جولبارىستى ىنىنەن سۋىرىپ، لاقشا سوققان قالقاجان بالۋان
ونە-بويى قارا لاقتىڭ جۇنىندەي تۇككە تولى، جەلكەسىنەن قۇيرىعىنا دەيىن ءورىپ قويۋعا جەتەتىن ۇزىندىقتاعى جالى بار ەردىڭ سويى ءبىر اۋناپ بەرى تۇسكەندە كىشىگىرىم دوڭەستى بەرى اۋناتىپ العانداي بولدىق.
- جولبارىس، - دەدى قارت بالۋان، - بۇل ءوزى ولگەندە دە كوزى جانىپ جاتاتىن جانۋار.
جولبارىس جايلى نەشە ءتۇرلى نارسەنى وقىپ ەدىم. سول ءبىلىم شۇڭەتىنە جولبارىستىڭ كوزىنىڭ ولگەندە دە جارقىراپ ايبار شەگىپ جاتاتىنى جايلى دەرەك شولپ ەتىپ قوسىلدى.
- التايدىڭ الاعاق، شەمىرشەك اۋىلدارىنىڭ جەرىندە ەساعاسى، قازىبەك رۋلارىنىڭ مالىنا جان تاپتىرماعان ازۋلى جولبارىستى جىلقىعا شاپقان جەرىنەن قۋالاپ وتىرىپ، كوكسۋدىڭ قوپاسىنا كىرىپ كەتىپ ىنگە تىعىلعان الابارىستى سۋىرىپ الىپ لاقشا سوققان ەدىم. تورعاۋىتتاردان ەستۋىمە قاراعاندا، جولبارىس ءىن ساقتامايتىن، قوپادان ۇيا جاسايتىن اڭ ەكەن. باسقا اڭداردىڭ ىنىنە جانى قىسىلعان سوڭ تىعىلىپ وتىر عوي.
- بىزدە جولبارىس بولمايدى عوي؟
- التاي جەرىندە جولبارىس بولمايدى. ىلەنىڭ جولبارىسى سول جاقتان ەبى كولىن باسىپ ءوتىپ بەرى اۋعان قابانداردىڭ ارتىنان ءجۇرىپ وتىرىپ التايعا كەلگەن ەكەن.
- اتا، - دەدىم، - بۇل جولبارىستىڭ ىلەدەن بەرى كەلگەنىن قالاي بىلدىڭىزدەر؟
- قابان توبى قايدا بولسا جولبارىس سوندا بولادى. باستى جەمى وسى. ىلەدەگى جەمى وسىلاي قاراي اۋىپ بارا جاتسا، بۇل ىلەسپەي قايتسىن؟ ەبىدەگى تورعاۋىتتار ىلەدەن اۋعان قابانداردىڭ ارتىنان جالعىز جولبارىستىڭ ىلەسكەنىن كورىپتى. ولار مۇنى قوبىقتاعى تورعاۋىتتارعا حابارلايدى ەكەن: «سەندەر جاققا اۋعان قابانداردىڭ ارتىنان ءبىر جولبارىس كەتتى. مال- جاندارىڭا ساق بولىڭدار!» دەپ. وسىدان سوڭ بىزگە كەلىپ وتىرماي ما؟ !
اكەسى بالتابايدىڭ توعىز ۇلى بولسا، ونىڭ ءبىر قۇرساقتا شايقالعان تۋىسقانى قۇمىرسقانىڭ دا توعىز ۇلى بولعان. ەكەۋى ءبىر جولدا ۇيلەنگەن ادامدار. بالتاباي مەن قۇمىرسقا ءبىر جولدا ۇيلەنگەندە، كەلىننىڭ ءبىرىن ەسىكتەن، ءبىرىن تەرەزەدەن كىرگىزبەپ پە ەدى؟ ! ەكەۋىنىڭ 18 ۇلى دا ۋلانعان شىمشىقتارشا شەشەكتەن توپىرلاپ ءتۇسىپ، ونىڭ ورنىنا ون سەگىزىنە تاتيتىن قارا جوندى بالىقتاي، جالى قارا ناسىرقوجا بەرىلگەن ەكەن. بالتاباي مەن قۇمىرسقانىڭ كەمپىرلەرى ورتاداعى جالعىز ۇلدى ءبىرى «قالقام» دەپ، ءبىرى «جانىم» دەپ ەركەلەتىپ، وسىدان بارىپ ول «قالقاجان» اتانعان. قالقاجان اتام قابانىڭ نۋىندا ايۋمەن جالاڭ قول الىسىپ ونىڭ تۇمسىعىن وپىرىپ جىبەرگەن ەكەن. جىقپاعان، سۇيرەمەگەن... تۇمسىعىن ارا بالىنىڭ كەسەگىنشە وپىرىپ تۇرىپ قالعان... قانشاما ارانىڭ ۇياسىن بۇزىپ بالىن وپىرىپ ءجۇرىپ ءوز تۇمسىعىنىڭ تۋرا سولاي وپىرىلارىن ەشبىر ايۋ بالاسى ەلەستەتپەگەن بولار؟ ! بۇل قالقاجان اتاڭىز قولى سىلاڭ ەتىپ قوزعالاتىن ەمشى دە بولعان ەكەن. وسىنداي الىسۋلاردان تۇسكەن جاراقاتىن ءوزى ەمدەپ جازىپ الىپ، تەرىسىن جىلتىراتىپ مايلاپ، قاراتاۋشا قازديىپ وتىرا قالاتىن بولعان. قابا اۋدانىنىڭ توپىراعىن ادىمداعان سايىن، بۇل ءوڭىردىڭ ءار جەرىندە ونىڭ كوتەرگەن بالۋانتاستارى تويداعى ەت تارتاتىن، قوناقتاردى جايعاستىراتىن كۇتۋشى جىگىتتەرشە ءتىزىلىپ تۇرادى.
