جالعىزقازىق - اڭگىمە
پەندەنىڭ باعى جۇرسە سول-داعى، الدى-ارتىنا قاراتا ما. پەرىدەي كوتەرىپ، قولدى-اياققا تۇرعىزباي، الىپ-ۇشىپ بارا جاتقان جەلىكپە كوڭىلدىڭ جەتەگىندە جۇرە بەرەدى دە.
ول دا ءاپ دەپ ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن-اق، كىمسىڭ - ءتاۋىربايسىڭ بولىپ شىققان. مىرزاءتاڭىر بەرەمىن دەسە اياي ما. بۇعان كەلگەندە جومارت كەتكەن ءتارىزدى ەدى. بولىپ بەرسە تالايدىڭ تاقياسىنا تار كەلمەيتىن سان ونەردىڭ ءبىر باسىندا توقايلاسۋى دا سول جارىلقاۋشىنىڭ ايرىقشا شاراپاتى بولماس پا.
ءتىرى جانعا دەس بەرمەيتىن، سايراعان شەشەن قىزىل ءتىل، كەسىپ تۇسەر وجەت مىنەز وتكىرلىگىمەن ءاۋ باستان بەكبولىس بولىستىڭ نازارىنا ءىلىنىپ، جاستايىنان ىقىلاسىنا يە بولدى. دۋان ەلدى توقتامىنا تۇرعىزعان، دۋالى اۋىز، قادىرى قازاق اسقان بەكبولىستىڭ بۇعان دەگەن ىڭعايىن بايقاعان سوڭ، بەتىنە جەل بولىپ تيگەن جان جوق شىعار. قايتا: «بولارىندا بولىپ ءوت، بوز جورعاداي جەلىپ ءوت. بولماسىندى بىلگەن سوڭ بولعان ەردىڭ قوسىن جەك» دەپ وتىرعان كارى قۇلاقتارىن زاڭ تۇتقان قاۋىم قاۋمالاپ، قوشامەتىندە ءجۇردى.
ونىڭ العىرلىعى مەن زەرەكتىگىنە، سۋىرما ءتىل جۇيرىكتىگىنە سەنگەن بەكبولىس وزىنە اۋىلناي سايلاپ، وڭ قولى ەتىپ العاننان كەيىن ەل بيلىگى دىزگىنىنىڭ ءبىر جاعىن وسى ءتاۋىربايعا ۇستاتقانداي كەبى بار-تۇعىن.
جاستاي جولى بولىپ، بيلىككە ەرتە ارالاسقاننىڭ ەسەر، جەلىگى مە، الدە ءاۋ باستا تابيعاتىندا بار، باس كوتەرەر ساتىن، كەزەڭىن كۇتىپ، تامىر-تامىردىڭ تالشىعىندا جاسىرىنىپ جاتقان مىنەز-قۇلىقتىڭ بولمىسى ما، كىم ءبىلسىن، ات ۇستىنە وتىرىپ، ەل ىسىنە ارالاسا باستاعان سوڭ كوڭىلىنە استامشىلىق كىرىپ، وزىمشىلدىك، كۇپىرلىك جايلاي باستادى. جامان ادەت بويعا مىسقالداپ سىڭەدى. وسى وزىمشىلدىكتىڭ اسەرىمەن ەل ىسىندە ءارءتۇرلى الاقولدىققا بوي الدىرا باستادى. بىرتە-بىرتە كىسىگە قيانات جاساۋ، ارام ىسكە ارالاسۋدان بوي تارتپايتىن بولدى. ونىڭ ەسەسىنە ايبىنى اسىپ، الدىنا ايداعان مالى قاراسىن كوبەيتە ءتۇستى.
جۇرت مۇنىڭ ءبىرىن سەزسە، ءبىرىن سەزبەيدى. سەزگەنىنىڭ وسى قالاي دەگەن كەيبىرەۋىمەن جەڭ ءۇشىنان جالعاسىپ جاتتى. دۇنيە، شىركىن، الما-كەزەك الماسىپ جاتتى. ال قايمانا جۇرت «بەكبولىس ءوزى سۇيەگەن سوڭ سويتەدى دە» دەپ باس بۇقتى. الدىنان شىققان ەشكىم جوق.
جاسى كەلىپ شاۋ تارتا باستاعان بەكبولىس ۇساق-تۇيەك ىسكە ارالاسپايدى. بۇعان سەنگەن دە قويعان. حاباردى تەك وسىدان بىلەدى. مۇنىڭ تۇڭلىك استى تىرشىلىكتەرىنەن بەيماعلۇم. جاقسىلىعىڭ ەسەپتە، زۇلىمدىقتىڭ شەگى جوق جاراتىلعان دۇنيە عوي. اشىققاننان قۇنىققان جامان. جۇرت اۋزىنا قاراعان ءتاۋىرباي ەندى وزىمشىلدىكتىڭ وزبىرىنا اينالا باستاعان سىڭايدا ەدى. كىم-كىمنەن دە ارتىپ تۋعان ايلاسى مەن العىرلىعى، قايراتى قۋ قۇلقىن مەن ءناپسىنىڭ قۇلى بولدى.
كوشپەلى جۇرتقا قولايلى كەڭ دالانىڭ شۇرايلى ءبىر ءوڭىرىن ەن جايلاپ جاتقان ەل ەدى بۇل. بايلىق جارىستىرىپ، باق تالاستىرعاننان باسقا ۋايىم، قاراكەتى شامالى، سەرى كوڭىل، توي كۇمار، جالپاق تابان، كەڭ قونىش، مارعاۋ مىنەز تىرشىلىكپەن كۇن وتكىزگەن وسى ەلدىڭ ىشىندە كوزى تۇسكەن جۇيرىگىن ءمىنىپ، كوڭلى قۇلاعان سۇلۋىن ءبىر كىسىدەي-اق قۇشتى. قۋا بەرسەڭ دۇنيەنىڭ قىزىعى تاۋسىلار ما، جەتكىزەر مە؟! ءتاڭىرىڭ ءوزى توقتام جاساماسا دۇنيەاۋي اۋەيىلىكتەن تيىلا قويۋ وڭاي ما. كوز دە تويماس، كوڭىل دە تويماس، قاناعاتى جوق پەندەشىلىك جولى.
وسى ەلدىڭ وسى بولىسقا قاراستى كەدەي قولدىلاۋ، قوڭ تورعايلاۋ، قارا شارۋا اۋىلىندا ءبىر-بىرىمەن تەتە وسكەن، تاماش، جاعاش، الماس دەگەن اعايىندى ءۇش جىگىت بار ەدى. ەشكىمگە تىلەمسەكتەنبەي كۇنەلتەتىندەي، وزدەرىنە جەتەرلىك شاعىن داۋلەتتى، كىسىلىگى دۇرىس، كەۋدەسىنەن بىرەۋدى اتتاتا قويمايتىنداي، ەتى ءتىرى، نامىسقا شابارلىعى بار جىگىتتەر ەدى.
ەنشى بولىسپەگەن ءۇش اعايىندىنىڭ شاعىن داۋلەتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بەتكە ۇستار بايلىعى، باعالىسى، قيماسى، وسى ايماققا تۇگەل ايگىلى قاراگەر ات بولاتىن. ەل تاماشتىڭ قاراگەرى اتاپ كەتكەن جانۋاردىڭ جاراتىلىسى ءتىپتى بولەك-تى. بۇل توڭىرەكتە بۇرىن-سوڭدى جىلقى بالاسىنىڭ مۇنان ادەمىسى، اجارلىسى كەزىكتى دەپ ەڭ ەسكى كوز قاريانىڭ ءوزى دە ايتا الماسا كەرەك.
سول قاراگەرگە ءتاۋىربايدىڭ اڭسارى اۋسىن. اۋەلدە كۇپىرلىك ويدىڭ ىڭعايىمەن ۇشەۋىنىڭ ۇلكەنى تاماشقا:
«ءتوس ءتۇيىستىرىپ دوس بولايىق. وسى اتىڭدى ماعان قي» دەسەم جەتەكتەتىپ جىبەرمەس دەيمىسىڭ. ءبىر اتقا تۇرارلىق ەڭبەكتىڭ ەسەسىن مەنەن قايتپايدى دەپ ويلار دەيمىسىڭ»، - ءتارىزدى ەسەپتە تۇعىن.
