جوشى ۇلىسى ءبىرتۇتاس قازاق حالقى رەتىندە قالىپتاسۋىمىزدىڭ نەگىزىن قالادى - تۇرسىنحان زاكەن ۇلى

استانا. KAZINFORM - بيىل ەلىمىزدە جوشى ۇلىسىنىڭ 800 -جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىپ جاتىر. وسىعان وراي kazinform ءتىلشىسى بەلگىلى جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنحان زاكەن ۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدى.

- جوشى حان ءبىز ءۇشىن كىم؟ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى قانداي؟

- جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعى ۇلتتىق ماسشتابتا تاريحتا تۇڭعىش رەت اتالىپ ءوتىپ جاتىر. التىن وردا داۋىرىنە ەندى عانا ءمان- ماڭىز بەرىپ جاتىرمىز. بۇل نەگىزى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن قولعا الىنۋى ءتيىس شارا ەدى. التىن وردا ءداۋىرىن، جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋدى ەرتە باستاۋىمىز كەرەك ەدى. مۇمكىن ءساتى ەندى تۋعان شىعار.

جوشى حان - ءبىزدىڭ قازاق حاندارىنىڭ اتاسى دەپ ايتۋعا بولادى. قازاق تاريحىندا ەكى ۇلكەن يەرارحيالىق جۇيە بار. ءبىرى - ءدىني، ەندى ءبىر اكىمشىلىك. اكىمشىلىك جۇيە بويىنشا، ءبىزدى التىن وردا داۋىرىنەن بەرى جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەپ كەلدى. قازاق ولاردىڭ ۇرپاقتارىن تورەلەر دەپ اتادى. ال ءدىني بيلىكتى قوجالار ۇستادى. ەل اراسىندا «تورە، قوجا تەگى ءبىر» دەگەن ءسوز سودان قالعان. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. جالپى، جوشى ۇرپاقتارى ءبىزدىڭ حاندىق جۇيەمىزدى 1847 -جىلعا دەيىن تۇراقتى ۇستاپ كەلدى دەپ ايتۋعا بولادى. 1822 -جىلدان باستاپ رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرىنىڭ كوپ بولىگىن وتارلاپ، حاندىق جۇيەنى كۇشپەن جويماق بولدى. قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىم ۇلى تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وتان قورعاۋ سوعىسىن باستادى. ءبىز كەنەسارى حاننىڭ قايتىس بولعان كەزىنە دەيىن قازاق حاندىعى تاريحنامالىق تۇرعىدان ءومىر ءسۇردى دەپ ايتا الامىز.

1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن رەسەيدە دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىلادى دەگەن ءۇمىت بولدى. ول از ۋاقىتقا جالعاسسا دا، الاش ازاماتتارى اتقا قونىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، قۇقىعىن تالاپ ەتە باستادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاشتىقتار ورتاعا شىعىپ، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن، ەلدىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستى. الايدا بۇل تۇستا حاندىق جۇيەمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. الاشتىقتار جاپونيا ۇلگىسىندەگى جاڭا دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات ەتتى. سول كەزدە جاپونيادا ءوزىنىڭ يمپەراتورلىق جۇيەسى ۇزىلمەي ساقتالىپ قالىپ ەدى. ال ءبىزدىڭ حاندىق جۇيەمىز جويىلعاننان كەيىن، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز باسقاراتىن ەلدىك داستۇردەن قۇر-الاقان قالدىق. ياعني، حاننان، مەملەكەتتىك تيتۋلدان ايىرىلدىق. ءوز ەلىندە قۇلدىق جۇيە ءالى ساقتالىپ وتىرعان رەسەي يمپەرياسى ءبىزدى وتار حالىققا، قۇل حالىققا اينالدىردى. ەگەر ءبىزدىڭ جوشىدان باستالعان حاندىق جۇيەمىز كەشەگى كۇنگە دەيىن جالعاسقاندا، ءبىز قۇقىقتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرىپ، دامىعان جاپونيا، انگليا سەكىلدى كونستيتۋتسيالىق مونارحيالىق مەملەكەتكە اينالعان بولار ەدىك. ول ءبىز جۇرەتىن ەڭ تۋرا جول ەدى. وندا بىزدە كوپتەگەن ماسەلەلەر ۇلتتىق تۇرعىدان شەشىلەر ەدى. الايدا ءبىز 70 جىل بويى كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ قول استىندا، ەزگىسىندە بولدىق. ۇلتتىق جادى جويىلىپ كەتە جازدادى. ءتىلىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى، تەرريتوريامىزدى ارەڭ ساقتاپ قالدىق. ەندى، وعان دا شۇكىرشىلىك ەتەمىز. جوشى ۇلىسى ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە قالىپتاسۋىمىزدىڭ نەگىزىن قالادى. ال، وعان دەيىن قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالار ءوز الدىنا ەلدىك ءداستۇرى بار مەملەكەتتەر بولدى. وسى ۇلىستاردىڭ باسىن جوشى بىرىكتىردى.

