جوشىنىڭ حاندىق قۇرعان كەزىنەن قازىرگى مەملەكەتىمىزدىڭ سۇلباسىن كورە الامىز - ۇلاربەك دالەي ۇلى
استانا. KAZINFORM - التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاعان جوشى حاننىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى قانداي؟ ول جايلى اڭىزدار مەن الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ قايسىسى شىندىققا جاقىن؟ ونىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءرولى قانداي؟ ۇلى قاعاننىڭ ءومىرى مەن ەرلىكتەرىنە ارنالعان تاريحي رومانىنىڭ اۆتورى ۇلاربەك دالەي ۇلى Kazinform تىلشىسىمەن سۇحباتىندا وسى جانە وزگە دە ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى.
- ۇلاربەك دالەي ۇلى، ءسىز ەلگە اقىن رەتىندە تانىلدىڭىز، سوڭعى كەزدەرى تاريحي كوركەم پروزاجازىپ ءجۇرسىز. بۇل باعىتقا قالاي كەلدىڭىز؟
- ايتا بەرسەك، اڭگىمە كوپ قوي. ولەڭ- جىر قانىنا سىڭگەن ۇلتپىز. تۋعان تاۋ، وسكەن جەرىمىزدىڭ ءبارى ولەڭدەتىپ تۇرادى. سودان بولار، جاستاي كىتاپقا، ولەڭگە اۋەستەندىك. ۋاقىت وتە كەلە ۇلت مادەنيەتىنە ءبىر ۇلەس قوسىپ كەتۋ ءۇشىن ولەڭ ازدىق ەتەتىنىن ءتۇسىندىم. جاستايىمنان وقىعان تاريحي كىتاپتاردىڭ اسەرىمەن وتكەن زاماندارعا اۋەسىم اۋا باستادى. ونىڭ ۇستىنە قىزىلدار جازعان جالعان تاريحتىڭ كەسىرىنەن رۋحىمىز قانشاما جاپا شەگىپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم دە، تاريحي-دەرەكتى روماندار جانرىنا بىردەن دەن قويدىم. وقىعان ماماندىعىم دا وسى سالاعا ساي ەدى. قازىرگى سونشاما دامىعان ينتەرنەت زامانىندا كولەمدى تاريحي دۇنيەلەر جازۋدىڭ دا مۇمكىندىگى ۇلعايا تۇسكەنى تاعى بار.
- قازاق حاندارىنىڭ اتاسى بولعان جوشى حان تۋرالى رومان جازۋعا قالاي تاۋەكەل ەتتىڭىز، قانداي دايىندىقپەن كەلدىڭىز؟
- وعان تاۋەكەل ەتۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. مىسالى، شىڭعىس قاعان جايلى جازۋ ودان گورى وڭايىراق بولار دەپ ويلايمىن. ال جوشى حان وبرازىن الىپ شىعۋ، ونىڭ توڭىرەگىندەگى ءتۇرلى الىپقاشپا وسەك- اياڭعا ۇلاسقان حيكايالاردىڭ ىشىنەن ەڭ دۇرىسىن تاڭداۋ وڭاي ەمەس ەدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە راشيد اد- دين، ءجۋۆايني قاتارلى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرى اجەپتاۋىر ەس قاتقان جايى بار. «جوشى حان جايلى جازامىن» دەگەن بەكىمگە كەلگەن سوڭ، وسى تاقىرىپتى ارنايى زەرتتەۋگە، ەجەلگى قۇندى دەرەكتەر مەن بەرتىنگى مىقتى دەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن سارالاۋعا ءبىراز ۋاقىت جۇمسادىم. جوشى حان ءجۇرىپ وتكەن جورىق جولدارىن (قىتايدان وزگە) شارلاپ شىقتىم. دايىن بولدىم-اۋ دەگەن كەزدە جازۋ ۇستەلىنە ءبىرجولا وتىردىم.