وسى ويمەن كەلىپ قولقا سالعاندا، تاماش بۇل كۇتكەن مىنەز تانىتپادى.
- جوق، تاۋكە، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرماڭىز. ءبىر مەن ەمەس ۇشەۋمىزدىڭ بەتىنە قاراپ وتىرعان اياۋلىمىز بۇل. جالعىز مەن يەلىك ەتەمىن دەپ ايتا المايمىن. ءارى يەلىك ەتكەندە دە كوڭىلىڭىزدەگىنى جاسايمىن دەپ ۋادە بەرە المايمىن، - دەدى كەسىمىن تۋرا ءبىلدىرىپ.
كىسىدەن بەتى قايتىپ كورمەگەن بۇل ءالى دە ءۇمىتىن ۇزبەي بىرەسە بال ەمىزگەندەي مايدا ءتىلىن بەزەنىپ، بىرەسە قىر كورسەتىپ قولىنان كەلگەن ونەرىن جاساپ باقتى. وعان جىعىلاتىن ەشكىمدى كورمەدى. ءوزىمشىل كوڭىل سوندا دا «قويا-قويشىعا» جۇگىنگىسى جوق. تەك ءوز دەگەنىن كۇيتتەۋگە عانا ىقتيار. سونىڭ ىڭعايىمەن قويار دا قويماي كىرىستى. ال ات يەلەرى ماڭايلاتاتىن ەمەس. ولار سىرت بەرىپ، شارۋانىڭ بەتى تەرىسكە قاراعان سايىن مۇنىڭ وندىرشەگى ءۇزىلىپ، ەسىل-دەرتى قاراگەر ات بولا باستادى. شىن قۇمارلىقتىڭ دا اشكوزدىگى بار، ونىڭ ۇستىنە ەرەگىستىڭ شالىعى ۇرعان بۇل نە دە بولسا اتتى الماي تىنباۋعا بەكىنگەن پيعىلمەن اعايىندى ۇشەۋىن جيناپ الىپ:
- تابىنىمنان تاڭداپ ءجۇرىپ ءبىر ايعىر ءۇيىر جىلقى الىڭدار، قاراگەردى بەرىڭدەر ماعان، - دەگەن.
ءۇش جىگىت وعان دا مويىن بۇرمادى.
- سەنىڭ سول ءبىر ءۇيىر جىلقىڭمەن بايىپ، ەلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ، كەتە قويامىز با، جوق پا، كىم بىلەدى. بۇيىرعان نەسىبەمىز بار شىعار. جانىمىز ءتىرى بولسا قاراگەردى قولدان شىعارمايمىز. ساتپايمىز. قاراگەردىڭ كوز الدىمىزدا جۇرگەنىنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن ءبىر ءۇيىر جىلقىدان قىزىقتى، - دەدى كەلىسىپ العانداي.
ءسوزدىڭ وسىمەن تىنعانىن ءتاۋىرباي ۇققان. ىزا مەن قاپالىقتان تۇنجىراي اتانعان. جول بويى كوڭىلىنەن دە، كوز الدىنان دا قاراگەر كولدەنەندەپ كەتپەي قويعان.
قاراگەر دەسە - قاراگەر-اۋ، شىركىن. اعايىندى ءۇش جىگىتتىڭ تەگىننەن-تەگىن اياۋلىسى بولسىن با؟! بالاداي ماپەلەپ، بوتاداي ۇپەكتەپ، قۇلىنداي قاسىلاپ، كۇتىپ-باپتاپ وسىرسە وسىرگەندەي-اق، جانۋار عوي: مالدىڭ دا مۇنداي كورىكتىسى بولا بەرەدى ەكەن عوي. باسىن ەمىس-ەمىس شۇلعىپ، كەكىلىن جەل كوتەرە، قۇندىزداي قاپ-قارا جىبەك جالى سۋسىلداي توگىلگەن قاز مويىنىن مىنەر جاققا انتەك بۇرا ءتۇسىپ، كوتەرىڭكى كەڭ ومىراۋىن قارسىدان سوققان سامالعا سيپاي توسەپ، ارشىنداي باسقان، جورعاعا بەرگىسىز اياڭى قانداي. نەتكەن سۇلۋ سىمبات، سۇلۋ ءجۇرىس دەسەيشى.
اسا بيىك تە ەمەس، تۇرقى اناۋ ايتقان ۇزىنعا دا جاتپايتىن؛ قاعىلەز، قازانات پىشىندەس؛ شوقتىعى بيىك، جۇمىر جون، كەڭ ساۋىر، بوتا تىرسەك، ال كەۋدە؛ جالت-جۇلت ويناعان الماس جانارى قىلت ەتكەن قيانداعىنى دا قالت جىبەرمەي اڭعارىپ، سەستەنىپ، سۇيرىكتەي جۇتىنىپ، ويقاستاپ تۇراتىن، ەلگەزەك قيمىل؛ كەلىستى مۇشە-مۇشەسى ءمىنسىز قيىلىسقان تۇلا بويىندا اتتەگەن-اي ايتقىزار قىپىعى جوق؛ ماۋىتى تۇگى مايلانعان توبىلعىداي جىلت-جىلت قۇبىلعان قاراگەردىڭ كىسى استىندا جۇرگەندەگى اجارى، كوركى، ءتىپتى، وزگەشە بولىپ كەتەتىن. كەربەز قيمىلمەن اياقتارىن پاڭ تاستاپ، تاكاپپار ويقاستاپ، قاتارىنداعى جۇرتتان وزا شىعىپ، سۋىرىلا ايانداعاندا اينالاسىندا جالتىلداپ ءبىر نۇر ويناپ كەلە جاتقانداي كورىنەتىن.
ات بولعاندا دا نەندى ايتارسىڭنىڭ ءوزى. ۇستىنە مىنگەن بورىكتىنى ارۋاقتاندىرىپ كورسەتەتىن ءبىر قۇدىرەتى بار.
كوپشىلىك استە اتتىڭ جۇيرىكتىگىنە ءتانتى بولىپ قىزىققان ەمەس، اسەم ءجۇرىسى مەن قاراعان كىسى كوز ايىرا المايتىن كوركىنە عانا قۇلايتىن. اعايىندى ءۇش جىگىت اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىندا ات باسىن قويا بەرگەن دۇرمەكتەردە نە اڭ قۋعان قىزىقتا شاپقانى بولماسا جۇلدە تىگەر ۇلكەن بايگەگە ارنايى جاراتىپ كورگەن ەمەس. مۇمكىن بايگەنىڭ جۇيرىگى بولماس تا. يەلەرى سونى سەزگەن شىعار. ءبىراق سويتە تۇرا قاراگەر كىمنىڭ دە بولسا كوزىنىڭ قۇرتى، كوڭىلىنىڭ قۇمارى ەدى.
- قاراگەردەي ات ءمىنىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ شارۋاسى تۇگەل عوي، - دەپ تامساناتىن بىلايعى جۇرتتىڭ تاماعى توق، كويلەگى كوك، كوڭىلى وسىك تالايى.
- سەن تۇگىلى ءتاۋىربايدىڭ قولى جەتپەي جۇرگەندە، دامەڭنىڭ زورىن-اي، - دەپ مىسقىلدار ەدى باسقالارى.
وسىنداي كەۋ-كەۋ اڭگىمەدە اركىم ءوز كوڭىلىندەگى ءارءتۇرلى ءسوزىن ايتاتىن:
ويپىرىم-اي، تاماشتىڭ دا ءداتى مىقتى ەكەن، ءبىر ءۇيىر جىلقىعا دا بەرمەپتى عوي.
اي، ەندى قايتسىن. كىسىنىڭ كوزى قيىپ بىرەۋگە ساتاتىن مال ەمەس قوي. ءوزىڭ دە بولساڭ سويتەرسىڭ.