- دالەلقان سۇگىرباي ۇلى التايدىڭ ورىنباسار اكىمى بولىپ تۇرعان كەزىندە، - دەپ گۇر ەتكەن داۋىسپەن ونىڭ جولداسى قالقاجان دوسىن ماراپاتتاي سويلەيدى، - داكەڭ بايان-ولگەي جاعىنداعى وتباسىن جاسىرىن كوشىرىپ اكەلۋگە قالقاجاندى 60 اداممەن جۇمسادى. ىشىندە ءبىز دە بارمىز. سوندا كوشتى باستاعان قالەكەڭ تۇيە وتە المايتىن قورىمداردان تۇيەنى كوتەرىپ وتە شىققان. كوزىم كوردى.
جولداسىنىڭ كوزى مۇنى ايتقاندا مايلانىپ، جىلتىراي ءتۇستى. بالۋان بولسا كەڭكىلدەپ كۇلىپ قويدى.
بالۋاننىڭ 101 جاستاعى بەينەسى كامەرا كوزىندە ساقتالعان. كامەرا كوزىنە اسقار تاۋ بولىپ تۇسكەن ادام سول جاستىڭ وزىندە ەلۋدەگى ەرشىمدى ادامنىڭ تۇلعاسىن ساقتاپ تۇردى.
- ارعى اتام، - دەدى ءسابي تىعىلىپ جاسىرىنارداي كىندىگىنە تۇسكەن قالىڭ كۇمىس ساقالىن سيپالاپ وتىرىپ، - مەنىڭ جەرىم دە - قابا، ساقالىمنىڭ قالىڭدىعى دا - قابا. سول اتام قابانىڭ تايسويعان دەگەن جەرىندە مال كوزدەپ ءجۇرىپ ءبىر تايلاقتىڭ ىزىنە جولىعىپتى.
الدىنا قۇيعان ءشۇباتتان ۇرتتاپ قويىپ، قالتالى كوزدەرىن ءتىپتى دە سىقسيتا جۇمىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
- سودان؟
- «بۇل نە قىلعان تايلاق؟ » دەپ الگى ىزگە ءتۇسىپ الىپ ءبىر شاتاڭ جەرگە تۇسسە الدىنان ىسىلداپ بارىس شىعىپتى.
تاڭىرقاپ، ەنتەلەي تۇستىك.
- ول كەزدە ۇراڭقايلاردىڭ ءالى كۇش الىپ تۇرعان كەزى. قازاقتار تاقىمىنان قاراتاماق نايزاسىن تاستامايتىن. ىسىلداعان بارىس وزىمە قاراي اتىلادى- اۋ دەپ شامالاعان كىسى ەردىڭ ارتقى قاسىنا نايزانىڭ ءتۇبىن تىرەپ، ۇشىن بارىسقا وقتاپ تۇرا قالىپتى. تىك شاپشىپ اتىلعان بارىس نايزاعا كەلىپ شانشىلىپتى دا، جانۇشىرىپ جانتالاسقان بارىس قۇيرىعىمەن سوققاندا باس قۇيقاسى ەكى ايىرىلىپ اتتان اۋىپ ءتۇسىپ تالىپ قالىپتى. كەشقۇرىم بولىپ، اعاسى ىزدەپ شىقسا ءىنىسى جىعىلىپ جاتىر.
- ەنەڭدى ۇرايىن. ءبىر مىسىقتان تاياق جەپ تالىپ جاتسىڭ با؟ - دەگەندە اتامىز اتىپ تۇرىپ مىنگەسىپ الىپتى. ونىڭ باسىنىڭ قۇيقاسىن تىگىپ، اقىرى سول جاراقاتى جازىلىپ كەتەدى. ءبىر كۇنى بالالار ويناپ ءجۇرىپ مۇزارتتان بىردەڭەنىڭ كوزى جارقىراپ جاتقانىن كورگەنىن ايتىپ كەلەدى. ۇلكەندەر بارىپ قاراسا الگى نايزا شانشىلعان بارىس ەكەن. سۇيرەتىلىپ وتىرىپ مۇزارتقا ءتۇسىپ ولگەن ەكەن.
قالقاجان بالۋاننىڭ نەمەرەسى اتاسى دۇنيەدەن وزعاننان كەيىنگى جىلداردىڭ جىلىسىندا وتىرىپ، بالۋان جايلى سۇراعاندارعا كومپيۋتەردە اتاسى تۋرالى دەرەكتەردى تەرىپ جاتقان ەدى. وسى وقيعالاردى كوز الدىنان وتكىزىپ ءبىر كۇرسىنىپ قويدى:
«قالقاجان بالتاباي ۇلى - 1870 -جىلى التايدىڭ قابا اۋدانىنىڭ اققابا سۋىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1975 -جىلى 28 -ساۋىردە 105 جاسىندا دۇنيەدەن وزعان. سۇيەگى - شەرۋشى ىشىندە تولەك ۇرقىنان»
تاريحي ەستەلىكتەردى جەتكىزۋشى: قاۋكەن شاپەك ۇلى(قالقاجان بالۋاننىڭ شوبەرە قىزىن كەلىن قىلىپ تۇسىرگەن كىسى)
جازىپ العان: كوكبورى مۇباراك
نون- فيكشن جانرىنداعى «جۇرەكتى التاي» كىتابىنان