- رومان جازىلعالى ءبىر جىل ءوتتى. وقىرمان باعالادى، زيالى قاۋىم نە دەيدى؟
- رومان جارىق كورىپ، بىرەر اي وتكەن سوڭ وقىرماندار وڭ باعاسىن بەرىپ، جان-جاقتان حاتتار دا جاۋىپ كەتتى. قيىر اۋدان-اۋىلداردان حابارلاسىپ نەمەسە ىزدەپ كەلىپ، جولىعىپ اڭگىمەلەسكەندەر كوپ بولدى. ال زيالى قاۋىم ساناتىنداعى ءبىراز اعالارىم دا جاقسى باعاسىن بەرىپ، بەت العان ساپارىما اقجول تىلەدى. مىسىقتىلەۋ اعا-باۋىرلار دا جوق ەمەس ەكەنىن كوردىك… ءوز باسىم ءبىر نارسەگە - قاشان دا ءادىل ۋاقىتتىڭ باعاسىنا جۇگىنگەندى ءجون كورەمىن.
- بۇل شىعارما جەلىسىمەن تەلەحيكايا ءتۇسىرۋ تۋرالى ۇسىنىستار بولدى ما؟
- بىرنەشە قوردان، جەكە ستۋديالاردان حابارلاستى. ولارعا: «ەسۋگەيدەن باستاپ، جوشى حان ولىمىنەن اياقتالاتىن، ءۇش بۋىن ۇرپاقتىڭ جانكەشتى زامانىن، سۇراپىل سوعىس مايداندارىن كورسەتەتىن تەلەحيكايا ءتۇسىرۋ ءۇشىن وتە قوماقتى قارجى كەرەك. وعان مەملەكەت قولداۋ كورسەتپەسە، جەكە قورلاردىڭ شاماسى جەتپەيدى»، - دەدىم. شىنىمەن دە، تاريحي سەريالدار ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەتەتىن قارجى مولشەرى وتە كوپ. ونى ەندى الداعى ۋاقىتتا كورەرمىز.
- جوشى حاننىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى قانداي؟
- ءبىزدىڭ تاريحىمىز شىڭعىس پەن جوشىدان باستالمايتىنى اقيقات. ارىداعى عۇندار مەن كوك تۇرىكتەر زامانىنىڭ ءوزى ازدىق ەتەدى. ءبىز - الەمگە ۇلى وركەنيەت شۋاعىن سەپكەن، ادامعا ءتان ءتارتىپ پەن باقىتتى ءومىر ۇلگىسىن كورسەتكەن كوشپەندىلەر تۇقىمىمىز. الايدا ەندى عانا تاۋەلسىزدىك الىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى ەندى جيناپ جاتقاندىقتان، بىزگە ءالى تالاي جۇمىس اتقارۋعا تۋرا كەلەدى. جوشى حاننىڭ دەشتى قىپشاقتا حاندىق قۇرعان مەزگىلىنەن قازىرگى مەملەكەتتىگىمىزدىڭ سۇلباسىن انىق كورە الامىز. التىن وردا سياقتى الىپ يمپەريا قۇرعان باتۋ حاننان باستاپ، كەشەگى كەنەسارى، ءاليحان بوكەيحانعا دەيىن سول جوشى حاننىڭ تۇقىمى بولعاندىقتان، جوشى بەينەسى ءبىز ءۇشىن اسا قاستەرلى، قىمبات.
كەي زەرتتەۋشىلەر «جوشى حان تاعىنا وتىرعان جوق، قىپشاق دالاسىن دارۋعاشى رەتىندە باسقاردى» دەگەن پىكىر ايتادى. دەسە دە، راشيد اد-دين باستاعان عۇلامالار جازىپ قالدىرعان دەرەكتەرگە ۇڭىلسەڭىز، شىڭعىس قاعان كوزى تىرىسىندە-اق ءتورت ۇلىنا حان اتاعىن بەرىپ تاستاعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سول داۋىردە ەڭ ۇلى بيلەۋشى قاعان بولدى دا، وعان قاراستى قيىر ۇلىستى باسقارۋشىلار حان لاۋازىمىمەن بيلىك جۇرگىزدى.
