جىبەك جولىنىڭ ەكىنشى ءداۋىرى

 Kazinform اگەنتتىگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» Ⅲ حالىقارالىق فورۋمى اياسىنداعى قىتايعا ساپارىنا وراي اۋقىمدى جوبانىڭ قازاقستان كەلەشەگىندەگى ورنى تۋرالى ساراپتاما ۇسىنادى. 

جىبەك جولى نەگە «ۇلى» جول؟

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ باسپا ءسوز كەڭسەسى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنا ارناپ بيىل قازاندا شىعارعان «اق كىتاپتا» كونە جىبەك جولىنىڭ تاريحى 2000 جىلدان اساتىنى باياندالعان.

بۇل قۇرلىق جولى ازيا، ەۋروپا مەن افريكانى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرعان. ال وسىدان 1000 جىل بۇرىن باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىرعان تەڭىزدەگى جىبەك جولى اشىلعان.

2013 -جىلى قىتاي «XXI عاسىرداعى جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» اتتى جوبانى ۇسىنىپ، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن كوتەردى. بۇل باستاما كونە جىبەك جولىنىڭ بۇگىنگى جالعاسى سانالىپ ءجۇر.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدىڭ» الەۋەتى قانداي؟

قىتاي باستاماشى بولعان بۇل جوبا الەمدەگى ەڭ اۋقىمدى ەكونوميكالىق جوبانىڭ ءبىرى سانالادى.

رەسمي مالىمدەمەلەردە ونىڭ باسىم باعىتتارى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ەكەنى ايتىلادى. ياعني، ساۋدا مەن ونەركاسىپ سالاسىنداعى كوپجاقتى بايلانىستى دامىتىپ، مادەني- گۋمانيتارلىق الىس- بەرىستى كەڭەيتۋگە باعىتتالعان.

جوبا قامتۋعا قاۋقارلى كەڭىستىكتىڭ بارىندە ءساتتى جۇزەگە اسسا، الەمدەگى ەڭ ءىرى حالىقارالىق سەرىكتەستىك الاڭىنا اينالۋى مۇمكىن.

«اق كىتاپتا» «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى بارىنە بىردەي اشىق جول دەپ كورسەتىلگەن. سول جولدى ەۋرازيا مەن افريكانىڭ، امەريكا مەن مۇحيت ايماعىنىڭ بۇكىل ەلدەرىنە پايدالانۋ ۇسىنىلىپ وتىر.

باستامانى العا ىلگەرىلەتۋشىلەر جوباعا قاتىساتىن ەلدەردىڭ قۇقىعى تەڭ سالىمشى بولاتىنىن، تۇپكى پايداعا دا تەڭدەي يەلىك ەتەتىنىن ايتىپ ءجۇر.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» نارىقتاردىڭ ينتەگراتسياسىن تەرەڭدەتىپ، ساۋدا مەن ينۆەستيتسيانى ليبەرالداندىرىپ، بايلانىستى وڭايلاتىنىنى تۋرالى ناسيحات كوپ.

باستاما جاھاندىق دەڭگەيدەگى ونەركاسىپ جانە ءوندىرىس-ساۋدا تىزبەكتەرىنىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن بولجام بار. ونى جاقتاۋشىلار ەكونوميكالىق جاھاندانۋدىڭ بارىنە ءتيىمدى، تەڭگەرىمدى، اشىق، ينكليۋزيۆتى ارناسى رەتىندە سيپاتتايدى.

جوبا جاريا ەتىلگەن 10 جىلدىڭ ىشىندە 150 دەن استام ەل، 30 دان استام حالىقارالىق ۇيىم مەگاجوبانى ق ح ر-مەن بىرلەسىپ ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان قۇجاتتارعا قول قويعان.

10 جىل نە بەردى؟

2013 -جىلدان 2023 -جىلعا دەيىن قىتايمەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى اياسىندا ارىپتەستىك ورناتقان ەلدەردىڭ جالپى ساۋدا اينالىمى 19,1 تريلليون دوللارعا جەتكەن كورىنەدى.

ال ورتاشا دامۋ قارقىنى 6,4 پايىز بولدى دەگەن دەرەك ايتىلادى. قىتاي مەن جوباعا قاتىسۋشى ەلدەر اراسىنداعى ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەردىڭ كولەمى 380 ميلليارد دوللارعا جەتكەن.

ونىڭ 240 ميلليارد دوللارىن قىتاي تاراپى سالىپ وتىر.

سەرىكتەس مەملەكەتتەر اراسىندا قايتا پىسىقتالىپ، قول قويىلعان قۇرىلىس كەلىسىمشارتتارىنىڭ جالپى قۇنى 2 تريلليون دوللارعا جەتكەن دەيتىن مالىمەت بار.

2022 -جىلى عانا قىتاي مەن سەرىكتەس ەلدەر اراسىنداعى يمپورت پەن ەكسپورتتىڭ كولەمى $2,9 تريلليون بولعان. بۇل - قىتايدىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ 45,4 پايىز دەگەن ءسوز.

