كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان قازاقستان نە ۇتتى، نەدەن ۇتىلدى؟

كەڭەس وداعى 1922-جىلى 30-جەلتوقسان كۇنى قۇرىلعان. وسى رەتتە Bugin.kz ءتىلشىسى «قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان جىلدارى نە ۇتتى، نەدەن ۇتىلدى؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە مامانداردىڭ پىكىرىن ءبىلدى.

تەمىرعالي ارشابەكوۆ، تاريحشى:

قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن ۋاقىتتان باستاپ دامۋ مەن قۇلدىراۋ كەزەڭدەرىنەن ءوتتى. سونىڭ ىشىندە رەۆوليۋتسيا داۋىرىنەن باستايىق. كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ساكەن سەيفۋللين، سەيىتقالي مەڭدەشوۆ، نىعمەت نۇرماق سىندى تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا تەمىرجولدار مەن ءىرى كاسىپورىندار اشىلدى. تۇركىستان-ءسىبىر تەمىرجولى سالىنىپ، ۇلكەن ەكونوميكالىق ۇردىستەر بولدى.

1921 -جىلى قازاقستان اشتىقتى باسىنان وتكىزدى. سول كەزدە ءبىز 1,5 ميلليون حالقىمىزدان ايىرىلدىق.

ەكىنشى كەزەڭ - ورلەۋ كەزەڭى. 1925 -جىلى جاپپاي يندۋستريالاندىرۋ كەزەڭى باستالدى. ونەركاسىپ قولعا الىنىپ، زاۋىت-فابريكالار سالىنا باستادى. وسىلايشا، قازاقستاندا ەكىنشى ورلەۋ كەزەڭى بولدى.

1928 -جىلى ەلدە ۇلى كامپەسكەلەۋ باستالدى. سول ۋاقىتتا حالىق قىزىعىن كورىپ كەلگەن ءتورت تۇلىك مالىنان ايىرىلدى. ەت تاپسىرۋ ناۋقانى باستالدى.

1931-1932 -جىلى ۇلى ناۋبەت، اشتىق بولدى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى، ياعني اۋقاتتىلار شەتەلگە بوسقىن بولىپ كەتتى. ال ورتا جانە قاراپايىم حالىق اشتان قىرىلدى. ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان حالقى جاپپاي اشتىققا ۇشىرادى. ارال، كاسپي ماڭىنداعى حالىق بۇرىننان بالىق شارۋاشىلىعىن بىلەتىندىكتەن، بالىقتى تاماققا اينالدىردى.

سول كەزەڭدەگى اشتىققا قاراماستان، ەلدىمەكەندەر سالىنا باستادى. سونىڭ ءبىرى - 1932 -جىلى سالىنعان قاراعاندى قالاسى. 1936 -جىلى وبلىس بولىپ قۇرىلدىق. وسى كەزەڭدە ەلدە كومىر ءوندىرىسى باستالدى. بۇل ۋاقىتتى «دامۋ جانە تاريحي ورلەۋ» دەپ اتاساق بولادى.

1941-1945 -جىلدارداعى سوعىس - ەل ەكونوميكاسى مەن دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن كەزەڭ. ءبىر عانا قاراعاندى وبلىسىنىڭ وزىنەن 2 ديۆيزيا سوعىسقا اتتاندى، قانشاما ادام قازا بولدى. تالاي ادام ەڭبەككە جارامسىز بولىپ قالدى. قانشاما فابريكالار كوشىپ كەلدى. بۇل حالىقتىڭ ۋربانيزاتسياسىنا قاتتى اسەر ەتتى.

سوعىستان كەيىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى. كوپتەگەن نىسان مەن ءوندىرىستى ورنىنا كەلتىرە باستادى. 1950 -جىلدان باستاپ «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» پروتسەسى باستالدى. وسى كەزەڭدە ەلىمىزگە بىرنەشە مىڭداعان «جاڭا جۇمىسشى» كەلدى. ولاردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتى، ۇستانىمى مەن ءداستۇرى جوعالۋدىڭ الدىندا بولدى. سەبەبى بۇل كەزەڭدە قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ جاتتى. ونەركاسىپ جانە باسقا سالالارعا ورىس ءتىلدى ماماندار قامتىلدى. بۇل ءۇردىس 1970-1980 -جىلدارعا دەيىن توقتاعان جوق.

وسى كەزەڭدەردەگى ساياسي- ەكونوميكالىق وزگەرىستەر 1986 -جىلى جەلتوقسان قوزعالىسىنا الىپ كەلدى. كوتەرىلىس كەزەڭىندەگى جاستاردىڭ تالابى - جوعارى وقۋ ورىندارى مەن قوعامدىق جەرلەردە قازاق ءتىلىنىڭ قودانىلۋى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ورىس ءتىلىن ءبىلۋدىڭ مىندەتتى بولعانى جاستاردى ەرىكسىز قوزعالىسقا شىعاردى. وسىلايشا ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ورلەۋ دە، قۇلدىراۋ دا كەزەڭدەرى بولدى. مەنىڭ ويىمشا، ورلەۋگە قاراعاندا، قۇلدىراۋ باسىم بولدى. سەبەبى ءبىز كوپتەگەن ادامنان ايىرىلدىق. تاريحي وقيعالاردى تارازىلاي وتىرىپ، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان قازاقستان تالاي نارسەدەن ۇتتى دەگەنشە، ۇتىلدى دەگەنىمىز دۇرىس.