- جوشى حاننىڭ جۇمباق ءولىمىنىڭ سىرى نەدە؟ جوشىنىڭ ءولىمى تۋرالى ءارتۇرلى اڭىزدار بار، ءسىز قاي نۇسقاعا سەنەسىز؟
- ءبىر ءىستى انىق ءبىلۋ كەرەك: جوشى حان ولگەنگە دەيىن قاعاناتتىڭ شىڭعىستان كەيىنگى تاعىنا وتىراتىن مۇراگەرى رەتىندە ارنايى سىناقتاردان، تاربيەدەن ءوتتى. 1207 -جىلى، 25 جاسىندا، قاعان اكەسىنىڭ جارلىعىمەن قازىرگى ياكۋتيا جەرى، سايان تاۋلارى مەن بايكول ماڭىن مەكەندەيتىن، سول زاماندا «اعاش ەلى» اتانعان تۇرىك تايپالارىن تۇگەل باعىندىرىپ كەلىپ، تۇڭعىش رەت سول بايتاق اۋماقتى يەلىگىنە الدى. اكەسىنىڭ ريزاشىلىعىمەن ءھام جارلىعىمەن. سودان باستاپ ونىڭ ءومىر جولى نەبىر سۇراپىل شايقاستارعا، داڭقتى جەڭىستەرگە تولى بولدى. تۇستىك قىتايدى، باتىستا حورەزمدى شابۋ سوعىستارىندا جەبە نويان مەن ءسۇبىتاي ءباھادۇر ۇشەۋى ەڭ الدىڭعى شەپتە، مايدان وتىندە ءجۇرىپ ابدەن سىنالدى.
ونىڭ ءولىمىن اكەسىنەن كورەتىندەر دە، قۇلان قاتىننان كورەتىندەر دە بار. ءوزىنىڭ تاعىنا مۇراگەر رەتىندە تاربيەلەپ وتىرعان، ەڭ اقىلدى، پاراساتتى، باتىر ۇلىن نە ءۇشىن ءولتىرۋى كەرەك؟ ال قۇلان قاتىن 1224 -جىلى حورەزم جورىعىنان قايتقان جولدا، قازاق جەرىندە قايتىس بولعانى ءمالىم. جوشىدان ءۇش جىل بۇرىن ولگەن قۇلان قاتىن قايتىپ كورىنەن تۇرىپ كەلىپ جوشىنى ولتىرە الادى؟
قىسقاسى، اركىم ءوز كوزقاراسىن دالەلدەۋگە تىرىسادى عوي. ءوز باسىم ونى نە ءوز اجالىنان كەتتى، بولماسا ءىنىسى شاعاتايدىڭ قاستاندىعىنان ءولدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىن. انىعىن ءبىر جاراتۋشى ءوزى بىلەر.