مەن التىن وردا كەزەڭىن جالپى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ۇلى وزگەرىستەرگە تولى ءبىر ءداۋىرى دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز جوشى ۇلىسىن ايتقان كەزدە قازاق جەرىنە مەملەكەتتىك ءداستۇردىڭ باستاۋلارى بولعان ەجەلگى عۇن، ءۇيسىن، باتىس تۇرىك قاعاناتى، قاڭلى، تۇركەش، قارلۇق، قيماقتاردى ەسكە الامىز. ورحون دالاسىندا، كونە تۇركى قاعاناتىنىڭ تاعانىندا قۇرىلعان ءبىزدىڭ ۇلىستىق مەملەكەتتەر ءبىرىنشى بولىپ شىڭعىسحانعا باعىندى.

بۇگىندە ەلىمىزدە جوشى ۇلىسى تۋرالى زەرتتەۋلەر قانداي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟

بۇگىنگى تاڭدا، جوشى مەملەكەتى تۋرالى زەرتتەۋ ەلىمىزدە كەرەمەت دەڭگەيدە دەپ ايتا المايمىن. سەڭ ەندى قوزعالدى. ءبىز التىن وردا ءداۋرىن دە تولىق زەرتتەي المادىق. قازاق تىلىندە جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەر كوپ ەمەس. قىتاي دەرەكتەرىندە دە التىن وردا ءداۋىرى تۋرالى مالىمەتتەر از. مۇمكىن سول كەزدەگى تەرريتوريالىق شالعايلىقتىڭ اسەرى بولعان شىعار. التىن وردا ءداۋىرى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىلعان كىتاپتار كوپ. سول سەبەپتى، قىتاي تاريحشىلارى ورىس دەرەكتەرىنە كوپ جۇگىنەدى.

بۇگىن ءبىز الەم ەلدەرى مويىنداعان تاۋەلسىز ەلمىز. تاريحىمىزدى قالاي جازۋ - ءوز قولىمىزدا. الايدا بىزدە عالىمداردا بولسىن نەمەسە عىلىمدى ۇيىمداسىتىرىپ وتىرعان باسشىلاردا بولسىن، ءالى دە جالتاقتىق بار، ءالى دە ورىستاردىڭ، قىتايلاردىڭ، شەتەل اۆتورلارىنىڭ پىكىرىن العا قويىپ، سولارعا كوزسىز تابىنۋ بار. مۇنى مەن تاۋەلسىزدىككە سەنبەۋشىلىك، نەمەسە تاۋەلسىز ويلاۋ قابىلەتىنىڭ جوقتىعى دەر ەدىم. سونىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ دەربەس، تاۋەلسىز تاريحنامامىز قالىپتاسپاي جاتىر. تاريح — ۇلتتى تاربيەلەيتىن قۇرال. ونسىز ءاربىر ەلدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگى بولمايدى. قازاق تاريحى قازاقستان تاريحىمەن شەكتەلمەيدى. ونى دا ويلانۋىمىز كەرەك. جالپى قازاق بىرىكپەي ۇلتتىق رۋح تۇگەندەلمەيدى. بۇرىنعى الاشتىقتار جالپى قازاقتىڭ مۇدەسىن ويلاعان. بۇگىنگى «الاششىلدار» تەك كەشەگى الاشتىقتاردىڭ جاساعان ىسىنە تامسانۋمەن كەلەدى. ءبىراق ولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەمەيدى.

