ كورمەدىك. انىعى، قازاق اۆتونومياسىنىڭ بەس جىلدىعى تويلانعاندا اقساقالدىڭ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ءسوز الىپ، باتا بەرگەنىن كونەكوز قاريالار كورگەن.
اۆتور
مۇرات اياعان