ۇلى بريتانياداعى قازاق عالىمدارى: تاجىريبە، زەرتتەۋلەر جانە ىنتىقماقتاستىق
استانا. KAZINFORM - بۇگىندە ۇلىبريتانيانىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وننان استام قازاقستاندىق عالىم ەڭبەك ەتۋمەن قاتار وتاندىق عىلىممەن دە تىعىز بايلانىس ساقتاپ وتىر. الەمدىك اكادەميالىق ورتا بولشەگىنە اينالعان ولار حالىقارالىق تانىمالدىققا يە بولىپ، قازاقستانعا جاڭا ءبىلىم، يدەيا جانە تاجىريبەمەن ورالادى. عىلىمنىڭ گەوگرافياعا تاۋەلدى بولماي قالعانى تۋرالى Kazinform اگەنتتىگىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقىڭىزدار.
ۆيتالي حۋتوريانسكي: زەرتحانا ەلدەردى توعىستىرعاندا
بۇگىندە دارىلىك فورمالار عىلىمىنىڭ پروفەسسورى اتانعان ۆيتالي حۋتوريانسكي ۇلى بريتانياداعى رەدينگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جەتەكشى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ءارى قازاقستاندىق دوكتورانتتار ءۇشىن ەڭ سۇرانىسقا يە شەتەلدىك عىلىمي تالىمگەرلەردىڭ قاتارىندا. ونىڭ زەرتحانالارى - تەك جاڭاشىل تاجىريبەلەر جۇرگىزىلەتىن كەڭىستىك عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقستاننان كەلگەن ونداعان جاس عالىم ءۇشىن بريتان عىلىمىنىڭ بايىپتى الەمىنە اپاراتىن وزىندىك كوپىر ىسپەتتى.
- شاماسى، قازاقستاننىڭ ءاربىر ءىرى ۋنيۆەرسيتەتىندە مەنىڭ بۇرىنعى نەمەسە قازىرگى شاكىرتتەرىم بار-اۋ. قازاقستانمەن جۇمىسىم وتە بەلسەندى ءجۇرىپ جاتىر، عالىمدار ۇنەمى كەلىپ تۇرادى. جيىرما جىل ىشىندە قازاقستاننان شامامەن 50 دوكتورانت پەن تالىمگەر قابىلدادىم، - دەيدى ول.
قازىرگى ۋاقىتتا پروفەسسورعا ءۇش زەرتحانا بەكىتىلگەن. ال ونىڭ كومانداسىنىڭ جۇمىستارى الدەقاشان ۇلى بريتانيادان تىس تاراپ كەتكەن.
حۋتوريانسكي زەرتحانالارىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن بۇگىندە فارماتسيەۆتيكالىق كومپانيالار، اگروحيميالىق كورپوراتسيالار، ءتىس پاستاسىن جانە تاماق ونەركاسىبىنە ارنالعان ينگرەديەنتتەردى وندىرۋشىلەر پايدالانىپ وتىر. بۇل جۇمىستار قولدانبالى، ءبىراق اسا ماڭىزدى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى: ءدارى شىرىشتى قابىقتا قانشا ۋاقىت ساقتالادى، پاستا اۋىز قۋىسىندا قانشا ۋاقىت تۇرادى، جاڭبىر كەزىندە پەستيتسيدتەرگە نە بولادى جانە نەگە كوز تامشىلارىنداعى بەلسەندى زاتتىڭ بەس پايىزىنان ازى عانا كوزدە قالادى.
جوبالاردىڭ ءبىر بولىگى قازاقستان عالىمدارمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ماسەلەن، قازۇۋ كافەدرا مەڭگەرۋشىسىمەن بىرگە سينتەزدەلگەن نانورەاگەنتتىڭ ءبىرى بۇگىندە ا ق ش- تا كوممەرتسيالىق تۇردە ساتىلىپ جاتىر. بۇل زاتتىڭ 25 ميلليگرامى 200 دوللار تۇرادى.