- جوشى حاننىڭ اناسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. جوشىنىڭ جاستىق شاعى قالاي ءوتتى؟
- جوشى حاننىڭ اناسى بورتە قاتىن - بالا جىگىت تەمۋجىننىڭ ەڭ سەنىمدى، ادال سەرىگى بولا ءبىلدى. ولەر الدىندا جامۇقا ايتتى دەگەن ءسوز بار عوي: «سەنىڭ سوعىس تاكتيكاڭ دا، ءادىس-ايلاڭ دا، پاراساتىڭ مەن ەرلىگىڭ دە مەنەن ارتىق ەمەس ەدى. مەنەن ارتىق جەرىڭ - بورتەدەي مىقتى جارىڭ بولعانىندا»، - دەيتىن ماعىنادا ايتىلاتىن. دەمەك، ادامزات تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار ءتورت قاسقىر ۇل مەن بەس قىز تۋىپ، تاربيەلەگەن بورتە قاتىندى ەشقاشان ايتپاي كەتۋگە بولماس.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قاعاناتتاعى ەڭ قۇرمەتتى ادامعا اينالعان وعان شىڭعىس قاعاننىڭ ءوزى جوشىنىڭ ءولىمى جايلى ەستىرتۋدەن سەسكەنگەن. قاسىنداعى اتاقتى نوياندار مەن باھادۇرلەر دە نە ىستەرىن بىلمەي توسىلىپ قالادى. سونىمەن قاھارلى شىڭعىس مىناداي ايلا تابادى. ارينە، قاعان جارلىعى ءتاڭىر بۇيرىعى رەتىندە قابىلدانادى، ەشكىمنىڭ بۇلتارۋعا مۇمكىندىگى جوق. سول ىزبەن بورتە- ەنەگە ارناپ ارنايى جارلىق جازدىرادى:
«مارتەبەلى حان ۇلدار مەن بەگىم قىزداردىڭ اناسى، ءتاڭىرى القاعان شىڭعىس قاعاننىڭ حانىمى بورتە ەنەگە ءمالىم بولعاي! ءبىزدىڭ بابالارىمىز مارال كولىندە ءتاڭىر شاپاعاتىنان جارالعان. ولار بورتە- ءبورى مەن عۋا مارال ەدى. ۇلىمىز جوشى دا ءتاڭىر شاپاعاتىمەن بورتە ەنەنىڭ قۇرساعىندا جارالىپ، بىزگە ۋاقىتشا حانزادا رەتىندە جىبەرىلگەن ەكەن. كوكتەن جارلىق كەلىپ، جوشى ۇلىڭ ءبورى بابامىز تۋعان مەكەندە ءتاڭىر عۇزىرىنا كەتىپتى. قازاعا قارسىلاسۋ كوكتى قاھارلاندىرادى. كوكتە - ءتاڭىر، جەردە - قاعان ءبىر. الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى».
تۇڭعىش ۇلىنىڭ قارالى حابارىن زارلى بورتە ەنە وسىلاي ەستىگەن ەكەن.
جوشىنىڭ بالالىق شاعى وگەلىن اجەسى، بورتە شەشەسى جانە اپا-ەكەسى تەمۋجىن قاتارلى ءۇش انانىڭ باۋلۋىندا وتكەنى بەلگىلى. ونىڭ كەز كەلگەن سوعىستا بىردەن قىرعىن جاساۋعا، قالالاردى قيراتۋعا قارسى بولۋى دا سودان. ءۇش انانىڭ ونەگەسىن العان ونىڭ قانعا شولدەگەن وسىناۋ زۇلمات عاسىردا ەرەكشە مەيىرىمدى بولۋىنا ىقپال ەتتى. ۇرگەنىش تۇبىندەگى ىنىلەرىمەن بولعان قاتتى ەرەگەس تە وسىنداي مەيىرىمدىلىگىنەن بولعانىن تاريح ايشىقتاپ تۇر.
- جوشى ۇلىسىنىڭ سول كەزدە شاڭىراعىن كوتەرىسكەن تايپالار كىمدەر بولدى؟
- جوشى ۇلىسى عانا ەمەس، شىڭعىس قۇرعان الىپ قاعاناتتىڭ، كەيىنگى باتۋ حان تۋىن كوتەرگەن التىن وردانىڭ ۋىعىن شانىشقان، مەرەيىن اسقاقتاتقان، قان كەشۋ جورىقتارىنا قاتىسىپ، «شەپ ىشىنەن تۋ العان، دۋلىعالى باس كەسكەن» باتىرلار مەن تۇمەندەردىڭ بارلىعى قازىرگى قازاق ىشىندەگى تايپالار مەن رۋلار. قازىرگى قازاقتار - شىڭعىس قۇرعان الىپ قاعاناتتىڭ نەگىزگى ءدىڭى، تىرەۋى بولدى.