2023 -جىلعى تامىزدىڭ سوڭىندا 80 نەن استام ەل مەن حالىقارالىق ۇيىم وسى جوبا اياسىندا كەدەرگىسىز ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ءتۇزۋ باستاماسىنا كەلىسىم بەردى. جوبا اياسىندا قىتاي 28 ەل مەن ايماق اراسىندا ەركىن ساۋدا- ساتتىق تۋرالى 21 كەلىسىمشارتتى بەكىتتى.

ءتىپتى جىبەك جولى قورى اشىلىپ، ازيا ينفراقۇرىلىم ينۆەستيتسياسىن دامىتۋ بانكى قۇرىلدى.

2023 -جىلعى ماۋسىمنىڭ اياعىنا قاراي جىبەك جولى قورى ينۆەستيتسيا كولەمى 22 ميلليارد دوللارداي بولاتىن 75 جوبا بويىنشا كەلىسىمشارت جاسادى.

ازيا ينفراقۇرىلىم ينۆەستيتسياسىن دامىتۋ بانكى 106 مۇشە تىركەپ، جالپى كولەمى 43,6 ميلليارد دوللار بولاتىن 227 جوبانى ماقۇلداعان.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اياسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ ساۋدا كولەمى 139,4 ميلليارد دوللارعا جەتكەن.

جاڭا جىبەك جولىنداعى قازاقستاننىڭ ورنى

2013 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە استاناداعى جيىندا قحر باسشىسى سي تسزينپين «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جوباسىن بىرلەسىپ ىسكە اسىرۋدى ۇسىندى.

سونىڭ اياسىندا قازاقستان مەن قىتاي كولىك، لوگيستيكا، ونەركاسىپ، ساۋدا، اۋىل شارۋاشىلىعى، تۋريزم، ءبىلىم جانە مادەنيەت سالالارىندا بەلسەندى ارىپتەستىك ورناتىپ جاتىر.

بۇگىندە قىتاي قازاقستان ءۇشىن ەڭ ءىرى ينۆەستيتسيا سالۋشى ەلدەردىڭ بەستىگىنە كىردى. ينۆەستيتسيا مەن ءوندىرىس سالاسىنداعى جوبالارعا ەكى جاق تا ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ وتىر.

قىتايدىڭ قازاقستانداعى بۇرىنعى ەلشىسى ياو پەيشەن كەيىنگى 10 جىلدا قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناپ، كولىك- لوگيستيكا سالاسىندا جەمىستى ارىپتەستىك قالىپتاسقانىن ايتادى.

ديپلومات بۇل بايلانىس ەكى ەل ءۇشىن ءتيىمدى بولىپ قانا قويماي، ەۋرازيا قۇرلىعىندا ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ەرەكشە سەرپىن بەردى دەپ ەسەپتەيدى.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى حالىقارالىق ارىپتەستىكتىڭ سينونيمىنە اينالدى. ەكىجاقتى بايلانىس حالىقارالىق، ايماقارالىق ارىپتەستىكتىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىنە ۇلگى بولاتىنداي دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. «قىتاي- ەۋروپا» باعىتىنداعى تەمىرجول جانە اۆتوكولىك ءدالىزى ايماقتاعى ەكونوميكالىق الىس- بەرىستىڭ كۇرە تامىرىنا اينالدى»، - دەيدى ديپلومات.

ياو پەيشەن كەيىنگى 10 جىلدا قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ارىپتەستىك اياسى كەڭەيگەنىن ايتادى.

«قازاقستان - الەمدىك دەڭگەيدەگى استىق قامبالارىنىڭ ءبىرى. قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنى سالاسىنداعى الەۋەتىنە كوپتەگەن ەلدەر وپتيميستىك بولجاممەن قاراپ وتىر. ەكى اراداعى اۋىلشارۋاشىلىق ارىپتەستىكتىڭ ناقتى ناتيجەسى دە بار. 2022 -جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ساۋدا-ساتتىقتىڭ كولەمى 930 ميلليون دوللارعا جەتىپ، ونىڭ الدىنداعى جىلمەن سالىستىرعاندا 61,3 پايىز ءوسىم كورسەتتى»، - دەيدى ول.

ق ح ر باس كەدەن باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدانىڭ جالپى كولەمى 2022 -جىلى 31 ميلليارد دوللار بولىپ، ءبىر جىلدا 23 پايىز ءوسىم كورسەتكەن. ال تەمىرجول ارقىلى ەكى ارادا 23 ميلليون توننا جۇك تاسىمالدانعان.

كەيىنگى جىلدارى قازاقستان مەن قىتاي اراسىن بايلانىستىرىپ تۇرعان ليانيۋنگان پورتى مەن «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» اۆتوكولىك ءدالىزى، «قورعاس - شىعىس قاقپا» قۇرعاق پورتى قىتايدان ەۋروپاعا جونەلتىلىپ جاتقان جۇكتىڭ باستى ارناسىنا اينالىپ كەلەدى.