ونىڭ جۇمىسىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى - عىلىمداعى ەتيكالىق تاسىلدەردى دامىتۋ. حۋتوريانسكي كومانداسى جانۋار تىندەرىن يميتاتسيالايتىن ماتەريالدار جاسادى. بۇل دارىلەردى باستاپقى سىناق كەزەڭدەرىندە ءتىرى اعزالارعا تاجىريبە جاساۋدان باس تارتۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل شەشىمدەر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ەنگىزىلىپ جاتىر، ال پروفەسسوردىڭ ءوزى وسى باعىتتىڭ ءىزاشارىنا اينالدى.
تاعى ءبىر تۇبەگەيلى جاڭالىق - جالپاق قۇرتتار، ياعني پلاناريالار، دارىلىك پرەپاراتتارعا ادام جاسۋشالارىنا ۇقساس رەاكتسيا بەرەتىنى انىقتالدى. بۇل پرەپاراتتاردى سىناۋ كەزىندە ەگەۋقۇيرىقتار، تىشقاندار مەن قويانداردى بارىنشا قاراپايىم اعزالارمەن الماستىرۋعا جول اشتى: تەرى اۋرۋلارىنا قارسى قۇرالداردان باستاپ ەپيلەپسيا مەن پسيحيكالىق بۇزىلىستاردى ەمدەۋگە دەيىن.
سالتانات جانەنوۆا: عىلىم مەملەكەتتىك شەشىمدەرگە قالاي اسەر ەتە الادى
ەگەر ۆيتالي حۋتوريانسكيدىڭ ۇلەسى نەگىزىنەن قولدانبالى ازىرلەمەلەرگە باعىتتالسا، بريستول ۋنيۆەرسيتەتى ساياسي زەرتتەۋلەر مەكتەبىنىڭ دوكتورى سالتانات جانەنوۆا - عىلىمي يدەيالار ناقتى باسقارۋشىلىق شەشىمدەرگە اينالاتىن اكادەميالىق ورتانىڭ وكىلى.
ونىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ باستى نازارىندا - ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن مەملەكەتتىك قىزمەت رەفورمالارى، سونداي-اق مىنەز-قۇلىققا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك ساياسات. بۇل - مەملەكەتتىك باسقارۋ، الەۋمەتتانۋ، مىنەز-قۇلىق ەكونوميكاسى مەن پسيحولوگيا توعىسىنداعى ءپانارالىق ءتاسىل. ول ازاماتتاردى تاڭداۋ ەركىندىگىن ساقتاي وتىرىپ، الەۋمەتتىك تۇرعىدان پايدالى ارەكەتتەرگە جەتەلەيدى. پراكتيكالىق مىسالدار قاتارىندا - جەكە دەنساۋلىققا قامقورلىق جاساۋعا، سۋ مەن ەلەكتر ەنەرگياسىن جاۋاپكەرشىلىكپەن تۇتىنۋعا ىنتالاندىرۋ، سونداي-اق وتاندىق تاۋارلاردى تاڭداۋدا «ەكونوميكالىق پاتريوتيزمدى» قولداۋ بار.
ونىڭ كاسىبي ءومىربايانىنداعى ەرەكشە كەزەڭ - 2025-جىلدىڭ ماۋسىمىندا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ۇلتتىق اناليتيكالىق ورتالىق بازاسىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە مىنەز-قۇلىققا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك ساياسات ورتالىعىن ىسكە قوسۋ. ورتالىقتى قۇرۋ يدەياسى جانەنوۆاعا تيەسىلى. ال نەگىزگى سەرىكتەس رەتىندە مىنەز-قۇلىق تالداۋى سالاسىنداعى جەتەكشى بريتاندىق كونسالتينگتىك كومپانيا - Behavioral Insights Team بولدى.