وسى قاراگەر بۇل توڭىرەكتىڭ جىلقىسىنىڭ تۇقىمى ەمەس-اۋ، ءسىرا.
ءتارىزى سولاي. اقمولاعا كىرە تارتىپ بارىپ، ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقان كۇنگەيدىڭ ءبىر ساۋداگەرى جول-جونەكەي وسى اۋىلعا تۇنەپ وتكەندە: «بۋاز بيە ەكەن، جولعا بايقاماي الىپ شىعىپپىن. ۇزاق جۇرىسكە قيىن بولادى-اۋ» دەپ قىنجىلعان سوڭ تاماشتىڭ اكەسى مارقۇم الگى بيەنى قۇر اتقا ايىرباستاپ الىپ قالعان ەكەن عوي. سوندا تۋعان قۇلىن وسى قاراگەر ات كورىنەدى.
ا-ا، باسە توركىنى باسقا مال، - دەپ سىرت اعايىننىڭ قايسى ءبىرى اتتى ماراپاتتاسا.
ەي، مەيلى، توركىنى كىم بولسا، ول بولسىن، ءىشى بوقتى، سىرتى تۇكتى مال ەمەس پە، قىزتالاق. ءبىر ءۇيىر جىلقىعا ايىرباستامايتىنداي باسى التىن، ارتى كۇمىس دەيسىن بە؟ تاماشتىكى تىراشتىق قوي. ءبىر اتىن ءتىپتى ءتاۋىربايدان اياماسا دا بولاتىن ەدى، - دەسكەندەر دە جوق ەمەس.
ال تاماشقا كەكتەنگەن ءتاۋىرباي قالايدا ەسە قايىرۋدىڭ قامىندا ەدى. نەشە ءتۇرلى ارەكەتتىڭ ايلا-شارعىسىن ويدان وتكىزىپ كەلىپ:
«تاپ سول قاراگەر اتتى تاقىمىما باسپاسام، ءتاۋىرباي بولماي كەتەيىن»، - دەپ تىستەنگەن.
ورايىن كەلتىرىپ، قاراگەردى شىلبىرىنان قاشان ۇستارى تەك تاڭىرگە ايان ارينە. مۇنىڭ ارەكەتىنە عانا تىرەلىپ تۇرعان شارۋا ەمەس قوي ول. تەتىگى بۇعان قاراپ تۇر دەيسىڭ بە. ءساتىن كۇتەسىڭ امال جوق. ورىنسىز اپتىققانمەن ابىرويعا جەتە قويماسسىڭ. از با، كوپ پە شىدايسىڭ.
كوڭىلدىڭ تۇكپىرىندەگى نەگىزگى نىسانا وسى بولا تۇرعانى مەن ءتىسىن قايراپ، جاۋداي تۇتىپ قالعان تاماشتىڭ ەندى قيسىنى كەلگەن جەردەن مىسىن باسىپ، ساعىن سىندىرا بەرۋگە پەيىل ەدى. سول ەسەپپەن مۇنىم قيانات، كۇنا بولار دەمەي-اق، وبال-ساۋابىنا قاراماي-اق جول-جونەكەي لاندى ءبىر ءىس جاساي كەتكەن.
تاماشتىڭ ورتانشى ءىنىسى جاعاشتىڭ قۇدا ءتۇسىپ، شاما-شارقىنشا قالىڭ مالىن وتكىزىپ، الداعى جىلدىڭ بەدەلىندە كەلىن ەتىپ اكەلگەلى وتىرعان قالىندىعى بولاتىن. اۋىلىنا ساي-ساپالاق قاتىناسىپ، ميداي ارالاسىپ جۇرگەنىمەن ءتاۋىرباي بۇرىن جاعاشتىڭ قالىندىعى اركۇلگە كوز توقتاتىپ، نازار سالعان جان ەمەس-تى. وسى جولى ويىندا سول بولىپ، قىز ۇيىنە ارنايى كەلگەن.
اركۇل اقىلى مەن كوركى ەل الدىنا تۇسەردەي ايتۋلى بويجەتكەننىڭ ساناتىنداعى قىز بولماسا دا، كوز كورمەگە ءتاپ-ءتاۋىر اجارى بار، بوي-ءبىتىمى ءتۇزۋ، ءبىر ءۇيدىڭ ءبارىن سونىڭ ۇستىنە جاپسىرىپ، ەركەلەتىپ-اق وتىرعان جانى ەكەن. سونان دا بولار، بارا-بارا، ساليقا تارتا، ءوز-وزىنەن قالاتىن، ۇمىتىلاتىن، ال ازىرگە اكە-شەشەنىڭ الدىندا ادەتكە اينالعان ءسال شولجىڭداۋ، ەركەتوتاي مىنەزدىڭ ەكسىمى بايقالعانىمەن تۇپكىلىكتى شارۋاقولدى قاي جىگىتكە دە وڭتايلى جار بولا الاتىنداي كىسى ەكەنىن اڭعارعان.
باسىندا بۇزىق ويدىڭ جەتەگىمەن تابالدىرىق اتتاعان ءتاۋىرباي ەندى قىزدىڭ كوزى ويناقشىپ، الابۇرتقان، قىزىل-شىرايلى وڭىندەگى تولىسقاندىق نىشانىن اڭعارىپ، سەرىپپەدەي سولقىلداعان بالعىن دەنەسىنە، بىلق-سىلق جۇرىسىنە كوز توقتاتقان سايىن الدەنەگە قۇشتارلانا ەمەكسىپ، ارسىز قۇمارلىق بۋىپ، تاعاتسىزدانا باستاعان.
ەپ-سەپتىلەۋ اۋىل ايەلدەرىنىڭ ءبىرىن اراعا سالىپ، قىزبەن وڭاشا لەبىزدەسۋدىڭ ءساتىن تۇسىرگەن. العاشقىدا اركۇل قىز:
ول نە دەگەنىڭىز، - دەپ ۇركەكتەگەن. سويتسە دە جىلانعا اربالعان تورعايداي ءارى-ءسارى كۇيمەنەن ۇزاي الماي تۇرعان بويجەتكەندى ايارلىعى اسقان كەكسە جىگىتتىڭ مىسى باسا بەرگەن. ءارى ءوز ۇستەمدىگىن سەزگەن ءتاۋىرباي ءازازىل اڭگىمەنىڭ نەشە اتاسىن اياماعان.
شىن ىنتىقپىن. نيەت، ىقىلاسىم وزىڭە قۇلادى، - دەگەن ءجۇزى جانباي.
توردەگى باسىن ءيىپ، ءتاۋىرباي اتىمەن وسى جاسىندا ۇلكەندى-كىشىلى اڭگىمەنىڭ بارىنە تاۋەكەل ەتىپ، الدىنا ەڭكەيىپ كەلىپ تۇرعانى وسى قۇمارلىقتىڭ دەرتى ەكەنىن ايتقان. ءسوز قادىرىن، كىسى قادىرىن بىلەر، اسىل جان دەپ، تىلەگىن قايتارماس دەپ سەنىپ كەلىپ تۇرعانىن ايتقان. ءتاۋىرباي ويناپ-كۇلىپ، كوڭىل كوتەرۋگە كىسى تابا الماي ەمەس، تەك بۇل عانا دەپ كەلگەنىن بۇلداي سويلەگەن.
«ءشاشى ۇزىن...» جازعان وسى اڭگىمەلەرگە قايرالاقتاپ، ەداۋىر ەلىككەن. جەمە-جەمدە كەت ءارى نيەت بايقاتپاي:
-بىرەۋدىڭ بۇگىن-ەرتەڭ العالى وتىرعان قالىڭدىعى ەدىم. ەل
ءبىلىپ قالسا نە بەتىمدى ايتامىن. ۇياتىن قايتەمىن؟! - دەپ قانا ۋاج
ايتقان.
