جوشى حان ءومىرىنىڭ قۇپياسى

Kazinform اگەنتتىگى جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعى اياسىندا ماقالالار توپتاماسىن جاريالاۋدى جالعاستىرادى. بۇل جولى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حان تۋرالى عىلىمي ينستيتۋتتىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى ابىلبەك قاراتايەۆ ايتىپ بەردى.

-جوشىنىڭ شىققان تەگى تۋرالى نەبىلەسىز؟ تاريح عىلىمدارى بۇل تۋرالى نەايتادى؟

- جوشىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى دەرەك قىزىققا ءارى شىتىرمانعا تولى. قازىرگى كەزدە ونىڭ ەكى نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى - رەسمي. جوشى - شىڭعىس حان مەن بورتەنىڭ ۇلكەن ۇلى. ءيا، بورتە جوشى ومىرگە كەلمەس بۇرىن مەركىتتەردىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، بۇعاۋدا بولعان. ءبىراق شىڭعىس حان ونى بوساتىپ، جانىنا الىپ، جوشىنى بالام دەپ قابىلدادى.

ەكىنشى نۇسقا - شىڭعىس حان جوشىنىڭ بيولوگيالىق اكەسى ەمەس. ونىڭ اكەسى مەركىتتەردىڭ ءبىرى. بۇل نۇسقا جوشى ولگەن سوڭ اۋلەت اراسىنداعى داۋ- دامايدا، تاققا تالاستا ايتىلدى. شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى اراسىندا، اسىرەسە تولەگە اۋلەتى كۇمان تۋدىرىپ، قارسىلىق ءبىلدىردى. ولار جوشى ۇرپاعىن بيلىكتەن الاستاتقىسى كەلدى.

-ونىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى اڭىزداردىڭ قانداي ماڭىزى بار؟

- «اڭىز» نەمەسە «موڭعول تاريحىنىڭ قۇپياسى» - بۇل جوشى تەگى تۋرالى پىكىرتالاستىڭ وزەگى. ءبىراق بەيتاراپ قۇجات ەمەس. بۇل جوشىنىڭ كىشى ءىنىسى تولەگە حان ۇرپاقتارى تاراتقان وي، ءسوز. بۇعان دەيىن تولەگەنىڭ جوشى ۇرپاقتارى بيلىكتەن الاستاتقىسى كەلەتىنىن ايتقان بولاتىنمىن. ءسوزىم تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن مىسال كەلتىرەيىن. «تاريح قۇپياسىنداعى» ءبىر ەپيزودتا شاعاتاي اۋلەتى كەڭەس وتكىزىپ، وندا جوشىنىڭ شىڭعىس حاننىڭ ۇلى ەمەس ەكەنى تۋرالى ايتىلادى. وسى ءماتىن جوشى تەگى تۋرالى كۇماندى كۇشەيتەدى.

-موڭعول يمپەرياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋدە جوشى قانداي ءرول اتقاردى؟

- 1207 -جىلى جوشى وڭتۇستىك ءسىبىر جەرىن باعىندىردى. بۇل جوشىنىڭ العاشقى جورىعىنىڭ ءبىرى ەدى. سونىمەن بىرگە ول حورەزم شاحىنا قارسى شابۋىلدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ونىڭ اسكەرى ءىرى ۇرىستارعا قاتىسىپ، ۇرگەنىش قورشاۋىن الۋدا كوزگە ءتۇستى. الايدا وسى ۇرىستا جوشى مەن ونىڭ باۋىرلارى جانە شىڭعىس حان اراسىنان جىك شىقتى. ولار جاۋلاپ العان جەرلەرى مەن ولجانى بولىسە المادى. جوشى ولە-ولگەنشە موڭعول يمپەرياسىنىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋ، باتىسقا قاراي باعىتتاپ، ەدىل مەن كاما ارقىلى ەۋروپاعا جول تارتۋدى قۇپتادى. ءوزى وعان قول جەتكىسە الماسا دا بالاسى باتۋ حان اكەسىنىڭ جوسپارىن ىسكە اسىرماق بولىپ، ورىس كنيازدىگى مەن شىعىس ەۋروپا جورىعىنا شىقتى.