ورتالىقتىڭ جۇمىسى مەملەكەتتىك باسقارۋ ماسەلەلەرى بويىنشا عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى، مىنەز- قۇلىق قۇرالدارىن سىناقتان وتكىزۋدى جانە ساياساتتى قالىپتاستىراتىن تۇلعالارعا ۇسىنىستار ازىرلەۋدى قامتيدى. بۇل - مەملەكەتتىك شەشىمدەر عىلىمي دەرەكتەر مەن كاسىبي تالداۋعا سۇيەنە وتىرىپ قابىلداناتىن بريتاندىق ءتاسىلدى ەنگىزۋ.
- ورتالىعىمىز زەرتتەۋشىلەر، پراكتيكتەر جانە مەملەكەتتىك اپپارات وكىلدەرى اراسىنداعى اشىق ديالوگ ءۇشىن تاۋەلسىز الاڭ ۇسىنادى. مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنداعى عالىمنىڭ مىندەتى - كۇردەلى سۇراقتاردان قاشپاۋ، كەرىسىنشە ولاردى كوتەرۋ، پروبلەمالى تۇستاردى كورسەتۋ جانە مۇمكىن شەشىمدەردى ۇسىنۋ، - دەپ اتاپ وتەدى دوكتور جانەنوۆا.
دانا مىڭبايەۆا: الەمدىك عىلىمي الاڭدارعا قالاي شىعۋعا بولادى
لوندونداعى كورولدىك كوللەدجدىڭ ادامي كاپيتالدى دامىتۋ جونىندەگى پروفەسسورى دانا مىڭبايەۆا سوڭعى جىلدارى ءوز تاجىريبەسى مەن ءبىلىمى قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەرگە قالاي پايدالى بولا الاتىنى تۋرالى جيى ويلانادى.
پروفەسسور مىڭبايەۆانىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىعى ستراتەگيا، قىزمەتكەرلەردى باسقارۋ جانە كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك سەكتورداعى كوشباسشىلىقتىڭ توعىسىندا جاتىر. ونىڭ ساراپتاماسى ۋنيۆەرسيتەت اۋديتوريالارىمەن شەكتەلمەيدى: ول ارنايى باعدارلامالار اياسىندا ۇلىبريتانيانىڭ ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىنىڭ، مەملەكەتتىك ۆەدومستۆولاردىڭ جانە ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ باسشىلارىن وقىتادى. سونىمەن قاتار، اكادەميالىق يدەيالاردى پراكتيكالىق تىلگە اۋدارا وتىرىپ، باسقارۋشىلارعا ارنالعان كىتاپتار جازادى.
سوڭعى ۋاقىتتا دانا مىڭبايەۆا قازاقستان مەن وڭىردەگى زەرتتەۋشىلىك قاۋىمداستىقتى دامىتۋعا باعىتتالعان جۇمىسقا بەلسەندى ارالاسۋدا. قازىرگى تاڭدا ول مەنەدجمەنت جانە ۇيىمدار سالاسىنداعى امەريكالىق عالىمدار قاۋىمداستىعى - Academy of Management ۇيىمىنىڭ ورتالىق ازيا مەن كاۆكازداعى ەلشىسى، سونداي-اق وسى سالاداعى ەڭ بەدەلدى عىلىمي جۋرنالداردىڭ ءبىرى - Academy of Management Review باسىلىمىنىڭ رەداكتورى.
مامىر ايىنىڭ سوڭىندا ونىڭ باستاماسىمەن Academy of Management باسشىلىعى الماتىعا كەلەدى. ەكى كۇندىك كونفەرەنتسيا قازاقستان مەن كورشىلەس ەلدەردىڭ زەرتتەۋشىلەرىنە جەتەكشى اكادەميالىق جۋرنالدارعا ماقالا دايىنداۋ جولدارىن ۇيرەتۋگە ارنالادى. بۇل جۋرنالدارعا ۇسىنىلعان جۇمىستاردىڭ تەك شامامەن بەس پايىزى عانا جاريالانادى.
مىڭبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە جەتەكشى جۋرنالداردا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى تۋرالى ماقالالار جاريالانىپ ءجۇر. ايماق باي ءارى بىرەگەي ەمپيريكالىق ماتەريال ۇسىنادى. الايدا بۇل جۇمىستاردىڭ اۆتورلارى كوبىنە شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر بولىپ كەلەدى.
- ماسەلە دەرەكتەردە ەمەس، ادىستەمە مەن ماتەريالدى ۇسىنۋ تاسىلىندە، - دەيدى پروفەسسور.
ول ءدال وسى الشاقتىقتى ازايتۋعا تىرىسادى.
- كونتەكست قىزىقتى، دەرەكتەر مىقتى، ۇدەرىستەر بىرەگەي. كوبىنە اكادەميالىق جازۋ داعدىلارى مەن جۇمىستى حالىقارالىق عىلىمي پىكىرتالاستا دۇرىس پوزيتسيالاۋ جەتىسپەيدى، - دەيدى ول.
جولدىڭ باسىندا تۇرعاندارعا كەڭەس
عالىمداردىڭ جاس بۋىنى تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا، وسى ماقالانىڭ ءاربىر كەيىپكەرى ءوز كەڭەسىن ايتادى. ولار ءارتۇرلى بولعانىمەن، نەگىزگى وي ءبىر: عىلىمدا تەز ءارى جەڭىل جول بولمايدى.
- عىلىمدا قىسقا قاشىقتىق جوق. ەگەر ماقسات تاڭداساڭ - وندا جولدان تايما. مەن ءاردايىم عالىم بولعىم كەلەتىنىن ءبىلدىم. اقشا ءۇشىن دە، اتاق ءۇشىن دە ەمەس، - دەيدى ۆيتالي حۋتوريانسكي.
سالتانات جانەنوۆا مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن ساياسات سالاسىندا اكادەميالىق تەوريا ءۇشىن عانا ەمەس، قوعام ءۇشىن دە ماڭىزدى تاقىرىپتاردى تاڭداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتەدى.
- عىلىم كۇردەلى ماسەلەلەردەن قاشپاۋعا، كەرىسىنشە ولاردى تۇسىنۋگە كومەكتەسۋى كەرەك. قيىندىقتار ءسوزسىز بولادى، عالىمدار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ كوزقاراستارى مۇلدە بولەك بولۋى مۇمكىن. ءبىراق قولدى تومەن تۇسىرۋگە بولمايدى. سىن-قاتەرلەر مەن كونتەكست كۇردەلىلىگىنە قاراماستان العا جىلجۋ — ەڭ دۇرىس ستراتەگيا، - دەپ اتاپ وتەدى دوكتور جانەنوۆا.
دانا مىڭبايەۆانىڭ كەڭەسى قاتاڭ ءارى بارىنشا پراگماتيكالىق: اكادەميالىق مانساپتا بايلانىستار مەن لاۋازىمدار ەمەس، جاريالانىمدار شەشۋشى ءرول اتقارادى. ءدال وسى ماقالالار «شىنى توبەلەردەن»، ساياسي ويىندار مەن جابىق ەسىكتەردەن وتۋگە كومەكتەسەدى.
- اۆتورلاردىڭ 95 پايىزىنا دەيىن ۇزدىك جۋرنالداردا باس تارتۋ الادى. بۇل ساتسىزدىك ەمەس، قالىپتى جۇمىس ۇدەرىسى. قاتەلىكتەردەن ساباق الىپ، باس تارتۋدى سوڭعى نۇكتە ەمەس، العا جىلجۋدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قابىلداۋ ماڭىزدى، - دەيدى پروفەسسور.
ايتا كەتەلىك «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا عىلىمي تاعىلىمدامالارعا ىرىكتەۋ قالاي وزگەرەتىنى تۋرالى جازعان ەدىك.