— جوشى حاننىڭ تەگى تۋرالى تارتىس كوپ ەكەنىن بىلەمىز. سىزشە جوشىنىڭ تەگى كىم؟

- جوشى حاننىڭ تەگىنىڭ كىم بولۋى ەرەكشە ماڭىزدى دەپ ايتا المايمىن. ونى تالقىلاپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ول كىم بولسا دا جوشى حان! جوشىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى «كىمنەن تۋدى؟»، «ارعى تەگى كىم» دەگەن سەكىلدى سۇراقتاردى قازبالاي بەرۋ مورالدىق- ەتيكالىق تۇرعىدان قاجەتسىز دەپ بىلەمىن. بۇل تۋرالى ۇلى قاعان شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە، قاسىنداعىلار دا ەشتەڭە ايتپاعان. تەك حاندىق تاقتان دامەلى، جوشى حانعا باسەكەلەس بولعان شاعاتاي عانا اۋىق- اۋىق بۇل ماسەلەنى قوزعاعان. ءبىراق بۇل سۇراق سول شاعاتايدىڭ وزىنە دە ابروي اكەلمەدى. ۇلى قاعان شىڭعىس حاننىڭ ءوزى قوزعاماعان، ىشكى تۇيسىگى قالاماعان نارسەنى ءبىز نەگە ايتا بەرەمىز. بىزدە سوڭعى كەزدەرى ءبىر ءۇردىس ەتەك الدى. «شىڭعىس حان كىم»، «موڭعۇل ما، قازاقپا؟» دەگەن سەكىلدى. مەنىڭ بۇل تۇرعىداعى كوز قاراسىم ايقىن. شىڭعىس حان تۇتاس كوشپەندىلەر الەمىنە ورتاق تۇلعا، ودان بەرى الساق، تۇركى- موڭعۇل حالىقتارىنا ورتاق تۇلعا. قازاقتا «ءوزى جاقسى جىگىتتىڭ اتا تەگىن سۇراما» دەيتىن ءبىر ءسوز بار. بۇل قاراپايىم ومىردە ايتىلاتىن ماقال. ال، شىڭعىس حان، جوشى حان سەكىلدى ادامدار الەمدىك تاريحنامادا اتى ايگىلى تۇلعالار. بۇگىن ءبىز ولاردىڭ تەگىن قازبالاپ، جاڭالىق اشپايمىز. كەرىسىنشە، ابىرويسىزدىققا ۇرىنامىز. ويتكەنى ءبىز وعان ناقتى دالەل بولاتىن دەرەكتەردى تاپقان جوقپىز. ەگەر ءبىز جوشى حاندى «قازاق» قىلساق، وندا ءارى قاراي قاي رۋدان ەكەنىنە نازار اۋدارا باستايمىز. ءسويتىپ ءوز ىشىمىزدە بىتپەيتىن داۋ باستالادى. باستالىپ تا جاتىر. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن ءبىر دەرتكە اينالدى. مىسالى، باسقا ۇلتتان شىققان الەم چەمپيوندارىنا قازاقتىڭ شاپانىن، جەيدەسىن كيگىزىپ قازاق جاساعىمىز كەلەدى. ورىستىڭ سپۋتنيگىنە «KazSat» دەپ جازىپ اسپانعا ۇشىرىپ ماقتانامىز. ەندى وسى شىڭعىس حان سەكىلدى تۇلعالاردى ءبىر- ەكى ماقالامەن قازاق قىلىپ العىمىز كەلەدى. بىزگە تاريحتاعى كوشپەندى، كيىز تۋرلىقتى حالىقتاردىڭ بىرلىگى، ىنتىماعى كەرەك. يمپەريالار جان- جاقتان قىسقاندا ابىلايدىڭ ءوزى امىرسانامەن دوستاسقان… شىڭعىس حان بارىمىزگە جەتەدى. دەمەك، ول دا ءبىزدىڭ بابامىز دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستانساق قاتەلەسپەيمىز.

— جوشى حاننىڭ جۇمباق ءولىمىنىڭ سىرى نەدە؟ جوشى حاننىڭ ءولىمى تۋرالى دەرەكتەردىڭ قاي نۇسقاسى كوڭىلگە قونىمدى دەپ بىلەسىز؟