ايبار ولجاي، ەكونوميست:

كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان كەزدە نە ۇتىپ، نەدەن ۇتىلعانىمىز جونىندە ءالى كۇنگە دەيىن اۋقىمدى عىلىمي ەڭبەك جازىلعان جوق. نەگىزى وسى تاقىرىپ تۇرعىسىندا عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ەكونوميكالىق ينستيتۋتتار بىرىگىپ زەرتتەۋ جاساسا، دۇرىس بولار ەدى. ءبىر ادامنىڭ وبەكتيۆتى پىكىر ءبىلدىرۋى قيىن. دەگەنمەن، مەنىڭ ويىمشا، كەڭەس وداعىنىڭ ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ءبىلىم جانە مەديتسينا جاعىنان پايدالى بولعانى راس.

سەبەبى حالىقتى ساۋاتتانداندىرۋ ءۇشىن بارىنە بىردەي ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جولعا قويعاندىقتان، ءبىز ورتا بىلىممەن جاقسى قامتىلعان حالىقتىڭ قاتارىنا كىردىك. ساۋاتسىزدىق پروبلەماسىنان قۇتىلدىق. تاۋەلسىزدىك العان 1990 -جىلدارى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ىشىندە جوعارى ءبىلىمدى راستايتىن ديپلومى بار ادامداردىڭ سانى وزگە ەلدەردەن الدەقايدا كوپ بولدى. بۇل ادام كاپيتالىن جاقسارتۋعا وزىندىك ۇلەس قوستى.

ەكىنشىسى - تەگىن مەديتسينا. ءبىز تەگىن مەديتسينانى پايدالانا العاندىقتان، كوپتەگەن اۋرۋدان ساقتاندىق. مىسالى ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلار، ءسىبىر جاراسى، قىزىلشا اۋرۋلارىنان ۆاكتسينا ارقىلى ساقتاندىق. كەڭەستىك سيستەمانىڭ مەديتسينا مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى تاجىريبەسى ءبىزدىڭ ەلگە جاقسى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن.

ارينە، كەڭەس وداعىنىڭ ولقىلىقتارى وتە كوپ. ءوز جەرىمىزدىڭ قويناۋىنان شىعىپ جاتقان شيكىزاتتارىمىزدى ءوزىمىز پايدالانا المادىق. گاز بەن مۇنايدى ورتالىققا بەرە وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ رەسۋرستىق بازامىزدان ايىرىلىپ قالعانىمىز بەلگىلى. استىق، مال، ەت، ءجۇن سياقتى شيكىزاتتىڭ ءبارىن ورتالىققا بەرىپ وتىردىق. ودان تاپقان پايدانىڭ ءبارى ماسكەۋدىڭ قازىناسىنا ءتۇسىپ جاتتى. ارينە، العانىمىزدان بەرگەنىمىز كوپ بولعانى بەلگىلى.

ءبارىن بەرىپ قويىپ، ونىڭ قىزىعىن كورمەدىك دەپ ايتۋعا بولمايدى. شيكىزاتتى وڭدەيتىن وشاقتار اشىلدى، ادامدار جۇمىسپەن قامتىلدى.

تاعى ءبىر ۇتىلعان تۇسىمىز - ەكولوگيالىق جاعداي. جەرىمىز تالاي ەكولوگيالىق اپاتتاردى كوردى. ونىڭ زاردابىن اقشامەن ەسەپتەۋ وتە قيىن. ەكى ەڭ ۇلكەن اپات: ءبىرى - ارال تەڭىزىنەن ايىرىلۋىمىز، ەكىنشىسى - جەرىمىزدە اتوم بومبالارىنىڭ سىناعى ءوتۋى. بۇل ەكى جاعدايعا دا 100 پايىز كەڭەس وداعى كىنالى. بۇل اقشامەن ساناعاندا، قانشا ميلليارد شىعىن اكەلگەنى ءالى ەسەپتەلگەن جوق. وسىنداي وقيعالار ارقىلى ەلىمىز بەن جەرىمىز كوپتەگەن زارداپ شەكتى. جاعدايدىڭ ءبارىن قاتار قويا وتىرىپ، ءبىرجاقتى شەشىم شىعارۋ قيىن.

جانيا حايبۋللينا، ەكولوگ:

1960 -جىلدان باستاپ، ارال تەڭىزىندەگى سۋدىڭ كولەمى ءامۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىنە سۋ بولىنۋىنە بايلانىستى تەز تومەندەدى. ارال تەڭىزى تارتىلۋ دەڭگەيى جاعىنان دۇنيە جۇزىندەگى ءتورتىنشى كول بولعان. اتالعان تەڭىزدە بولىپ جاتقان جاعداي - ناعىز ەكولوگيالىق اپات. بۇل اپاتقا كىنالى - كەڭەس وكىمەتى. 1985 -جىلى گاربوچيەۆ ەكولوگيالىق اپاتتى جالپىعا جاريا ەتتى.

كەلەسى ءبىر ەكولوگويالىق اپات - شاڭدى، تۇزدى، داۋىلدى، ۋلى حيميكاتتاردىڭ اۋادا تارالۋى. حيميكاتتىڭ ىشىندە ناتري گيدروكاربوناتى، ناتري سۋلفاتى اۋاعا تارالىپ، وسىمدىكتەر مەن داقىلداردىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. وسى شاڭنىڭ كەسىرىنەن جەرگىلىكتى حالىق تىنىس جولدارىنىڭ دەرتىنە شالدىقتى. باۋىر، بۇيرەك اۋرۋلارى كوبەيدى. ەكولوگيا ناشارلاپ، ادامدار ءتۇرلى اۋرۋمەن اۋىرىپ جاتقان سەبەپتى دە بۇگىندە ارال تەڭىزى ماڭايىندا تۇراتىندار سانى ازايىپ بارادى.