نەدە بولسا ارام ويىن ىسكە اسىرۋدىڭ قامىنداعى ءتاۋىرباي ەشتەڭەدەن تايىنباي، ءيىنى كەلىپ تۇرعان شارۋانى يكەمدەي سالماق نيەتپەن كوز جۇمىپ، ونداي اڭگىمەنىڭ ۇشىعى سەزىلىپ جاتسا ءوزىنىڭ جاسار تاۋەكەلىن سەزدىرگەن. باسىنا تارتسا اياعىنا جەتپەس، قوڭتورعاي تىرشىلىكتى، بۇرالقى بىرەۋگە مۇنى ءوزىنىڭ دە قيعىسى جوعىن اڭعارتقان.
-ءوزىم ايتتىرىپ قۇدا تۇسەمىن. مال-دۇنيە ايامايمىن. اكەڭنىڭ
سۇراعانىن بەرەمىن. سەنى كوشىرىپ الىپ، اق ءۇي تىكتىرەمىن. بولەك
وتاۋىم بولاسىڭ، - دەگەن.
قوڭىر شارۋالى جاعاشتىڭ جارى بولعاننان گورى اتى ايگىلى ءتاۋىربايدىڭ توقالى بولۋدى مارە تۇتقان، سوعان ەمەكسىپ، سوعان ەلىككەن اركۇل جىگىتتىڭ دەگەنىنە كونگەن.
سول ءتۇننىن ەل ۇيقىعا كەتكەن شاعىندا اق شىمىلدىعىنىڭ ەتەگىن تۇرىپ، ەڭبەكتەي كىرگەن ءتاۋىربايدى تىقىرشي كۇتىپ جاتىپ، كۇيىپ-جانا قۇشاعىنا العان.
العاشقى ەت قىزۋىمەن ءبىراز ۋاقىت اۋەيلەنىپ ءجۇرىپ، ءتاۋىرباي سونان كەيىن ات باسىن تەرىس بۇرعان. قايتىپ بۇل اۋىلعا سوققان ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە جاعاش قالىندىعىن الۋدان باس تارتىپ، اركۇل سول ەل بەتىنە قاراي الماي اكەسىنىڭ ءۇيىنىڭ وڭ جاعىندا وتىرىپ قالعان.
ويداعىسىنىڭ ءبىرىن ىسكە اسىرىپ، ءتاۋىرباي ىشتەن: «ال، بالەم» دەپ سىزدانا كۇلگەنىمەن كوڭىلى كونشىپ ونىمەن تىنا قويماعان. شارۋانىڭ نەگىزگىسى الدا ەدى. قايتسە دە قاراگەر اتتى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ قامىنا ەندى مىقتاپ كىرىسكەن.
كەيىنگى جىلدارى ءتاۋىرباي توسىن مىنەز شىعاردى. بۇرىن بۇل ەلدىڭ مال ايداعان بازارشىلارى جىلىنا ءبىر-اق رەت، قوڭىر كۇزدە، اقمولا، قاراوتكەلدىڭ بازارىنا عانا بارىپ قايتاتىن. كوشپەلى جۇرتتىڭ جايىلىمداعى مالىنىڭ قوندانىپ، سەمىرەتىن، بازارعا پۇلعا وتەتىن كەزى وسى. ساتقان قارا-قۇرالارىنىڭ پۇلىنا جىلعا جەتەر شاي-قانت كيىم-كەشەگىن ارتىپ الىپ كەلىپ، كەلەر كۇزگە دەيىن قايتا تىرس ەتپەس-تى. ەندى ءتاۋىرباي وزىنە قاراستى، سوزىنە ەرەتىن ءبىراز اۋىلدىڭ بازارشىلارىن باستاپ، جىلىنا ءۇش-ءتورت رەت الىس-جاقىن دەمەي ساپارعا شىعاتىن بولدى. بىلايعى جۇرتتىڭ كەيبىرەۋى:
-بۇل نە ىستەپ ءجۇر وسى؟ - دەپ تاڭدانسا، ءبىرازى:
-وسى ءتۇبى ساۋداگەرلىكپەن دە اينالىسايىن دەپ ءجۇر-
اۋ، - دەپ تۇسپالدادى.
سىرىن سىرتقا شىعاراتىن ءتاۋىرباي ما، ەشكىمگە ەشنارسە سەزدىرمەيدى. نە دە بولسا ىشىندە. جوق ىزدەگەندەي تىنىمسىز كەزبە كۇيدە. بۇل سابىلىستىڭ نە ءۇشىن ەكەنى تەك وزىنە عانا ايان. اقمولا باردى، قاراوتكەل باردى، تۇركىستان استى، اۋليەاتاعا دا جول ءتۇستى. ارادا ەكى-ۇش جىل ارالاپ تا كەتتى. ءبىراق العان بەتتەن قايتقان ءتاۋىرباي جوق. اقىرى ىزدەگەنىنە كەزىكتى. ەكى جىلدان اسا سابىلىپ ىزدەگەنىن تاشكەننىڭ حان بازارىنان تاپتى.
ءوز قاتارىنىڭ دەنەلىسى، ەڭسەلىسى بولىپ كورىنەتىن ءتاۋىربايدىڭ توبەسىنەن قاراعانداي سەرەيگەن، بويشاڭ، قاراعايداي ءتىپ-تىك، قاراسۇر ءوڭدى، قاسقىر كوز، جاۋقاباق، قاراساقال تۇرىكمەن جىگىتى ۇستاپ تۇر ەكەن. كورگەن بويدا جارماسا كەتەردەي بىردەن ۇمتىلدى.
-ءاي، تۋما، بازارعا سالىپ تۇرسىڭ با؟ ساتاسىڭ با؟
مۇنىڭ اپىراقتاي ۇمتىلىپ، وزەۋرەگەن قالپىنا قياستاندى ما تۇرىكمەن جىگىت:
-ساتپايتىن بولسام بازارعا نەگە كەلەمىن. سەنەن قۇماردان
ۇتىلىپ، قارىزىما اكەلىپ تۇر ما ەدىم، - دەپ شىتىناي، سۋىق
قارادى.
ونىڭ وكتەم سوزىنە دە، ورلىك سەزدىرە مەن-مەنسىگەن قالپىنا دا كوڭىل اۋدارعان بۇل جوق، بار ىقىلاسى تۇرىكمەننىڭ بازارعا سالىپ تۇرعان كەرەمەتىن ول جاعىنا ءبىر شىعىپ، بۇل جاعىنا ءبىر شىعىپ، شىركوبەلەك اينالىپ، تاماشالاۋمەن بولدى. قۋانىشىنان دا تاڭدانىسى باسىم. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تۇر. شىنىندا دا عاجاپ نارسە ەدى. ايتسا كىسى نانبايتىنداي. تەك تابيعاتتىڭ ءوزىنىڭ قۇدىرەتىمەن عانا بولاتىن كەزدەيسوقتىق دەگەن ءلازىم.
اۋماعان، تۋرا سونىڭ ءوزى ەدى. ەگىزدىڭ سىڭارى دا ءدال بۇلاي ۇقساي بەرمەيدى. سۋرەت ءپىشىن؛ تۇرعان تۇرىس، جالت-جۇلت ويقاستاعان قيمىل؛ مولدىرەگەن قارا كوزدەگى شىراداي جانعان جانار؛ تاس توبەگە بىتكەن قامىس قۇلاق؛ ساۋىرىندا كۇن ساۋلەسى ويناپ، كوز الدىندا قۇلپىرىپ، تۇگى جىلت-جىلت قۇبىلعان باسىنان باقايشاعىنا دەيىنگى ءمىنسىز قاراگەر ءتۇس؛ ياپىر-اي، بىرىنەن-ءبىرى اينىسايشى.
اتىڭنىڭ جاسى نەشەدە، - دەدى تۇرىكمەن جىگىتتەن. ول جاسىن ايتتى دا:
ءوزىڭ ءتىسىن اشىپ كور، -دەدى.