- جوشى حاننىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا، حاندىق بيلىككە دەگەن تالاس، شاعاتايدىڭ كورەالماستىعى سەبەپ بولعان دەپ ويلايمىن. كەيبىر تاريحشىلار «شىڭعىس حان ۇگەدەيدى جىبەرىپ، جوشىنى ءولتىردى» دەگەن نۇسقانى ۇسىنادى. بۇل دۇرىس ەمەس. شىڭعىس حان ومىرىندە جوشىنىڭ ماڭدايىنان قاقپاعان، جولىنا بوگەت بولماعان. كەرىسىنشە قاناتتاندىرىپ، ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، قايراتتاندىرىپ وتىرعان. ۇلكەن ۇلى رەتىندە سەنىم ارتىپ، ەڭ جاۋاپتى جورىقتارعا جىبەرىپ وتىرعان. سوعان جاراي، جوشى دا ءوزىنىڭ باتىرلىعىن، ەرىك- جىگەرىن، تالانتتى قولباسشى ەكەنىن دالەلدەدى. سوندىقتان جوشىنى اكەسى شىڭعىسحان ءولتىردى دەپ قالاي ايتۋعا بولادى. جوشىنى ولتىرسە، ءىنىسى شاعاتاي ولتىرگەن بولۋى مۇمكىن. بۇرىننان كەلە جاتقان باسەكە، ىشكى قىجىل، تاققا تالاس. شاعاتاي ەلدىڭ سوزىنە ەرىپ، جوشىنىڭ اتاق-داڭقىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىن كورە الماي، تاقتى تارتىپ الىپ قويا ما دەگەن قاۋىپپەن، وعان بارىنشا وشپەندىلىك تانىتادى.

— جوشى حاننىڭ ءدىني ۇستانىمى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇل كۇردەلى سۇراق. جالپى موڭعولدار، تۇركىلەر سول زامانداردا تاڭىرشىلدىك دىنىندە بولدى. شىڭعىسحان قازاق دالاسىن، ورتا ازيانى باعىندىرۋ قارساڭىندا، سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى كەرەي، نايمان تايپالارى تاڭىرشىلدىكپەن قوسا، نەستوريان دىنىنە سەنگەن. بىرەۋلەر بۇنى جوققا شىعارادى. ءبىراق شىندىق سولاي. نەستوريان ءدىنى ورتا ازياعا، شىعىس تۇركىستانعا، قىتايعا، قازىرگى موڭعوليا تەرريتورياسىنا كەڭ تارالعان. ۇلى دالادا ورحونعا، سارىارقاعا، جەتىسۋعا دەيىنگى جەرلەردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ءبىر بولىگى نەستوريان، ءبىر بولىگى تاڭىرشىلدىك دىندەرىندە بولدى. ول كەزدە موڭعولدار نەستوريان دىنىنە سەندى دەگەن مالىمەت جوق. ال يسلام ⅩⅢ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن التايدان ارى اسا قويماعان. سوندىقتان جوشى ۇلكەن قۇرىلتاي اشىپ، حان سايلانعانعا دەيىن ءتاڭىر دىنىندە بولدى. ءبىراق كەيىن كەلە، بىرتىندەپ يسلام دىنىنە بەت بۇرعان بولۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىم، تاريحشى ءال- ءناساۆيدىڭ جازۋىنشا، 1220 -جىلى شىڭعىسحان حورەزم شاح مۇحاممەدتتىڭ ەلىن باعىندىرىپ، وسى ەلدىڭ ايەلدەرىن، قىزدارىن تۇتقىنعا الادى. سول كەزدە مۋحاممەد شاحتىڭ حان-سۇلتان دەگەن قىزىن جوشىعا ۇيلەندىرەدى. كەيىن ول ەكەۋىنەن تۋعان بەركە ناعىز مۇسىلمان تاربيەسىمەن وسەدى. دەمەك، وسى كەزدە جوشى حاننىڭ التىن وردانىڭ ءبىرىنشى مۇسىلمان حانى بەركەنىڭ اكەسى بولعاندىعىن جانە بەركەنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا شەشەسى حان-سۇلتاننىڭ اسەر ەتكەنىن كورۋگە بولادى. ال ەندى، جوشىنىڭ قۇشاعىندا جاتقان جارى مۇسىلماندىقتىڭ پارىزدارىن مۇلتىكسىز ورىنداپ جۇرگەن شاقتا، مەنىڭشە، ول جوشى حاندى دا مۇسىلمانشىلىققا شاقىردى دەپ ويلايمىن. جوشىنىڭ ەندى ءبىر ۇلى باتۋ حاننىڭ تۇسىندا ونىڭ اسكەرلەرى جورىققا جانازالارىن شىعارىپ اتتاناتىن بولعان. سول ءۇشىن، بۇل كەزەڭدەردە موڭعول نوياندارىنىڭ اراسىندا تۇركىلەنۋىمەن بىرگە يسلامدانۋ جەدەل ءجۇردى دەپ ويلايمىن.