-ناتيجەسىندە جوشىنىڭ قاي جەرلەرگە يەلىك ەتتى؟

- جوشى ۇلىسى موڭعول يمپەرياسنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندەگى جەرلەرگە يەلىك ەتتى. دجۋۆەيني مەن نۋۆايري ەڭبەكتەرىنە سۇيەنسەك، شىڭعىس حان جوشىعا قايالىق پەن حورەزمنەن باستاپ ساكسين مەن بۇلعاردىڭ شەتكى ايماقتارىن بەردى. قايالىق - قازىرگى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى قالا. سارقان اۋدانىنداعى قويالىق اۋىلىنا جاقىن ماڭ. حورەزم قازىرگى وزبەكستان قۇرامىنداعى قاراقالپاقستان جەرى. ساكسين - قالا. ول ەدىل ساعاسىندا ورنالاسقان قازىرگى استراحان وبلىسىنداعى قامىسوزەك اۋدانى. بۇلعار - تاتارستانداعى قالا. دەمەك قازاقستان رەسپۋبليكاسى، سونىمەن بىرگە قاراقالپاقستان، تومەنگى، ورتا پوۆولجە جانە ورال جوشى ۇلىسى مەكەندەگەن جەر. دەمەك قاسىم حان مەن تاحير بيلىك قۇرعان كەزگە دەيىن جەتىسۋ جوشى ۇلىسىنىڭ جەرى بولدى. قازاق حاندارىنىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى - جەتىسۋدى قايتارۋ.

-ونىڭ ەلمەن جەر باسقارۋداعى اكىمشىلىك جانە اسكەري ستراتەگيا قانداي بولدى؟

- جوشى حالىقتى كۇشتەپ باعىندىرۋدان گورى ىمىراعا كەلۋ الدەقايدا ءتيىمدى دەپ ءبىلدى. وڭتۇستىك ءسىبىر جەرىندەگى تۇرعىندارمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىنان وسىنى اڭعارۋعا بولادى. ول جەردە جوشى بەيبىت كەلىسىمدى تاڭدادى. سونىمەن بىرگە ءوزى جاۋلاپ العان ەلدەردە دە وسى ءادىستى قولداندى. ماسەلەن حورەزمدى باسقارۋدا دا وسى جولدى ءجون كوردى. ءبىراق اكەسى مەن باۋىرلارى قارسىلىق تانىتتى. جوشى ءوز بالاسى بەركەنى مۇسىلمانشا تاربيەلەدى. ءول وز جەرىندەگى حالىقتىڭ باسىم بولىگى مۇسىلمان ەكەنىن ءبىلدى جانە جوشى ۇلىسىنىڭ بولاشاعى دا يسلام ءدىنى، وركەنيەتىمەن بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىندى.

-بۇگىنگە دەيىن جوشى ءولىمىنىڭ قۇپياسى تولىققاندى اشىلمادى. تاريحي دەرەكتەر نەنى مەڭزەيدى؟ وسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز…

- جوشى ءولىمىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ەڭ نەگىزگى «رەسمي» نۇسقاسى - اۋىرىپ ءولدى. راشيد اد-دين ءوز جازباسىندا جوشى 1224 نەمەسە 1225 -جىلى اۋىر دەرتتەن كوز جۇمدى دەپ ايتادى. تاعى ءبىر نۇسقاسى بار. شىڭعىس حان جوشىنى ءولتىرۋدى بۇيىردى. اكەسى مەن بالاسى جاۋلاپ العان جەرلەردى بيلەۋ، باسقارۋ جونىندە ءبىر توقتامعا كەلە الماعان. ءبىراق شىڭعىس حاننىڭ جوشىنى ولتىرگەنى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق، ءبارى بولجام عانا. «اقساق قۇلان» اڭىزى دا بار. وعان سەنسەك جوشى اڭ اقساق قۇلان اۋلاپ جۇرگەندە مەرت بولدى. بۇل شىندىققا جاناسپايدى، ءبىراق ەل اراسىندا ايتىلىپ ءجۇر.