بۇل الدىڭعى قۇيما بولاتتاي بەرىك قوس تۇياعىمەن جەر تارپا، سال وسقىرىنا تىپىرشىعان قاراگەر اتتىڭ جالىنان، موينىنان مەيىرلەنە سىيپاي:
-تاك، تاك، جانۋار، تاك، تاك، - دەپ ءبىراز بوي ۇيرەتىپ الىپ،
تىسىن اشىپ كوردى. اۋىلداعى قاراگەرمەن جاس شاماسى دا قارايلاس
شىقتى. ۇستىنە ءبىر جىگىتتى مىنگىزىپ ءارلى-بەرلى اياڭداتىپ كوردى.
قاراگەردىڭ سىلاڭداعان سۇلۋ ءجۇرىسى كوزىنە وتتاي باسىلدى.
شىركىننىڭ ەڭ اقىرى جۇرىسىندە دە ءبىر ايىرما بولسايشى. تاپ ءوزى.
سيقىر ما دەرسىڭ.
ىزدەپ جۇرگەنى وسى ەدى. مۇنان ىڭعايلى، مۇنان قولايلى، مۇنان ۇقساسى بولماسا كەرەك. ىزدەگەنىن تاپتى. سۇراعانىن بەرىپ، الماققا بەكىندى. ءبىراق ءاۋەس كوڭىل تۇرتكىلەپ، مۇنداي اتىن بازارعا نەگە سالىپ تۇرعانىن بىلگىسى كەلدى.
-اتىڭ جاقسى ەكەن. قالاي ساتىپ تۇرسىڭ؟ - دەدى.
جىگىت الدەنەگە شامدانىپ قالدى.
- ەي، جولاۋشى، بۇرالقى ءسوزدىڭ كەرەگى نە، الاسىڭ با ال، المايسىڭ با، باستى قاتىرما، - دەدى.
جىگىتتىڭ ءوزى دە اتتى امالسىز ساتىپ تۇرعان ءتارىزدى. بۇل شيقانىنىڭ اۋزىن شۇقىعانىن سەزدى. ءبىراق بۇعان ءجونىن ايتا قوياتىن جان ەمەس. «اتتى نە ءبىر جاعدايمەن ءلاجسىز بازارعا سالۋعا دۋشار بولعان جايى بار-اۋ. نە، داۋدە بولسا، ۇرلىقپەن ءتۇسىرىپ، ءوز قولىنا سىيدىرا المايتىن بولعان سوڭ ساتىپ تۇر. وسى ەكەۋىنىڭ بىرەۋى-اق. ايتپەسە، مىنانداي جىگىت مىنانداي اتتى ساتار ما»، - دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن دە قويعان.
-ال، ەرىم، نارقىندى ايت وندا، - دەدى.
ات يەسىنىڭ اۋزىنان شىققانىن سوزگە كەلمەي ساناپ ۇستاتىپ، قاراگەردىڭ شىلبىرىن قولىنا الدى.
-باۋىرىم، قىزىعىڭا ءمىن، - دەدى جىگىت شىن كوڭىلىمەن. -
العانىڭا وكىنبەيسىڭ. مۇنداي ات تۋا بەرمەيدى. - سونان سوڭ اتتى
قيماعانداي قىنجىلا قاراي: - حوش، جانۋارىم، - دەدى.
بۇل جەتەلەپ جۇرە بەرگەندە ات وقىس وقىرانىپ، كۇيزەلە كۇرسىنگەندەي دىبىس شىعاردى.
وزىمەن بىرگە كەلگەن بازارشىلار اتتى كورگەندە:
-ويپىرىم-اي، مىناۋ تاماشتىڭ قاراگەرى ەمەس پە. اۋمايدى
عوي، قالاي ۇقسايدى، - دەپ تاڭداي قاعىستى.
-ءتاۋىرباي، سول اتقا قولقا سالىپ، الا الماي قويعان ەدى. ابدەن
ىقىلاسى اۋعان ەكەن دە. قايتا-قايتا بازار كەزگەندە ءدال سونداي ات
ىزدەپ جۇرگەن بولدى-اۋ. تۋرا سونداي ات تاۋىپ ءمىنىپ ءجۇرۋدى مارە
كورگەن عوي. بار كىسى نە ىستەمەيدى، - دەپ دولبار جاساستى.
* * *
وسى اڭگىمە ەل ىشىنە كەلگەن سوڭ دا قايتالانىپ، جاڭعىرىعىپ جاتتى. قايتار جولدا تۇرىكمەن قاراگەرگە جەڭىل جابۋ جابۋلاپ، ۇستىنە ەر دە سالماي ءبىر جىگىتكە سالت جەتەكتەتىپ وتىردى. اۋىلعا كەلگەن سوڭ، ەكى-ءۇش اپتا بولەك قورادا جالعىز باقتىرىپ، كۇندەلىكتى كۇتىمىن ءتاۋىرباي ءوزى قاداعالادى. سونان كەيىن قاراگەرگە ەر سالعان. ۇستىنە وزىنەن باسقا جان شىعارىپ كورگەن جوق. ەشكىمگە ءمىنىپ كورۋگە رۇحسات ەتپەدى. ال ءوزى قاي جەردە جيىن-توي، باس-قوسۋ، قوناقتىق بولسا وعان تەك وسى قاراگەردى عانا ءمىنىپ بارىپ ءجۇردى. العاشقىدا اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇري تاڭدانىسقان ەلدىڭ سويتە-سويتە بۇعان كوزى ۇيرەنىسىپ كەتتى.
* * *
سول جىلعى قىستىڭ ءىشى بولاتىن. ورانىپ توسەگىنە جاتقانىمەن ەلەگىزىپ، ۇيىقتاي قويماعان ءتاۋىرباي ءتۇن ورتاسى اۋدى-اۋ دەگەن شاقتا قاسىنداعى قاتىنىن بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ وياتىپ:
-ءاي، تۇرشى، وت جاق. ءبىر اياق قۇرت ەزىپ جىبەرىپ، سورپانىڭ
بەتىنە قوسىپ، ىسىتىپ بەرشى، - دەدى، ءوزى كيىنىپ الدەقايدا جۇرۋگە
بەتالعانداي جينالا باستاپ.
شىرت ۇيقىدان شوشىپ ويانعان ايەلى ەشتەڭەنىڭ مانىسىنە تۇسىنە الماي قيسايىپ جەلكەسىنە قاراي سىرعي تۇسكەن جاۋلىعىنىڭ استىنا بەي-بەرەكەت قوبىراپ كەتكەن شاشىن جاسىرمالاپ، ابدىراي:
ءبىر جاققا جۇرمەكسىڭ بە؟ - دەدى.
ءيا، بول، تەز.
جايشىلىق پا، مىنا ءتۇننىڭ ورتاسىندا ول نە شارۋا؟
نە شارۋا ەكەنىن قايتەسىڭ. سورپا جىلىتىپ بەر دەدىم عوي. ءسوزىڭنىڭ كوبى-اي سەنىڭ. ەركەكتىڭ ىسىندە نەڭ بار.
بۇل زەكي، تۇقىرتا سويلەگەن، ايەلى جۋاسىپ قالدى.
-ەندى تابان استىندا، قايدان بىلەيىن، شوشىپ قالعانىم...
ايەلى كۇيبەڭدەي ءجۇرىپ وت تۇتاتتى. بۇل نە توسىن جاي دەگەندەي
سۇراۋعا باتپاي، ءالسىن-ءالى قاراعىشتاپ قويادى. تەك ۇيدەن شىعاردا
كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قامشىسىن اپەرىپ جاتىپ:
ەل ءىشى مە، قاشان ورالاتىن ەدىڭ؟ - دەدى.
ەشقايدا كەتپەيمىن. بىرەۋگە جولىعامىن دا قايتامىن. تاڭ اتقانعا دەيىن كەلىپ قالارمىن، - دەدى بۇل جايباراقات كۇي تانىتىپ.