— جوشى حاننىڭ جەرلەنگەن جەرى تۋرالى دا تالاس كوپ. جوشى حاننىڭ كەسەنەسى تۇرعان جەر قانداي دەرەككە نەگىزدەلگەن؟

- «جوشى حان وسىندا جەرلەندى» دەگەن ناقتى دەرەك بار دەپ ايتا المايمىن. دەگەنمەن، جوشى حاننىڭ ۇلىتاۋدا حان كوتەرىلگەندىگى جانە وسى دالادا جەرلەنگەندىگى اقيقات. مەن وعان كۇمان كەلتىرمەيمىن. ويتكەنى جاناما تۇردەگى بارلىق دەرەكتەر مەن تاريحي وقيعالاردىڭ ۆەرسياسى، اڭىز- اڭگىمەلەردىڭ جۇلگەسى سوعان مەڭزەيدى.

— «التىن وردانىڭ» تىكەلەي مۇراگەرى قازاق ەلى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ باسقا كورشى ەلدەردىڭ تالاسى بارما؟

- ارينە، التىن وردادان بولىنگەن باسقا حاندىقتار دا بار. ولار دا ءوز تاريحىنىڭ باستاۋىن التىن وردا داۋىرىنەن الادى. مىسالى، نوعايلار، باشقۇرتتار، تاتارلار، ءتىپتى، ورىستار دا وزدەرىن التىن وردا داۋىرىمەن بايلانىستىرادى. ءبىراق، التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى رەتىندە قازاق حاندىعىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى حاندارىمىزدىڭ شەجىرەسى وسىعان دالەل.

وسى ورايدا تاعى ءبىر تاريحنامالىق ماسەلەگە توقتالا كەتكەن ءجون. ول بولسا قازاق جەرىندە جوشى ۇلىسىمەن قاتار پايدا بولعان وزگە ۇلىستاردىڭ ماسەلەسى. وسىناۋ وتپەلى كەزەڭ تاريحىن ءسوز ەتكەندە، ءبىز ادەتتە تەك جوشى ۇلىسىن عانا تىلگە تيەك ەتە بەرەمىز. ال، جوشىمەن بىرگە قازاق جەرىندە وردا تىككەن شىڭعىس حاننىڭ قالعان ەكى بالاسى شاعاتاي مەن ۇگەدەي ۇلىستارى تۋرالى نەگە ايتپايمىز؟ ! بۇل ەكى ۇلىس تا قازاق جەرىندە، ياعني ۇگەدەي ۇلىسى تارباعاتايدا، شاعاتاي ۇلىسى جەتىسۋدا قۇرىلدى عوي. سوندىقتان ءبىز جوشى ۇلىسىن ايتقان كەزدە مىندەتتى تۇردە شاعاتاي جانە ۇگەدەي ۇلىستارىن قوسىپ ايتۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىز جوشى ۇلىسى تۋرالى ايتىپ، قالعان ەكەۋىن ايتپاساق، ونىمىز شىعىستاعى كورشىگە مايداي جاعادى. ويتكەنى، شىعىستاعى كورشىمىز كەيبىر جازبالارىندا جەتىسۋدى، شىعىس قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرلەرىن «ەجەلگى قىتاي تەرريتورياسى» دەپ جازىپ كەلەدى. بۇعان ازىرگە دەيىن ءبىزدىڭ تاراپتان تويتارىس بەرگەن نە مينستىرلىك، نە ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى، نە جەكە عالىمدار بولعان ەمەس. بۇل ۇلكەن ماسەلە. جوشى عانا ەمەس، شاعاتاي، وگەدەي حاندىقتارىنىڭ جەرى دە قازاقتىڭ جەرى. ءبىز بۇنداي پىكىرلەردى تاريحنامالىق تۇرعىدان، ناقتى دەرەكتەرمەن تەرىسكە شىعارۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە وراي، ءبىز ءالى ءۇنسىز وتىرمىز. بۇل كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. وسى باعىتتا وتكىر، دالەلدى زەرتتەۋ ماقالارىن جازىپ، الەمدىك باسىلىمداردا جاريالاپ تويتارىس بەرۋىمىز كەرەك. جالپى العاندا، ءبىزدىڭ التىن وردا تاريحىن كوتەرۋىمىز، جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋىمىز تاريحتى بۇرا تارتقان ورىس ساياساتكەرلەرىنە بەرگەن جاۋابىمىز دەپ ويلايمىن. سول سەكىلدى، شىعىستاعى كورشىگە دە ءسوزىمىز ايقىن بولۋى ءتيىس.