-جوشى كىم؟ سول كەزدىڭ قۇربانى، قايسار كوشباسشى الدە وزگە بىرەۋ؟

- جوشى - تاعدىرلى تۇلعا. ومىرىندە قاراما-قايشىلىقتار كوپ بولدى. ءبىر جاعىنان ول شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى. ال ەكىنشى جاعىنان ونىڭ تەگىنە كۇمانمەن قاراپ، ساياسي الاۋىزدىق تۋدىردى. دەگەنمەن ءول وزىن كورەگەن، داناگوي بيلەۋشى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. شىڭعىس حاننىڭ قاتىگەزدىگىن ىسىرىپ تاستاپ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى قۇپ كوردى. جوشىنىڭ ءوز تاڭداعان جولى بار جانە سول جولدا ءوز ۇلىسىن باسقارۋدا تاۋەلسىز شەشىم شىعارعىسى كەلدى.

-جوشى تۇلعاسى مەن تاعدىرىنىڭ قۇپياسى مەن قىزىعى نەدە؟

- وزگە تاريحشىلار سەكىلدى مەنى دە ونىڭ تەگى مەن ءولىمى جايلى اقپارات قىزىقتىرادى. سونىمەن بىرگە «جوشى حان ماۆزولەيىندە جەرلەنگەن ادام سول ما؟» دەگەن سۇراق مازالايدى. ەڭ نەگىزگىسى - جوشى حان مۇراسى. سەبەبى قازاق حالقىنىڭ ەتنوساياسي تاريحىندا ونىڭ ماڭىزى زور. ونىڭ ولىمىنەن كەيىن بىرنەشە ونداعان جىل وتسە دە ۇلىس اۋماعى قازاق حاندىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ۇلىس تەرريتورياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنا ءدوپ كەلەدى. ونىڭ ۇلدارىنىڭ ۇلىسى، ياعني، ونىڭ ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا قازاق حالقى دا بولدى. ول نەگىزىن قالاعان ۇلىس اتا-بابامىزدى XIII عاسىردان XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن، ياعني، التى عاسىردان استام ۋاقىت بويى باسقاردى. ونىڭ ديپلوماتياعا نەگىزدەلگەن ىشكى ساياسي باسقارۋ ءادىسى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستى.

-جوشى حان مەن ونىڭ ءومىرى جايلى جازىلعان ەرەكشە ەڭبەكتەردى اتاپ وتسەڭىز…

- جوشى حان تۋرالى، ونىڭ ءومىر جولى جايلى قانداي دا مىقتى ەڭبەكتى ايتا المايمىن. سەبەبى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باسىم بولىگى شىڭعىس حان مەن باتۋ حان جورىعىنا باعىتتالعان. وكىنىشكە قاراي جوشى تۋرالى ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى. تاريحشىلار سول باياعى دەرەككوزدەرگە سۇيەنەدى. ايىرماشىلىعى سول دەرەككوزدەردى ءتۇسىندىرۋ جولىندا عانا. سوندىقتان جوشى حان تۋرالى زەرتتەپ، تانىپ، بىلەمىن دەگەن ادام بولسا، راشيد-اد-ديننىڭ «شەجىرەلەر جيناعىنان»، دجۋۆەينيدىڭ «موڭعولداردىڭ قۇپيا تاريحى»، «الەمدى جاۋلاپ الۋشىنىڭ تاريحى» شىعارمالارىنان باستاۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە جوشى تۋرالى جوشى ۇلىسى مۇراگەرلەرىنىڭ شەجىرەشىلەرى جازعان تۇركى دەرەككوزدەرىنەن تابۋعا بولادى. ولار - قادىرعالي جالايىر جانە وتەمىس قاجى. تاعى ءبىر شىعارما بار. ارتەم پورسين جوشى حاننىڭ ءومىرى مەن ەرلىگى، ساياسي ۇستانىمى جايدى «جوشى» كىتابىن شىعاردى. كىتاپتى ق ر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ جوباسى اياسىندا «استانا» حالىقارالىق عىلىمي كەشەنى شىعاردى. ونىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بەلگىلى قازاقستاندىق تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ بولدى. ال رەتسەنزياسىن ايبولات كوشكىمبايەۆ پەن اشىربەك مومىنوۆ جازدى.