تۇندە ەرتتەپ، دايىنداپ قويعان اتىنا ءمىنىپ، قاراگەردى جايداق جەتەگىنە الىپ، وقتاۋلى بەردەڭكەسىن تاقىمىنا باسىپ، سۋىت ءجۇرىپ كەتتى. اي ەرتە باتقان. ايازدى ءتۇننىڭ سيرەك جۇلدىزدارى تىم ارىدەن سولعىن جىلتىرايدى. جال ءىشىن ءولى تىنىشتىق جايلاپ العان. بارار جەرى اسا قاشىق ەمەس. وسى جۇرىسپەن سوقتىرتىپ وتىرسا تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنىڭ كەزىندە سوندا بولادى. قايتكەندە دە تاڭ قاراڭعىلىعىن جامىلىپ قامدانىپ قالۋى كەرەك.
قۇم قىستايتىن ەل شاعىن-شاعىن اۋىلعا ءبولىنىپ، وزدەرىنە تيەسىلى كوندەرىندە، كيىز ۇيمەن، جال-جالدىڭ استىندا وتىراتىن. قۇمدا مال قولعا قارامايدى. ءىرى قارا بەتىمەن جايىلادى. قوي-ەشكىگە سەكسەۋىل، جىڭعىل، شىرپىدان البار تۇرعىزا سالادى. ال قولدا ۇستايتىن ازىن-اۋلاق ءمىنىس اتتارىنا اركىم ءارءتۇرلى قورا سالاتىن. تاماشتىڭ اتىن قابىرعاسىن قامىستان بۋىپ تۇرعىزعان، توبەسىن شوممەن جاپقان جابىق قورادا ۇستايتىنىن بىلەتىن. اۋىلعا تايانعان سوڭ ارىدەن قيىستاي بۇرىلىپ بارىپ، جەلكە تۇسىنان شىقتى. اتتىلى كىسىگە ءيتى قۇرعىر تىم شابالاناعىش كەلەدى. جاياۋ ءتۇسىپ ەكى اتتى دا جەتەگىنە الدى، مىلتىعىن يىعىنا ءىلىپ، اۋىلعا قاراي اقىرىن اياڭدادى. تايانا بەرگەندە قوسارلانا ءۇرىپ، الدىنان شىققان سوڭىندا ەكى-ءۇش كۇشىگى بار ءبىر قانشىق پەن توبەتكە قولىنداعى ات دوربادان الىپ كەسەك-كەسەك، سۇيەگىمەن پىسكەن ەتتى اياماي-اق لاقتىردى. بىلەم-بىلەم ەتى بار سۇيەككە تىستەرى تيگەن بويدا جاقتارى قارىسقانداي ءۇنى وشكەن يتتەر جاي-جايىنا كەتتى.
بۇل نوبايى قاراۋىتقان اۋىلدى بايقاستاپ كەلىپ ات قورانى جازباي تاپتى. قورانىڭ ارتىنا ەكى اتتى ەكى جەرگە بايلاپ قالدىرىپ، ءوزى كەلىپ ەسىكتى بايقاپ كورسە، قامىستان توقىلعان جاي عانا سالما ەكەن. سىرتىنان جىپپەن بايلاي سالعان. بايلاۋىن شەشىپ ىشكە كىردى. قاراڭعىدا كوزىن ۇيرەتىپ، ءارى پىسقىرىپ، تىقىرشىپ، ۇركەكتەپ تۇرعان اتتى كىشكەنە ساباسىنا ءتۇسسىن دەپ ءسۇت قايناتىم تۇردى. سونان سوڭ اتتىڭ شىلبىرىنان ۇستاپ بىرتە-بىرتە «تاك-تاكپەن» جاقىندادى. جالىنان، ساۋىرىنان سيپالاي بوي ۇيرەتىپ كەلىپ، الدىڭعى ەكى اياعىنا ەڭكەيگەن. كىسەندەۋلى ەكەن. سولاي بولاتىنىن ءوزى دە سەزگەن. ونى ەسەپتەپ شىققان. قونىشىنان ءبىر ۋىس كىسەن اشاتىن ىستىك شىعارىپ، سولاردىڭ ارقايسىسىمەن تۇرتكىلەپ كورە باستادى. بىرەۋى سايكەس كەلىپ كىسەندى اشتى. وقىرانىپ، نە كىسىنەپ جۇرە مە دەگەن قاۋىپپەن اتتىڭ تۇمسىعىن تىنىستاي الاتىنداي ەتىپ شىت ورامالمەن ءبىر تارتىپ بايلاپ تاستادى دا جايلاپ جەتەلەپ دالاعا شىعاردى. ونىڭ ورنىنا ءوزى الىپ كەلگەن قاراگەردى اكەلىپ بايلاپ، اياعىنا كىسەندى سالىپ، ەسىكتى بۇرىنعىسىنداي ەتىپ بەكىتتى. سونان كەيىن قوينىنا تىعىپ كەلگەن شاقپاقتى تارتىپ جىبەرىپ، قامىس قورانىڭ ەكى-ۇش تۇسىنان وت قويدى. بالەن جىلعى قۋ قامىس دۋ ەتىپ جانىپ گۋلەي باستاعاندا اتىنا ءمىنىپ، قاراگەردى جەتەككە الا-مالا جونەلە بەردى.
ات قورانى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا-اق جالىن وراي باستادى. بۇل تەزىرەك الىستاپ كەتۋدىڭ قامىمەن اتقا قامشى باسىپ، اۋىل ارتىنداعى بيىك جالدان اسا بەرگەندە تۇلا بويىن تىتىركەنتىپ، توبە قۇيقاسىنا دەيىن شىمىرلاتىپ جىبەرگەن اششى ءبىر شىرقىراعان ءۇن جەتتى قۇلاعىنا. ەرىكسىز ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان. اينالا لاپىلداعان جالىنى اسپانمەن تالاسقان قامىس قورانىڭ ىشىندە شىڭعىرا كىسىنەپ، شىرقىراپ تۇرعان قاراگەردىڭ داۋسى ەكەن. قويۋ ءتۇتىندى اسپانعا بۇرق-بۇرق اتقان الاۋ-جالاۋ وت ءتىلى بولعان سۇمدىقتى اتويلاي جاريالاپ، مىنا تىپ-تىنىش مۇلگىپ تۇرعان قاراماقپال تۇننىڭ بەتىن تىرنالاپ، باي-بالام سالىپ جاتقانداي. دەنەسى تىكسىنىپ، بويى تۇرشىگىپ كەتتى. ەشنارسەنى ويلاماۋدىڭ، ارتىنا قاراماۋدىڭ قاراكەتىمەن اتىن قامشىلاي بەردى.
* * *
قۇمدا وتىرعان قالىڭ ەلگە تاماشتىڭ قاراگەرىنىڭ ورتەنىپ كەتكەن حابارى ەرتەڭىنە-اق تاراپ جۇرە بەرگەن. ءبىرىن-ءبىرى تەك قايعىسىندا ايايتىن، ەسىركەيتىن اعايىن:
وبال-اي، - دەستى.
ەسىل جانۋار-اي! - دەستى.
ياپىر-اي، قاپيادا قالاي كەتكەن ءورت بۇل؟ - دەپ قىنجىلا وتىرىپ تاڭدانعاندار دا بولدى.
جازىم دا، جازىمعا داۋا بار ما، - دەگەن جاۋابىن دا وزدەرى ايتىپ جاتتى.
ءىشىنارا: «ەرەگىسكەن الدەكىمنىڭ ءىسى ەمەس پە ەكەن؟!» - دەگەن سۋىق ويدى كوڭىلىنە العاندار بولسا، ايتار ايعاق، كەلتىرەر كۇدىگى جوق اڭگىمەنى شىعارىپ، ابىروي تاپپاسىن سەزگەن سىڭايدا جاق اشپادى.
تەك كوپكە دەيىن ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەن اڭگىمە - ورتەنگەن قورانىڭ كۇل-قوقىسىنىڭ، اراسىنان جارتىلاي جانعان اتتىڭ ولەكسەسىن جۇرت سۋىرىپ الىپ شىققاندا اعايىندى ءۇش جىگىتتىڭ بىردەي وتىرا قالىپ ءوز ماڭدايلارىن ءوزدەرى توقپاقتاپ، ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلاعاندارى، ەكى-ءۇش كۇن بويى ۇيلەرىنەن شىقپاي، ەل بەتىنە دە قاراماي، ءوزدى-وزىمەن دە ءتىل قاتپاي، ءنار سىزباي جاتىپ العاندارى ەدى.