ءبىزدىڭ تاريحىمىز سونشاما داڭقتى، سونشاما ايگىلى، رۋحتى ەدى» دەيتىنىم سودان. سوندىقتان ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءالى الدا.
- قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
- تاڭداپ تۇسكەن تاقىرىبىم جوشى حان بولعان سوڭ، كەلەسى كىتاپتارىم دا باتۋ حان جانە التىن وردانىڭ جازىلماعان اقتاڭداق تۇستارى بولارى بەلگىلى. جوسپار ۇلكەن، ماقسات زور. ونىڭ ءبارىن ءوز ۋاقىتىندا كورەرمىز.
قازىر ايتا كەتەتىن جاڭالىعىم - سول «جوشى حان» تاريحي-دەرەكتى رومانىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى «باتۋ حان» دەگەن رومانىمدى اياقتاپ قالدىم. بۇيىرسا، الداعى قاراشا ايىندا وقىرمانعا جول تارتادى دەگەن ءۇمىت پەن جوسپار بار. «فوليانت» باسپاسىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، رەداكتسيالىق جۇمىستارى باستالىپ تا كەتتى.
بۇل رومان دا اۋەلگى باعىتىم بويىنشا تاريحي-دەرەكتى دۇنيە. ودان سونشاما ءبىر كوركەمدىك پەن قيال ىزدەپ اۋرە بولۋدىڭ كەرەگى شامالى دەر ەدىم. ناقتى تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەرگە، انىق تاڭباعا تۇسكەن جازبالارعا نەگىزدەلگەن سوڭ، «رومان جازعاننىڭ ءجونى وسى» دەپ ارتىق قيالعا بوي ۇرىپ، شىن تاريحتان الشاقتاپ كەتۋدى ءجون كورمەدىم. باعاسىن پاتشا كوڭىل وقىرمانىم ءوزى بەرەر.
ايتا كەتەيىك، جازۋشىمەن كەزدەسۋدى MARWIN/Meloman دۇكەندەر جەلىسى ۇيىمداستىردى.
جىل سايىن مىڭداعان وقىرماندى بىرىكتىرەتىن BOOKFEST بيىل دا اۋقىمدى باعدارلاما ۇسىنىپ وتىر:
• ۇزدىك كىتاپتار جەڭىلدىكتى باعامەن؛
• سىيلىقتار مەن توسىنسىيلار ۇتىستارى؛
• وتاندىق جانە شەتەلدىك اۆتورلارمەن كەزدەسۋلەر؛
• تانىمال كاسىپكەرلەرمەن اشىق سۇحباتتار؛
• شەبەرلىك ساعاتتارى، دارىستەر جانە اۆتوگراف- سەسسيالار.
فەستيۆال اياسىندا ءارتۇرلى جاستاعى، ءتۇرلى قىزىعۋشىلىقتاعى ادامداردى بىرىكتىرەتىن ۇلكەن ادەبي الاڭ قالىپتاسادى. ونىڭ باستى ماقساتى - وقىرمانداردى الەمدىك ادەبي جاۋھارلارمەن تانىستىرۋ، وقۋ مادەنيەتىن كۇندەلىكتى ءومىر سالتىنا اينالدىرۋ جانە وتاندىق اۆتورلاردى قولداۋ.
شارا اتالعان دۇكەن جەلىسى بار قالالاردىڭ بارىندە – 3-قازانعا دەيىن جالعاسادى.
بۇعان دەيىن، بەلگىلى تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ التىن وردا تاريحى تۋرالى قاتە تۇسىنىكتەردى تۇزەپ، جاڭا كىتاپ جازاتىنىن ايتقان ەدى.
اۆتور
ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
