كەمىن جارىعى ويانعانى، قىتايداعى جەر بۇرعىلانۋى الماتىعا اسەر ەتىپ جاتقانى راس پا؟ پروفەسسور جاۋاپ بەردى
استانا. قازاقپارات - الماتى تۇرعىندارى 23-قاڭتاردا جەر سىلكىنىسىن سەزدى. ءتۇن ىشىندە بولعان ءدۇمپۋ حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قورقىنىش قالىپ قويدى. كوكتەم باستالىسىمەن قالادا تاعى ءبىر جەر سىلكىنىسى تىركەلدى. بۇل دا قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىن ۇرەيلەندىردى. وسى ەكى ءىرى دۇمپۋدەن كەيىن حالىق اراسىندا ءتۇرلى اقپارات تاراپ كەتتى: قىتايدا جەر قازىلىپ، سونىڭ اسەرى الماتىعا ءتيىپ جاتىر ما؟ كەمىن جارىعى ويانعانى راس پا؟ 100 جىل سايىن جويقىن جەر سىلكىنىسى قايتالانا ما؟
Massaget.kz بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تابۋ ماقساتىندا پروفەسسور ءالقۋات نۇرماعامبەتوۆپەن سۇحباتتاستى.
- الماتىدا كەيىنگى كەزدە جەر سىلكىنىسى جيىلەپ كەتتى. بۇعان قاتىستى نە ايتا الاسىز؟
- جالپى العاندا، الماتىدا نەگە جەر سىلكىنىسى ءجيى بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، الدىمەن قالامىزدىڭ گەوگرافيالىق تۇرعىدان قاي جەردە ورنالاسقانىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. قالانىڭ وڭتۇستىگىندە باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان ىلە، كۇنگەي الاتاۋى، ودان ءارى تەرىسكەي الاتاۋى، ودان ءارى 23 قاڭتاردا بولعان 5 بالدىق جەر سىلكىنىسى ورنالاسقان كوكشال تاۋ بار. قالانىڭ سولتۇستىك- شىعىسىندا جونعان الاتاۋى، باتىستا قىرعىز الاتاۋى. سونىمەن، قالانىڭ جان- جاعىن قورشاعان تاۋلى ايماق، ولاردىڭ قويناۋىندا قارقىندى تەكتونيكالىق پروتسەستەر ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتىر جانە ولار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسادى. جەر بەتىندە مۇنداي پروتسەستەر جەر سىلكىنىسى بولىپ بىلىنەدى. اتالارىمىز «تاۋدىڭ دا ءتۇبىرى بار» دەپ ايتىپ كەتكەن. وسى تاۋلاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى سول تەكتونيكالىق پروتسەستەرگە تىكەلەي بايلانىستى.
- ەل اراسىندا 23-قاڭتاردا جەر سىلكىنىسى باسقاشا سەزىلدى، ال 4-ناۋرىزدا سۋ شايقالعانداي سىلكىندى دەگەن پىكىرلەر بار. جەر سىلكىنىسىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولا ما؟ قايسى قاۋىپتى؟
- الماتى تۇرعىندارى ءبىر جارىم اي شاماسىندا كۇشى 5 بالدىق، ەكى رەت بولعان جەراستى ءدۇمپۋىنىڭ ايىرماشىلىعىن جاقسى سەزدى دەپ ويلايمىن. بىرىنشىدەن، 23-قاڭتارداعى جەر سىلكىنىسى كەزىندە جەردىڭ ءدىرىلى 15-25 سەكۋندقا سوزىلسا، 4-ناۋرىزداعى سىلكىنىس تىك باعىتتا گۇرس ەتىپ، تەز باسىلدى. بۇل سىلكىنىس وشاعىنىڭ قالادان ءارتۇرلى اراقاشىقتا بولۋىمەن بايلانىستى. ەكىنشىدەن، 23-قاڭتارداعى سىلكىنىستىڭ افتەرشوكتارى (كەيىنگى نەمەسە ىلەسپە دۇمپۋلەر) ءالى دە سوزىلىپ جاتىر. بۇل - تابيعي پروتسەسس. ويتكەنى سىلكىنىستىڭ كۇشى دە ونىڭ بولعان جەرىدە ايرىقشا.
23-قاڭتاردا بولعان جەر سىلكىنىسى قىرعىزستان مەن قىتاي شەكاراسىندا ورنالاسقان كوكشال تاۋىندا بولعان. بۇل ايماق - تيان-شان تاۋلى ولكەسىندە ءوزىنىڭ سەيسميكالىق قارقىندىلىعىمەن ەرەكشە سيپاتتالاتىن ايماق. ونىڭ ەرەكشەلىگى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىك باعىتتا جىلجىيتىن يندوستان تاقتاسىنىڭ ەۋرازيا الىپ تاقتاسىمەن سوقتىعىسقان بۋفەرلىق ايماققا جاتادى. مىنە، سوندىقتان ونىڭ سەيسميكالىق قارقىندىلىعى باسقا ايماقتارعا قاراعاندا جوعارى جانە كەلەشەكتە دە وسىلاي ساقتالادى. ايتا كەتەتىن جايت، بۇل ايماقتا بولاتىن قانشالىقتى كۇشتى ءزىلزالا اپاتى بولعانىمەن، ونىڭ زاردابى الماتى قالاسى ءۇشىن اسا قاۋىپتى ەمەس، ەڭ كۇشتىسى 6 بالدان اسپايدى.
ال 4-ناۋرىزداعى جەر سىلكىنىسىندە بىردە-ءبىر افتەرشوك جوق. ادەتتە، ماگنيتۋدا دەڭگەيى 5 تەن جوعارى سىلكىنىستەردىڭ افتەرشوكتارى بولادى. سەيسمولوگيالىق پراكتيكادا افتەرشوكتارى جوق، ماگنيتۋداسى 5 تەن جوعارى دارالانعان سىلكىنىستەر دە كەزدەسەدى. سوندىقتان جەر سىلكىنىسى بولعان ايماقتىڭ الماتى جانە وعان جاقىن ورنالاسقان ەلدى مەكەندەر ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنىڭ (قاۋىپتىلىگىنىڭ) ەرەكشە ەكەنىن ەسكە الىپ، كەلەشەكتە بۇل ايماقتا قانداي قۇبىلىستار بولۋى ىقتيمال دەگەن سۇراققا جاۋاپتى قوسىمشا جان-جاقتى زەرتتەۋلەر ۇيىمداستىرۋ ارقىلى الۋعا بولادى. ول ءۇشىن جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن تەز ارادا ارنايى ەكسپەديتسيالىق توپ قۇرىلىپ، سىلكىنىس ەپيتسەنترىنە جاقىن قوسىمشا اسپاپتار، ياعني ۋاقىتشا سەيسميكالىق ستانتسيالار قويىپ، مىندەتتى تۇردە، جان-جاقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى باستاۋ كەرەك ەدى.
تەك وسىنداي قوسىمشا زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە سول وشاق اۋماعىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ماعلۇماتتار الۋعا بولادى (قازىردە جۇمىس ىستەپ تۇرعان ايماقتىق سەيسميكالىق ستانتسيالار ءالسىز نەمەسە ميكرودۇمپۋلەردى تىركەمەۋى ابدەن مۇمكىن) . قازىر دە جەر سىلكىنىسى بولعان ايماقتىڭ كەلەشەگى تۋرالى ەشبىر ماعلۇمات جوق. وكىنىشكە قاراي، سەيسمولوگيالىق ورتالىقتىڭ مۇنداي قوسىمشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ويى جوق سياقتى.
- قىتايدا بۇرعىلانىپ جاتقان 15 شاقىرىمدىق ۇڭعىمانىڭ جەر سىلكىنىسىنە قاتىسى بار دەگەن سوزدەر تاراپ ءجۇر. وسى اقپاراتقا قاتىستى نە ايتۋعا بولادى؟
- قىتاي جەرىندە (شىينجاڭ- ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىندا) بۇرعىلانىپ جاتقان اسا تەرەڭ ۇڭعىماعانىڭ جەر سىلكىنىسىنە ەشبىر قاتىسى جوق. ويتكەنى جەر سىلكىنىسىن قوزدىرۋ ءۇشىن سول ايماقتاعى جەر قويناۋىنا اۋقىمدى اسەر ەتۋ كەرەك. ال تەرەڭدىگى 10 شاقىرىمعا جەتكەن، ءالى دە بۇرعىلانىپ جاتقان ۇڭعىما بولسا، پىلگە ادامنىڭ ەكپەسىن ەگۋمەن بىردەي. مۇنداي اسەر جەراستى يادرولىق جارىلىستارى نەمەسە ەپيسەنترگە جاقىن جەردە اۋقىمدى جەراستى بايلىقتارىن قارقىندى يگەرۋ اسەرىنەن بولادى. ولاردى «تەحنوگەندىك جەر سىلكىنىستەرى» دەپ اتايدى. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ مۇنايلى ايماقتارىندا (اتىراۋ، مىڭقىستاۋ، اقتوبە، ورال) جانە قاتتى پايدالى قازبالارعا باي ورتالىق جانە شىعىس قازاقستان جەرلەرىندە كەزدەسەدى. بۇل - ايرىقشا تاقىرىپ.
- الماتى حالقى 23-قاڭتارداعى جەر سىلكىنىسىن ءالى كۇنگە دەيىن سەزگەندەي كۇي كەشىپ ءجۇر. بۇل قالىپتى ما؟
- بۇرىن الماتىنىڭ حالقى 2-3 بالدىق جەر سىلكىنىسىن سەزبەيتىن. ويتكەنى قازىرگىدەي كوپقاباتتى ۇيلەر جوق، ينتەرنەت دەگەن مۇلدە بولماعان. قازىر حالىق ساۋاتتى، ينتەرنەتتەن كورشىلەس ەلدەردە بولعان ءزىلزالا سالدارىن وقىپ، كورىپ وتىر. الماتىلىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوپقاباتتى ۇيلەردە تۇرادى، ال ءۇي بيىكتەگەن سايىن، تەربەلىس امپليتۋداسى دا جوعارىلاي تۇسەدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى از تەربەلىس بولسا دا ادامنىڭ اعزاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. سوندىقتان حالىقتى سابىرلىققا شاقىرۋ ءۇشىن «جەر سىلكىنىسى بولمايدى» دەپ قايتالاي بەرگەنشە، حالىققا شىنايى، ايقىن دا انىق ماعلۇمات بارۋ كەرەك، سوندا عانا ول سەنەدى. ارينە، ورتالىقتىڭ مۇنداي جاۋابىن تۇسىنۋگە دە بولادى، ويتكەنى «جوعارىدان» سولاي ايتىڭدار دەگەن نۇسقاۋ دا بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن سەيسمولوگ مامانداردىڭ وزىندىك كوقاراستارى الدا بولعانى ءجون.
- ب ا ق بەتىندە 4-ناۋرىزداعى جەر سىلكىنىسى 1911 -جىلعى كەمىن اپاتى ەپيسەنترىندە بولدى دەگەن اقپارات تاراپ جاتىر. بۇل قانشالىق راس؟
- 4-ناۋرىزدا بولعان جەر سىلكىنىسىنىڭ ەپيتسەنترى، شىندىعىندا، 1911 -جىلى 4-قاڭتاردا بولعان كەمىن اتاۋلى 10 بالدىق ءزىلزالا اپاتى ەپيسەنترىنە جاقىن ورنالاسقان. ونىڭ وشاعى الماتىدان وڭتۇستىككە قاراي 55-60 شاقىرىم قاشىقتا، گەولوگيالىق تۇرعىدان بۇل سالاداعى ماماندارعا بەلگىلى، ىلە الاتاۋى مەن كۇنگەي الاتاۋىنىڭ ورتاسىنان باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان شۋ- كەمىن اتاۋلى جارىلىمىندا ورنالاسقان. سوندىقتان دا 4 قاڭتارداعى جەر سىلكىنىسى وسى جارىلىمعا اسەر ەتىپ، ونىڭ قاۋىپتىلىگىن جوعارىلاتۋى ىقتيمال دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. دەگەنمەن تابيعاتتىڭ اشىلماعان قۇپيالارى ءالى دە كوپ، ونى ناقتى ايتۋ مۇمكىن ەمەس.
- جاقىن ارادا الماتىدا بولعان ەكى جەر سىلكىنىسى جايلى ناقتى اقپاراتتار ب ا ق بەتتەرىندە، ۆەدومستۆو مالىمەتتەرىندە مەملەكەتتىك تىلدە ءالى دە دۇرىس بەرىلمەي جاتىر دەگەن دە پىكىر بار. بۇعان قاتىستى قانداي پىكىر بىلدىرە الاسىز؟
- وكىنىشكە قاراي، 23-قاڭتاردا جانە 4-ناۋرىزدا الماتىدا بولعان 5 بالدىق جەر سىلكىنىستەرىنەن كەيىن سەيسمولوگيا ورتالىعىنان ەشبىر مامان جەر سىلكىنىستەرىنىڭ قاي جەردە، قالاي بولعانىن، الدا نە كۇتۋگە بولادى جانە ت. س. س. سۇراقتارعا حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن، عىلىمي-كوپشىلىك تۇرعىدان دۇرىستاپ، قولجەتىمدى فورمادا تۇسىندىرە المادى. ونىڭ ورنىنا جاقىن ارادا كۇشتى جەر سىلكىنىسى بولمايدى دەپ قايتالاۋدان باسقا اڭگىمە جوق.
جاستاردىڭ ءبىلىمى جەتىسپەيدى، مەن سياقتى شالداردىڭ جاسى كەلدى، بەلسەندى جۇمىس ىستەي المايدى نەمەسە بۇل دۇنيەدەن ءوتتى. عىلىمي تۇرعىدان ناقتى تۇسىندىرەتىن مامان دا قالمادى. الماتىنىڭ كەيبىر تەلەكانالدارى ءتىپتى كورشىلەس قىرعىزستان، ماسكەۋ ماماندارىن سوزگە شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل دەگەن ءوز ماماندارىمىزعا سەنىمسىزدىكپەن قاراۋ، ياعني وتاندىق سەيسمولوگيا سالاسى ۇلكەن كۇيزەلىستە دەگەندى بىلدىرەدى.