ءتاۋىرباي بولسا ەشنارسەدەن الاڭى جوق كۇيى قاراگەرىن سىلاڭداتىپ ءمىنىپ ءجۇردى. تەك بۇرىنعى ادەتىمەن اتتىڭ، ماڭىنا بەيسەۋبەت كىسى تايانتا بەرمەيتىن. كوپ كوزىنەن قاعا بەرىس، وڭاشا جايدا باعىپ-كۇتەتىن. كوڭىل تۇكپىرىندە سەرتىنە جەتكەن جاننىڭ باسەكەلەسىن «ال، باتىرىم ەندى قايتەر ەكەنسىڭ» دەپ ايىزى قانا تابالاۋى ءتارىزدى توقمەيىلسۋ دە جوق ەمەس-تى.
تەك كەي-كەيدە جالىنعا ورانىپ، جان ۇشىرا الاسۇرىپ تۇرعان قاراگەر ات تۇسىنە كىرىپ شىرقىراعان ۇنىنەن شىرت ۇيقىدا جاتقان جەرىنەن قىستىعىپ، شوشىنىپ وياناتىن ءبىر ادەت پايدا بولعانىنان تىكسىنەتىن. ونى ارا-تۇرا كوڭىلىنە دىق العانىمەن، بارلىق پەن بايلىقتىڭ قىزىعى باسقا دۇنيەنى ۇمىتتىرىپ، «ىشكەن ءماز، جەگەن توق» تۇرمىستىڭ اعىمىمەن كەتە بەرگەن. ابىرويى اسپاسا تومەندەگەن جەرى جوق. تىرشىلىگىندە كەمىسى جانە جوق. كىمسىڭ - ءتاۋىربايسىڭ سول باياعى.
انە-مىنە دەگەنشە دۇنيە دوڭگەلەگى وسى كۇيدە ءبىر جىلدى ارتقا تاستاپ شىعا كەلگەن. كەلەر جىلى قىس ەل تاعى اتام زاماننان بەرگى ادەتىمەن كوشىپ كەلىپ، قۇم قىستاعان. قورا-قوپسىسىن جايلاپ، سوعىمىن جايعاپ العان سون، قولى بوس جۇرتتىڭ ەرمەگى قوناقتاپ قىدىرىستاۋ. قالا بەردى ءيت جۇگىرتىپ، اڭ اۋلاۋ.
ءجۇرىسى كىسى كوڭىلىن كوتەرىپ، ايبىنداندىرىپ وتىراتىن قاراگەردىڭ شاپقانداعى قارىمىن ءبىر بايقاپ كورۋ ءتاۋىربايدىڭ ويىندا ەدى. قاراشانىڭ باسىن الا قار تۇسكەن كەزدە ءتاۋىر ات، جۇيرىك تازى ۇستايتىن كوڭىلدەس ەكى-ۇش كىسىسىنە:
-تەرىسكەيدەن كيىكپەن بىرگە قاسقىر دا قۇمعا قۇلاعان كورىنەدى،
اڭعا شىعايىق، - دەپ حابار سالعان.
-قاراگەردى العاش رەت اڭ قۋۋعا مىنگەن ەكەنسىڭ، قانجىعاڭ
مايلانىپ قايتسا ءبىر مارقاسقانىڭ باسىن سەنىڭ ۇيىڭنەن مۇجيتىن
شىعارمىز، - دەپ كەۋ-كەۋلەسكەن توپتىڭ ورتاسىندا كوڭىلدى كەلە
جاتقان. كەنەت ماڭداي الدىنان، اۋدەم جەردەن، دالاڭقايلاۋ اشىقتا
وسىپ تۇرعان توپ جىڭعىلدىڭ تۇبىنەن سوزالانداي تۇرىپ، ارعى
استىرتقا قاراي شۇبالاڭداي سالىپ ۇرىپ بەرگەن تاعىنى كوزى شالىپ
قالدى.
كەتتى، - دەدى وقىس داۋىستاپ. - يتتەردى بوساتىڭدار.
كانە، كانە، ول نە؟! - دەپ شۋ ەتە تۇسكەن باسقالاردا بۇل قولىن سىلتەگەن تۇستان كوكجالدى كورە سالىپ اسىپ-ساسىپ ابىگەرلەنىپ قالدى.
-مەن تۋرا ارتىنا تۇسەمىن، باسقالارىڭ قيسايعان جاعىنا
قيالاي قوسىلىندار. ءىلاجى بولسا جازىققا قاراي قايىرمالاپ،
شىعارىپ اكەتەيىك. ءيتتى جىلدام جىبەرىڭدەر. ال مەن كەتتىم. شۋ، -
دەپ اتتىڭ باسىن قويا بەرە بەردى.
جول بويى كەزىككەن قويان، قارساق، كيىك ءتارىزدى كورىنگەن اڭعا جۇگىرە بەرمەسىن، بوسقا بولدىرىپ قالار دەپ اڭشىلار ەرتە شىققان ەكى قۇماي تازىنى موينىنا ءجىپ بايلاپ، جەتەلەپ ۇستاپ كەلە جاتقان. اپىل-عۇپىل بوساتىپ جىبەردى. وزدەرى دە ولاردىڭ سوڭدارىنان ىلەسە تىراعايلاپ، اتقا قامشى باستى. جاڭا عانا تىپ-تىنىش مۇلگىپ جاتقان جال ءىشىن الاقۇيىن جىن كوتەرگەندەي ءىزى-قيقى، ايقاي-شۋ كەرنەي جونەلدى.
ا دەگەندە كوكجال قارا ۇزەردەي ۇزاپ شىعىپ كەتكەن ەدى.
«قاپ، كوزجازدىراتىن بولدى-اۋ»، - دەدى قينالعان بۇل سوڭىنان سالىپ كەلە جاتىپ. ءبىراق تازىنىڭ ءبىرى تىم ۇشقىر ەكەن. مۇنىڭ ءدال جانىنان ساداقتىڭ جەبەسىندەي زۋ ەتىپ وتە شىققان كۇيى بىرتە-بىرتە جىرتقىشقا جاقىنداي بەردى. اڭنىڭ ەندى اداستىرىپ كەتە المايتىنىنا كوزى جەتكەن بۇل كوڭىلىن دەمەپ، الدا بولار قىزىقتىڭ جەلىگىنە ەلىگە باستاعانداي جەلپىنە شاپتى. قاراگەردىڭ دە اياق الىسىنا سۇيسىنگەن سىڭايدا. كىسىنى ەرگە ۇرعىلاپ، لوقىلداپ شاپپاي، جايلى كوسىلىپ زۋلاپ كەلەدى. تەر شىققان سايىن باۋىرىن جازا تۇسكەندەي بىرتە-بىرتە ەكپىنى ۇدەگەن قالپى بار.
شۋ، جانۋار، شۋ، - دەپ سىيپاي قامشىلاپ ەسىلتىپ كەلەدى. ارالارى ءبىر-بىرىنە ارقان بويى، نە ۇزاپ كەتپەي، نە قالماي تىركەسىپ بارا جاتقان كوكجال مەن ەكى تازىنىڭ سوڭىنان شاي قايناتىمداي شاپقان سوڭ بۇل قارالارىنا ىلىگە بەرگەن. انداعايلاپ جان-جاقتان قاۋمالاي شاپقان باسقالار دا قاشىقتا كەلە جاتپاعان. ءبىراق بۇل وسى قارقىنىمەن ەندى ءسۇت پىسىرىمدەي شاپسا كوكجالعا ەلدەن بۇرىن جەتەرىنە سەنىمدى ەدى. مۇنىڭ قاراسىن جاقىننان كورگەن سايىن كۇش الىپ، جىرتقىشقا تايانا تۇسكەن تازىلار بۇل قاسىنا جاناسىپ بارسا قاسقىرعا اۋىز سالىپ توقتاتارى ءسوزسىز. وندا العاشقى سويىلدى ءوزى سىلتەگەنى. قول سوزىم جەردە تۇرعان قىزىقتىڭ بۋىنا بالقىعانداي الىپ-ۇشقان ەسىرىك كوڭىلمەن اسىعا ءتۇسىپ:
باس، باس! ايت، ايت! - دەپ ايقايدى سالىپ، تەبىنە بەرگەن.
سول ءسات كوز الدىنداعى دۇنيە استان-كەستەن اۋناپ تۇسكەندەي بولدى. سونان كەيىنگىسى قارا تۇنەك تىلسىمعا اينالىپ جۇرە بەرگەن.
ارىنداپ شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ الدىڭعى وڭ اياعى جالعىزقازىققا (تومەن قاراي تىگىنەن-تىك قازىلعان ىنگە) ءدوپ كەلىپ، مۇرتتاي ۇشقانىن، تابان استىندا پىشاققا ىلىنگەنىن، ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ جاتقان مۇنى قاسىنداعىلاردىڭ جاقىن ماڭداعى اۋىلداردىڭ بىرىنەن تۇيە الىپ كەلىپ، سوعان ارتىپ، ۇيىنە جەتكىزگەنىن، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ەس جيا الماعانىن بۇل كەيىن وزىنە-ءوزى كەلگەن سوڭ عانا ەستىگەن.
توسەك تارتىپ كوپ جاتتى. كوپ ازاپ شەكتى. قالعان جان ولجا، ايتەۋىر. سوعان شۇكىرلىك ەتتى. كوپ كۇتىممەن بىرتە-بىرتە بەرى قاراعان. سىنعان بۇعانا، قابىرعا ءبىتىپ، اياق-قولىنا ءمىنىپ، جۇرۋگە جارادى. سويتە-سويتە قاتارعا قايتا قوسىلعان. ۋاقىت وتكەن سايىن كورگەن قيىندىقتىڭ تاۋقىمەتى دە سەيىلگەن تۇمانداي سانادان وشە باستاپ، كەلە-كەلە ۇمىتىلسا كەرەك ەدى. الايدا بۇل سونان كەيىن سوقپا-سوقپا، ۇستاما ءتارىزدى ناۋقاستىڭ شالىعى اينالدىراتىن ادەت پايدا بولعانىن، سىرتقا بايقاتا بەرمەگەنىمەن، ىشتەي سەزىپ ءجۇردى.
اندا-ساندا شارشاسا، الدەنەگە رەنجىسە قارادان-قاراپ وتىرىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ، جۇيكەسى قاجىپ، كوڭىلى قوبالجىپ، حوشى بولماي، مازاسىزدانىپ، ءال-دارمەنى كەتىپ، سۇلەسوقتانادى. قىسىلىپ، مۇزداي تەر شىعىپ، قينالا باستايدى.
كەيدە ءسويتىپ-ءسويتىپ وتىرىپ، الگى ۇستاماسى، ايتەۋىر، قايتادى. سونان سوڭ تىنىسى كەڭىپ، ساقارداي قۋارىپ كەتكەن جۇزىنە قان جۇگىرىپ وزىنە-ءوزى كەلىپ:
-ۋه، ءوتتى مە، قۋ جان-اي! - دەپ ەركىن دەم الادى.
ال كەيدە، بەتىن ەرمەن قىلسىن، ەڭ قيىنى دا سول. وسىنداي قىسىلىپ، قۋاتى كەتىپ السىرەي باستاعان ساتتە كەنەت كوز الدى قىزىلدى-جاسىلدانىپ، لاپىلداپ جالىن ويناپ، باسى شىڭىلداپ، قۇلاعىنا وت ىشىندە الاسۇرا شىرقىراي كىسىنەگەن قاراگەردىڭ ايانىشتى ءۇنى كەلىپ، سول كەز الدەنەدەن شوشىنعانداي قاتتى سەلك ەتىپ، تۇلا بويىن ءدىرىل بۋىپ، دەمى ءبىتىپ، اياق-قولى سەلكىلدەپ، تالماۋسىراپ جۇرە بەرەدى. سونان شاي قايناتىم با، ءسۇت قايناتىم با، قينالىپ جاتىپ ەسىن ارەڭ جيادى. وندايدا ەكى-ءۇش كۇندەي توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى.
بۇل ءسويتىپ سۇيەككە سىڭگەن، وزىمەن بىرگە جاساسقان كەسەل بولدى. ءوستىپ ءار ناۋقاستانعان سايىن جاقىن-جۋىقتارى جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءوزى دە ۇرەيدەن قاجىپ بىتەتىن.
ءبىراق ءومىر بويى بۇل اۋرۋىنىڭ ءمان-جايىن سىرتقا شىعارىپ، سىرىن ءتىرى جانعا ايتقان ەمەس-تى. نە دەپ ايتسىن. ءوز قىلمىسىن ءوزى اشكەرەلەسىن بە. ءوزىن-ءوزى ايگاپىر ەتسىن بە. ءتىپتى، ونى ايتقان، ونى جاريالاعاننان ورنىنا كەلەيىن دەپ جاتقان دۇنيە بار ما؟! ونى تۇزەيتىن كىم بار؟! ءوتتى-كەتتى. قايتىپ قالپىنا كەلتىرەسىڭ. ارتىندا وكىنىشتەن باسقا قالعان ەشنارسە جوق. سول بەتىنشە شەمەن بولىپ، ىشتە كەتكەن ءبىر كۇي ەدى.
كەيىن دە ارا-تۇرا بۇل وسىلاي ناۋقاستانىپ قالعاندا بۇرىنعى كوز كورگەن تۇرعىلاستارى:
-سول باياعى قاراگەر اتتان جىعىلعاننان جابىسقان ەسكى دەرت
قوي، - دەيتىن دە قوياتىن.
* * *
ءتاۋىرباي جەتپىسكە يەك ارتىپ تۇرعان جاسىندا قاتتى ناۋقاستانعان. سىرقاتىنىڭ بەتى قيىن بولىپ، بىردەن اۋىر قۇلادى. ەكى-ۇش اي سال بولىپ، قينالا توسەك تارتىپ جاتىپ، سوڭعى اپتالاردا ءتىل-اۋىزدان قالعان. كۇندىز-ءتۇنى توڭىرەگىندە كۇزەتتە كىسى وتىردى. ەلدى ءارى كۇيزەلتكەن، ءارى تاڭ قالدىرعان ءبىر كەرەمەت - اپتادان اسا ەس-ءتۇس جوق، كەۋدەدە تەك شىقپاعان جان بار دەمەسەڭ، و دۇنيەلىك بولىپ قىبىرسىز، سۇلىق جاتقان ناۋقاستىڭ دەنەسى كەي-كەيدە كەنەت وقىس ءبىر نارسەدەن شوشىنعانداي سەلك ەتىپ، سونان سوڭ قينالا سەلكىلدەيدى دەيسىز. كىسىنىڭ قاراۋعا ءداتى شىدامايدى. وتىرعاندار:
ويپىرىم-اي، ءتاڭىرى پەندەسىن قيناي بەرەدى ەكەن-اۋ. بۇل نە دەگەن عازاۋات. نە دەگەن قيىن ناۋقاس، - دەسىپ جاعاسىن ۇستاپ شوشىنىستى.
تەك، ولاي دەپ كۇپىرلىك ايتپا. پەشەنەسى دە جازعاننىڭ. بۇيرىعى سولاي شىعار، - دەپ باسۋ ايتىستى تاقۋالاۋ ۇلكەندەرى.
ال تىلدەن قالىپ، ەستەن ايرىلىپ جاتقان ناۋقاستىڭ سول قالپىندا دا كەي-كەيدە ءالسىز ساناسىندا وتقا ورانعان قاراگەر ات ەلەس بەرىپ، شىرقىراي كىسىنەگەن ءۇنىن ەستىگەندەي بولاتىنىن، سول ءسات شوشىپ، قينالىستايتىنىن باسقا پەندەلەر قايدان ءبىلسىن.
ءتاۋىرباي سولاي جاتىپ دۇنيە سالعان.