— جاقىندا بەلگىلى جازۋشى ۇلاربەك دالەي ۇلىنىڭ «جوشى حان» تاريحي رومانى جارىققا شىقتى. روماندى وقىدىڭىز با؟ قانداي باعا بەرەسىز؟

- بۇل رومان - جوشى حان ارقىلى كوشپەندىلەردىڭ، تۇرمىس- تىرشىلىگىن، سالت- ءداستۇرىن، بولىمىسىن جاقسى جەتكىزىپ بەرگەن. بۇل ۇلاربەكتىڭ ءوزىنىڭ كوشپەندى قازاقتىڭ تۇرمىسىن كورىپ وسكەندىگىنەن، كوشپەندى تىرشىلىكپەن ەتەنە قارىم- قاتىناستا بولعاندىعىنان دەپ ويلايمىن. قالادا تۋىپ- وسكەن بولسا بۇلاي جەتكىزە المايتىن ەدى. كوشپەندى ءومىردىڭ سارقىنىن كورگەن بۋىن ەكەنى بىردەن بايقالادى. بۇل رومانداعى ءسوز قولدانىستارىنا، سۋرەتتەۋلەرىنە ءتانتى بولدىم. وزىنە دە ايتقانمىن، ءتورت اياعى تەڭ دۇنيە بولمايدى. ۇلاربەك جالپى جوشىنى، ونىڭ اكەسى شىڭعىس حاندى كونە تۇركىلەردىڭ وكىلى رەتىندە سۋرەتتەيدى. مۇمكىن بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس شىعار، الايدا ءبىز سول ارقىلى ءبارىن قازاققا تارتىپ، موڭعول دەگەن ءبۇتىن ءبىر ۇلتتى جوققا شىعارساق تاريح الدىندا قاتەلەسەمىز. شىڭعىس حان ۇلى دالانى بىرىكتىرگەندە «ۇلى موڭعۇل ۇلىسى» دەپ اتاعان بۇل اتاۋ بەكەر تۋماعان. ول كەزدە «قازاق» دەگەن ات تا بولماعان. قىتاي دەرەكتەرى «موڭعول» دەگەن اتاۋدى سوناۋ كوك تۇرىكتەر كەزىنەن باستاپ قاراستىرادى. سولتۇستىك- شىعىس موڭعولياداعى حارحيرا وزەنىنىڭ بويىنان 1224 -جىلى جازىلىپ قالعان ءبىر ەسكەرتكىش تاس تابىلعان. وندا، شىعىس حان سارتاۋىلدان قايتقاننان كەيىن، بۇكىل موڭعول ۇلىستارىنىڭ نوياندارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلاناسىر توي جاسادى. وسى تويدا نەمەرەسى ەسۋكەن 335 قادام جەردەن ساداق اتىپ نىساناعا ءدال تيگىزدى، -دەپ جازىلعان ەكەن. بۇل جازۋ موڭعول تىلىندە كونە ۇيعىر جازۋىمەن تاسقا قاشالىپ جازىلىپتى. وسىنى كورە وتىرىپ، ءبىز قالاي موڭعول حالقىن، ونىڭ ءتىلى مەن جازۋىن، «قۇپيا تاريحتى» جوققا شىعارامىز. بۇدان دا ەرتەرەكتەگى ءبىر جازبا موڭعوليادا تابىلىپ، «حۇيستولگوي بيچەەس» نەمەسە «حۇيستولعاي حاتى» دەپ اتالعان. عالىمدار بۇل ءماتىندى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ V- VII عاسىرلارىنا جاتقىزادى. ناقتىراق ايتقاندا، ا. ۆوۆين، د. ماۋەن، ە. دە لا ۆايسسەر جانە م. ولمەز سەكىلدى عالىمدار ونى زەرتتەپ، ماتىندەردىڭ قازىرگى موڭعول تىلىنە وتە ۇقساس پروتوموڭعول تىلىندە جازىلعانىن انىقتاعان. ونى دەيسىز، ءبىز شىڭعىس حاندى قازاق دەپ جار سالعاننان كەيىن، موڭعول عالىمدارى ورحون بويىنداعى كونە تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىن موڭعولداردىڭ ءتول مۇراسى دەپ جاريالاۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپتى. ولار ەگەر مەملەكەتتىك تۇرعىدان سولاي شەشىم قابىلداپ جىبەرسە، ءبىز تۇك تە ىستەي المايمىز. تەك ءمۇيىز سۇرايمىز دەپ قۇلاقتان ايىرىلامىز. جالپى موڭعول، تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى تەگى ءبىر. ءبولىپ-جارۋعا جانە ءبىر-بىرىمەن الماستىرۋعا كەلمەيدى، وزىندىك ەرەكشەلىگى، ايىرماشىلىعى بار. ءبىزدى شاتاستىرىپ جۇرگەن دە وسى سەبەپتەر.