-جوشى حاننىڭ جەكە باسى تۋرالى نەايتۋعا بولادى؟

- جوشىنىڭ كوپ ايەلى بولعان. تەك ونىنىڭ ەسىمى عانا بەلگىلى. ەڭ تانىمالى قوڭىرات تۇتقىنى بولعان - ساركادۋ قاتىن. ول حاننىڭ ءبىرىنشى ايەلى جانە وردا ەجەننىڭ اناسى. سونىمەن بىرگە باتۋ حاننىڭ اناسى ۇكى قاتىندى دا ايتا كەتۋ كەرەك. مەركىتتەردىڭ تۇتقىنى بولعان كاگري قاتىن دا بار. ول توقا تەمىردىڭ اناسى. ودان قازاق، قىرىم، قازان، استراحان جانە وزبەك حاندارى شىقتى. سونىمەن بىرگە حرەزمشاح اۋلەتىنەن شىققان حان-سۇلتاننان بەركە ومىرگە كەلەدى.

مۇحاممادتىڭ قىزى موڭعول-حورەزم شايقاسىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، جوشىعا بۇيىردى. ءۇش ۇلدىڭ ىشىندە بەركە ەڭ اتاقتىسى بولدى. جوشىنىڭ امىرىمەن بالالارى مۇسىلمانشا تاربيە الدى. بەركەنى ءپىشتىردى. باليعات جاسقا تولعاندا جوشى بەركەگە قۇران جاتتاتتى. بەركە حان جوشى ۇلىسىنىڭ موڭعول يمپەرياسىنان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا، سونىمەن بىرگە موڭعولداردىڭ مۇسىلمان ەلىن جويىپ جىبەرمەۋىنە ۇلەس قوستى. جوشىنىڭ بەركەدەن وزگە كوپ ۇلى بولعان. قازىرگى كەزدە تەك وتىزىنىڭ ەسىمى بەلگىلى.

-جوشى مەن ونىڭ باۋىرلارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قيىن بولعانىن ايتتىڭىز. وسى تۋرالى تارقاتىپ وتسەڭىز…

- جوشى مەن ونىڭ باۋىرلارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاي عانا وتباسىلىق جاعداي ەمەس. ول - موڭعول يمپەرياسىنداعى كۇرەس. ونىڭ شاعاتاي، ۇگەدەي جانە تولە اتتى ىنىلەرى بولدى. ۇشەۋىمەن ارالاعى قاتىناس ءۇش ءتۇرلى ەدى.

شاعاتاي مەن جوشى اراسىنداعى شايقاس - شايقاستاردىڭ اۋقىمدىسى. «موڭعول تاريحىنىڭ قۇپياسى» شىعارماسىندا شاعاتايدىڭ جوشى تەگىنە كۇمانمەن قارايتىنى جازىلعان. ول «شىڭعىس حاننىڭ بالاسى ەمەس، مۇراگەر بولا المايدى» دەپ اشىق ايتقان. بۇل البەتتە جوشىعا ۇنامادى جانە ەكەۋىنىڭ اراسى الشاقتاي بەردى. سول شاقتا شىڭعىس حان جوشىنى قولدادى، ءبىراق بۇل اعا مەن ءىنى اراسىنداعى داۋعا نۇكتە قويا المادى. مۇراگەرلىككە تالاس كەزىندە ءورشي تۇسەتىنى بەلگىلى. جوشى سەكىلدى شاعاتاي دا ول كەزدە مۇراگەرلىكتەن ءۇمىتتى ەدى.

ۇگەدەيمەن اراداعى قارىم- قاتىناس قالىپتى بولدى. ۇگەدەي ءۇشىنشى ۇل. ول العاشىندا جوشىمەن باسەكەگە تۇسپەدى. تەك شىڭعىس حان ولىمىنەن كەيىن ۇگەدەي حان بولىپ، جوشىمەن اراسى الشاقتاي ءتۇستى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى بۇل شەشىمنەن تىس قالعانىن سەزگەن بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ول ۇگەدەي رەسمي تاققا وتىرعانعا دەيىن مەرت بولدى.

ال تولە كىشى ءىنىسى. ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قالىپتى بولدى. جوشى تولەنى باسەكەلەس دەپ قارامادى. ەكەۋى اراسىنداعى الاۋىزدىق شاعاتايمەن اراداعىداي قيىن بولا قويمادى.

ەسكە سالا كەتەيىك، بۇعان دەيىن جوشى حان تۋرالى سەريالعا كاستينگ ءجۇرىپ جاتقانىن جازعان بولاتىنبىز.

اۆتور

التىناي ساعىندىقوۆا