ال «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى قىتايدىڭ ءىرى قارجى مەكەمەلەرىمەن اراداعى بايلانىستى نىعايتۋعا بەت بۇرعان.

اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى بايلانىستى دامىتۋدا ەكى ەلدىڭ دە كوزدەگەن مۇددەسى بار. 2015 -جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارىن قىتاي نارىعىنا شىعارۋدىڭ فيتوسانيتارلىق تالاپتارىن نەگىزدەيتىن قاۋلىلارعا قول قويىلدى.

قازىرگى تاڭدا اگروونەركاسىپ كەشەنى ونىمدەرىنىڭ ساۋداسى ءوسىپ كەلەدى - قازاقستاننىڭ 1100 دەن استام كاسىپورنى قىتايعا ءوز ءونىمىن ەكسپورتتاۋعا حاقىلى دەيتىن ۋاعدا بار.

ەكى ەل اراسىنداعى ەلەكتروندى ساۋدا- ساتتىقتىڭ ارناسى دا كەڭەيىپ كەلەدى.

2023 -جىلدىڭ مامىر ايىندا قىتايدىڭ اسا ءىرى JD.com ونلاين-پلاتفورماسىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق پاۆيلونى اشىلدى. بۇل پلاتفورماعا 580 ميلليون استام قولدانۋشى تىركەلگەن.

كەيىنگى جىلدارى قازاقستان مەن قىتايدىڭ ايماقتارى ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋعا كوشكەن. شاندۋن تەلەراديوستانساسىنىڭ ديرەكتورى ليۋي پەن قىتايدىڭ شىعىسىنداعى شاندۋن پروۆينتسياسى مەن قازاقستان اراسىنداعى بايلانىس ءارتاراپتانىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.

2023 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «قىتاي- ەۋروپا» باعىتى ارقىلى قازاق استىعىن شاندۋنگە تاسيتىن پويىز اشىلدى. الەمدەگى اسا ءىرى Shandong Port Group پورت وپەراتورى قازاقستاندىق ارىپتەستەرىمەن كولىك- لوگيستيكا باعىتىنداعى بايلانىستى جولعا قويۋعا كىرىسكەن.

«قازاقستان - الەمدەگى استىق داقىلىن جەتكىزۋشى ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى سانالادى. وندا مال شارۋاشىلىعى جاقسى دامىعان. شاندۋن پرووۆينتسياسى دا قىتايداعى ءىرى اۋىلشارۋاشىلىق ءوڭىر ەسەپتەلەدى. مۇنىڭ ءوزى وسى سالادا ەكىجاقتى بايلانىستى نىعايتۋعا ۇلكەن كەڭىستىك اشىپ تۇر»، - دەيدى ليۋي پەن.

جالپى قىتاي «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى اياسىندا ورتالىق ازياداعى ەلدەردىڭ بارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ جاتىر. 2022 -جىلى قىتاي مەن ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ اراسىندا ساۋدا- ساتتىق ايتارلىقتاي ءوسىپ، 70,2 ميلليارد دوللارعا جەتتى.

قازاقستاننىڭ بۇل كورسەتكىشتەگى ۇلەسى باسىم - 45 پايىز. قىتاي ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن دەرەگى بويىنشا، ناۋرىز ايىندا قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە سالعان ينۆەستيتسياسى 15 ميلليارد دوللاردان اسقان.

ەكى ارادا ىسكە اسقان ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ جالپى قۇنى 63,9 ميلليارد دوللار بولعان.

جىبەك جولىنىڭ كەلەشەگى

«اق كىتاپتا» «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى ۇزاق مەرزىمدى مەجەلەيتىن، ترانسۇلتتىق جانە جۇيەلى جاھاندىق اۋقىمداعى جوبا ەكەنى ايتىلعان.

جوبانىڭ كرەاتيۆكە تولى باستامالاردىڭ قاينار كوزىنە اينالىپ، ومىرشەڭ ەكەنىن كورسەتەتىنىنە سەنەتىندەر بارشىلىق. قىتاي تاراپىنىڭ رەسمي مالىمدەمەلەرىندە بۇل باستاماعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارىنە بارىنشا اشىق، ينكليۋزيۆتى ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر اشىلاتىنى ايتىلادى.

بەيجىڭدە قازاقستان پرەزيدەنتى قاتىساتىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» Ⅲ حالىقارالىق فورۋمىنا مەملەكەت باسشىلارىمەن قاتار ءىرى ۇيىم جەتەكشىلەرى دە شاقىرتىلىپ وتىر.

فورۋمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى - «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى» جوعارى ساپالى ەتىپ سالۋ ماسەلەسى بولماق.

اۆتور

ەسىمجان ناقتىباي