سوندىقتان مەن ۇلاربەك باۋىرىما موڭعول دەگەن ۇلتتى، ونىڭ تاريحىن مانسۇقتاۋعا بولمايدى دەدىم. ول رومانىن جازىپ بولعاسىن ماعان كەلىپ، كەيبىر جەرلەرىن اقىلداسىپ، وقيعالاردىڭ شەشىمى تۋرالى پىكىرلەستى. مەنىڭ جازعان «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى» تاريحي رومانىمنىڭ ءوزىنىڭ وسى كىتاپتى جازۋىنا ۇلكەن شابىت بەرگەنىن دە ايتتى. ونىسىنا راحمەت! مەنىڭ بۇل كىتابىم وسىدان 24 جىل بۇرىن جازىلعان ەدى. سول ارقىلى مەن شىڭعىس حاننىڭ وبرازىن قازاق ادەبيەتىندەگى رومان جانرىنا الىپ كەلدىم. بۇل ەلىمىزدە شىڭعىس حان تۋرالى پىكىرتالاستىڭ باستاماسى بولدى دەپ ايتا الامىن. تاريحي سانادا ۇلكەن رەنەسانس پايدا بولدى. مەن ول كىتابىمنىڭ ءبىرتالاي جەرىندە جوشى حان تۋرالى دا جازعانمىن. سوڭعى باسىلىمىندا جوشى حاننىڭ ءولىمى تۋرالى ءسىبىر حالىقتارىنىڭ اراسىندا ساقتالىپ قالعان جىر جولدارىن كىرگىزدىم. ال ۇلاربەك بولسا، جوشى حاننىڭ وبرازىن وزىنشە سومداعان. بۇل جەردە كەيبىر تاريحي وقيعالار مەن ولاردىڭ شەشىمى تۋرالى قالاي جازۋ ءار اۆتوردىڭ ءوز ەركىندەگى ماسەلە دەپ ويلايمىن.

— جوشى ۇلىسى تۋرالى زەرتتەۋدىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا بەرەرى قانداي؟

- وتە ۇلكەن ءمان- ماڭىزعا يە. جوشى ۇلىسىن اكەدەميالىق دەڭگەيدە زەرتتەپ- زەردەلەۋىمىز كەرەك. مەملەكەت ءۇشىن تاريحي زەرتتەۋلەر باسەڭسىمەۋى، ودان اقشا ايانباۋى ءتيىس. ول ۇلكەن ستراتەگيالىق قۇرىلىس رەتىندە قارالعانى ءجون. ويتكەنى ءبىز تاريحىمىزدان ايرىلىپ قالعان حالىقپىز. وسىنداي عىلىمي زەرتتەۋلەر بولاشاق ۇرپاققا، وزدەرىنىڭ تاريحي ساناسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا، ولاردىڭ ۇلتقا، ەلگە دەگەن ماقتانىش سەزىمدەرى مەن ماحابباتىن وياتۋعا، وتانشىلدىق ەرىك-جىگەرىن جانۋعا كومەكتەسەدى. ارينە، ءبىزدىڭ تاريحىمىز تەك كەرەمەتتەردەن عانا تۇرمايدى. ءبىز تاريحىمىزدى تەك ماقتان ءۇشىن ەمەس، ساباق الۋ ءۇشىن دە جازۋىمىز كەرەك.

— ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

اۆتور

ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى