كاسپي نەگە تارتىلىپ بارادى؟
اقتاۋ. KAZINFORM - كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى بۇگىندە اسا وزەكتى بولىپ وتىر. تەڭىزدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە تيەسىلى ەكى جارىم مىڭ شاقىرىمدىق جاعالاۋى اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا. كاسپيدىڭ كەيىنگى جەتى-سەگىز جىلداعى ەكولوگيالىق جاعدايى بارشانى الاڭداتىپ وتىر. سۋدىڭ دەڭگەيى جىل اسقان سايىن تومەندەپ بارادى. بۇل، البەتتە، تەڭىز جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ بارىنە ورتاق پروبلەما. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى Amanat پارتياسى ماڭعىستاۋ وبلىستىق ەكولوگيالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ورىنباسار توقجانوۆپەن سۇحباتتاستى.
- كەيىنگى جىلدارى كاسپي سۋىنىڭ تارتىلا باستاعانى انىق بايقالادى. 2018 -جىلدان بەرى تەڭىز اقتاۋ ماڭىنداعى جاعالاۋىنان ون-ون بەس مەترگە قاشىقتادى. مۇنىڭ سەبەبى قانداي؟
- عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ميلليونداعان جىلدار بۇرىن الىپ سارمات تەڭىزى مۇحيتتان اجىراپ، اۋماعى ازايا كەلە ءۇش تەڭىزگە: قازىرگى قارا تەڭىز، كاسپي جانە ارال تەڭىزدەرىنە بولىنگەن. كاسپي تەڭىزىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ 1840 -جىلدان باستالدى. سول كەزدەن بەرى تەڭىزدىڭ دەڭگەيى جەتى رەت تومەندەپ، جەتى رەت كوتەرىلگەنى تىركەلىپتى. سوڭعى 1994 -جىلعى كوتەرىلۋدەن سوڭ، قايتادان جىلىنا ورتا ەسەپپەن جەتى سانتيمەتردەن تومەندەپ كەلەدى جانە ءالى تومەندەي بەرەدى دەپ بولجانۋدا. سونىڭ سالدارىنان تەڭىز اقتاۋدىڭ ماڭىڭداعى تىك جاعالاۋدان ونداعان مەترگە، سولتۇستىك- شىعىس پەن سولتۇستىكتەگى جايپاق جاعالاۋدان ءتىپتى جيىرما- وتىز شاقىرىمعا دەيىن شەگىنىپ كەتكەن. تەڭىز دەڭگەيى مەزگىل- مەزگىل بىردە تومەندەپ، ەندى بىردە كوتەرىلىپ وتىرادى. بۇل - تابيعي قۇبىلىس. الايدا، كەيىنگى قىرىق جىل ىشىندە تەڭىزدىڭ ەكى مارتە كوز الدىمىزدا قاۋىپتى دەڭگەيگە دەيىن كۇرت تومەندەۋى - ونەركاسىپتى وركەندەتۋ جولىندا ادامزاتتىڭ تابيعاتقا جاساعان قىساستى دەمەسكە امال جوق.
- ارينە، سەبەپسىز سالدار جوق. تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كۇرت تومەندەۋ سەبەپتەرىنە ناقتىراق توقتالىپ ءوتىڭىزشى.
- كاسپي - ەشقانداي مۇحيتپەن قوسىلمايتىن تۇيىق كول، اۋماعى اسا ۇلكەن بولعان سوڭ تەڭىز دەپ اتاپ كەلەمىز. وعان ءجۇز وتىزداي وزەن كەلىپ قۇيادى. ولاردان جىلىنا تەڭىزگە 300 تەكشە كيلومەتردەي سۋ كەلىپ قۇيىلادى. ونىڭ ىشىندە ەدىل وزەنىنەن بارلىق سۋدىڭ 80 پايىزى، جايىقتان 5 پايىزدايى كەلسە، قالعان ۇلەس سامۋر، سۋلاك، تەرەك، كۋرا، تاعى دا باسقا ۇلكەندى- كىشىلى وزەندەردىڭ ەنشىسىندە. تەڭىز سۋىنىڭ دەڭگەيى وسى وزەندەردەن كەلىپ قۇيىلاتىن سۋدىڭ مولشەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. ياعني، وزەن سۋلارى كوپ قۇيىلعان جىلدارى تەڭىز كوتەرىلەدى، از قۇيىلعان جىلدارى كەميدى.
ەندى تەڭىزدىڭ تارتىلۋ سەبەپتەرىنە توقتالساق. بىرىنشىدەن، ادامزاتتىڭ سوڭعى ءجۇز ەلۋ جىل ىشىندە كومىر، تورف، مۇناي، گاز سياقتى قازبا وتىندى جىلدان- جىلعا كوپ جاعۋىنا بايلانىستى اتموسفەراداعى جىلىجاي گازىنىڭ مولشەرى تىم كوبەيىپ كەتكەن. بۇل دەگەنىڭىز عالامدىق جىلىنۋدى تەزدەتۋگە ىقپال ەتەدى. ال عالامدىق جىلىنۋ جاۋىن- شاشىن مولشەرىن ازايتادى دا، سونىڭ سالدارىنان وزەندەردىڭ دە سۋى كەميدى. عالامدىق جىلىنۋدىڭ اسەرىنەن سۋ ايدىندارىنىڭ بۋلانۋى جيىلەگەن. ەكىنشىدەن، ادامداردىڭ تابيعاتقا انتروپوگەندىك اسەرى جىلدان- جىلعا ارتىپ كەلە جاتىر. مىسالى، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەۋروپالىق بولىگىنىڭ 40 پايىزىن قۇرايتىن ەدىل مەن ونىڭ سالالارىنىڭ بويىندا قازىر 12 سۋ ەلەكتر ستانتسياسى سالىنعان. وعان وزەندەردىڭ بويىنداعى زاۋىتتار مەن فابريكالاردى، شارۋاشىلىققا پايدالانىلاتىن مىڭداعان گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلاردى قوسىڭىز. مۇنىڭ بارلىعى سۋ شىعىنىن جىلدان-جىلعا كوبەيتە بەرەتىنى ءسوزسىز. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، قازىرگى كەزدە ەدىلدەن جىلىنا تەڭىزگە قۇيىلاتىن سۋ قالىپتى جاعدايدان 30-35 تەكشە كيلومەترگە ازايىپ كەتكەن. مۇنداي انتروپوگەندىك فاكتورلاردى بارلىق وزەندەردىڭ بويىنان مولىنان كەزدەستىرۋگە بولادى.
تەڭىز اۋماعىنىڭ ازايۋى تۋرالى ايتقاندا، كاسپي تەڭىزىنىڭ ورتا تۇسى مەن تابانىنىڭ قوزعالىسى (جەر سىلكىنۋلەر) مەن سولتۇستىك- شىعىس جاعالاۋىنداعى قۇرلىقتىڭ باياۋ بولسا دا كوتەرىلۋ پروتسەسى توقتاماي ءجۇرىپ جاتقانىن دا ەسكەرۋ كەرەك. مىسالى، اقتاۋ قالاسى تۇرعان جەر جىلىنا 2,4 م م-گە، ال ءۇستىرتتىڭ باتىس شىڭدارى جىلىنا 4,0 م م-گە كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. تيىسىنشە، تەڭىزدىڭ جاعالاۋى ءجۇز جىلدا 24-40 سانتيمەترگە، مىڭ جىلدا 2,4-4 مەترگە دەيىن كوتەرىلەدى. جيەگى كوتەرىلسە، سۋ كەيىن شەگىنەتىنى بەلگىلى.
- تەڭىزدىڭ شامادان تىس تارتىلۋى ونداعى بالىق، تاعى باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنە زيانىن تيگىزە مە؟ جالپى، ەكونوميكاعا زيانى بار ما؟
- ارينە زياندى. 1930 -جىلى تەڭىزدىڭ اۋدانى 442 مىڭ شارشى كيلومەتر بولسا، سوڭعى جىلدارى شامامەن 371 مىڭ شارشى كيلومەتر بولىپ، توقسان جىل ىشىندە ون جەتى پايىزعا كەمىگەن. بۇل بالىق، ءيتبالىق، ت. ب. سۋ جانۋارلارى وسەتىن القاپ اۋماعى دا وسىنشا ازايدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، تەك 2008- 2023 -جىلدار ارالىعىندا عانا تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگى تاعى 8121,5 شارشى كيلومەترگە ازايىپ كەتتى.
تەڭىزدىڭ تايازدانۋى تەك بالىق شارۋاشىلىعىنا ەمەس، ەكونوميكانىڭ تەڭىزدەگى مۇناي ءوندىرىسى، سۋ ترانسپورتى، ەنەرگەتيكا، ت. ب. سالالارىنا دا زيانىن تيگىزدى. مىسالى، تەڭىز پورتىنا كەمەلەر كىرەتىن سۋ جولدارىن، ماەك ەنەرگەتيكا كومبيناتىنا سۋ كەلەتىن كانالدى تەرەڭدەتۋ، قاشاعان كەن ورنىنا كەمەلەر باراتىن جاڭا كانال قازۋ، ت. ب. قارجىنى كوپ قاجەت ەتەتىن جۇمىستاردى جاساۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.
- كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن وندا ۇلەسى بار ەلدەر قانداي شارالاردى قولعا الۋى كەرەك؟
- تەڭىز دەڭگەيى وعان قۇياتىن وزەندەر سۋىنىڭ كولەمىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن جوعارىدا ايتتىم. كاسپي ماڭىنداعى بەس مەملەكەت وزەندەردىڭ سۋىن ءتيىمدى، ۇنەمدى پايدالانسا، تەڭىز دەڭگەيىن ءبىرقالىپتى ۇستاپ تۇرۋعا بولادى. ءبىراق ول تىم قيىن شارۋا، وزەن سۋلارىن قاي ەلدىڭ قالاي پايدالانىپ جاتقانىن قاداعالاۋ مۇمكىن ەمەس.
1970 -جىلدارى كاسپي قاتتى تومەندەي باستاعاندا كەڭەستىك عالىمدار سىبىردەگى وب وزەنىنىڭ ءبىر سالاسىن تورعاي ويپاتى ارقىلى كاسپيگە بۇرۋ جوباسىن ۇسىنعان ەدى. الايدا ءۇش مىڭ شاقىرىمعا سوزىلاتىن، جولىندا بىرنەشە رەت بيىكتىكتەرگە كوتەرىلەتىن الىپ جوبانى سالۋعا اسا كوپ قاراجات كەرەك بولعاندىقتان، ول جۇزەگە اسپاي قالدى.
دەسەك تە، كەيىنگى جىلدارى كاسپي ماڭىنداعى بەس مەملەكەت پرەزيدەنتتەرىنىڭ جىل سايىن كەزدەسۋى داستۇرگە اينالدى. ءار سامميتتە، ساياسي- ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن قاتار، تەڭىزدىڭ بيورەسۋرستارى مەن ەكولوگياسى تۋرالى ماسەلە قوزعالادى. سوڭىمەن قاتار، سوڭعى جىلدارى قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنتتەرى اراسىندا سوناۋ ستالين زامانىندا قۋما-ماناش ويپاتتارى بويىمەن جوسپارلاعان «ەۋرازيا» كانالىن سالۋ ارقىلى ازوۆ تەڭىزى مەن كاسپي تەڭىزىن قوسۋ جونىندە بىرنەشە رەت اڭگىمە بولدى. ال يران پرەزيدەنتى كەيىنگى ەكى سامميتتە كاسپي تەڭىزى مەن پارسى شىعاناعى اراسىن كانالمەن قوسۋ جونىندە ۇسىنىس ايتتى.
ەگەر بۇل جوبالار جۇزەگە اسسا، تەڭىز تولىعۋمەن قاتار، كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرى تۇگەلدەي اق تەڭىز-بالتىق كانالى ارقىلى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا، جەرورتا تەڭىزى ارقىلى اتلانت مۇحيتىنا، پارسى شىعاناعى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعا الار ەدى.
- قازىر تەڭىزدىڭ لاستانۋى دا - ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر پروبلەما. سونىڭ الدىن الۋ باعىتىندا جاڭادان قۇرىلعان زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ الەۋەتى قانداي؟
- تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگىندەگى ەكولوگيالىق جاعدايدى تولىق زەرتتەۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك تۇرعىدان جۇرگىزىلگەن عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى مالىمەتىم جوق. ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى سوڭعى رەت 2008-2011 -جىلدارى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەنى ەسىمدە. ولاردىڭ ناتيجەسى ماتەريالدار ساقتالعان.
ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بويىنشا، قازاقستان پرەزيدەنتى ق. توقايەۆتىڭ 2022 -جىلدىڭ 7-قاراشاسىنداعى تاپسىرماسىنا سايكەس، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2024 -جىلدىڭ 24-قاڭتارىنداعى قاۋلىسىمەن قازاق كاسپي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اقتاۋ قالاسىندا قۇرىلاتىن بولدى. ينستيتۋتتىڭ تەڭىز ورتاسى مەن ونىڭ بيورەسۋرستارىن قورعاۋعا، مولىقتىرۋعا، سۋ ايدىنى بايلىقتارىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋعا زور اسەرى بولاتىنا مەن سەنەمىن. قازىر ۇيىمداستىرۋ شارالارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ول اياعىنان تىك تۇرعان سوڭ كاسپيدى قازىرگى زامان تالابىنا ساي زەرتتەۋ جۇمىستارى باستالادى.
- كاسپيدەگى ءيتبالىقتار ماسەلەسى تۋرالى دا ايتا وتىرساڭىز. قازىر ولاردىڭ سانى شامامەن قانشا بولادى؟
- پاتشا وكىمەتى كاسپيدەگى العاشقى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن (قازىرگى كاسپي بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى) 1897 -جىلى، ەكىنشىسىن 1905 -جىلى (قازىرگى شيرشوۆ اتىنداعى مۇحيتتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ كاسپي فيليالى) قۇرعان. وسى ەكى عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1905-1910 -جىلدارى تەڭىزدە ءبىر ميلليونداي ءيتبالىق بولىپتى. ول كەزدە تەڭىزدە وسىنشالىق ءيتبالىق ءومىر سۇرەتىن قولايلى ورتا بولدى. ءار ەرەسەك ءيتبالىق تاۋلىگىنە 3 ك گ بالىق، شايان، ت. ب. جەيتىنىن ەسكەرسەك، سول كەزدە 1 ميلليون ءيتبالىق، تاۋلىگىنە 3 ميلليون ك گ ازىق جەيتىن بولعان. ول زاماندا تەڭىزدەگى بالىق ءيتبالىققا دا، ادامعا دا جەتتى. ءيتبالىق اۋلاۋ سول كەزدەرى باستالىپ، كەيدە ءتىپتى ەسەپسىز قىرعان. مىسالى، 1935 -جىلى كەڭەس وداعى 228 مىڭ ءيتبالىق اۋلادى. سانى كۇرت ازايىپ كەتكەندىكتەن، 1960 -جىلدارى اۋلاۋ توقتاتىلعان. ءبىراق سودان كەيىن ولاردىڭ ءوسىمى ىلگەرىلەمەي قويعان.
2015-2016 -جىلدارى م. بايمۇقانوۆ باسقارعان «گيدروبيولگيا جانە ەكولوگيا» مەكەمەسى تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ناتيجەسى كوڭىل قۇلازىتادى. قاي زاماننان ءيتبالىقتاردىڭ جازعى مەكەنى بولعان دۋرنيەۆ، دولگي، قۇلاندى، قۇلالى، ت. ب. ارالداردا بىردە ءبىر ءيتبالىق كەزدەسپەگەن. باۋتين، كەندىرلى مۇيىستەرىندە دە جوق، تەك شەتكى ءبىر ارالدا بىرنەشە ءجۇزى كەزدەسكەن. قازاقستاندا وسى كەزگە دەيىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بولماعاندىقتان، ءيتبالىقتاردىڭ كۇرت ازايۋ سەبەپتەرىن ازىرگە ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى.
قازىر كاسپيدە شامامەن ءجۇز مىڭداي ءيتبالىق بار دەپ ەسەپتەلەدى. ءار ەل ونىڭ سانىن تۇرلىشە ايتادى. كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرى ونى اۋلاۋعا تىيىم سالدى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، بيىل تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگىندە ءيتبالىقتاردى ساقتاۋ ءۇشىن رەزەرۆات قۇرىلادى. وسى شارالار جانە قازاق كاسپي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلۋى ءيتبالىقتار مەن باسقا دا تەڭىز جانۋارلارىن ساقتاۋ مەن مولىقتىرۋعا يگى ىقپالىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اۆتور
جانكەلدى قارجان
