شوتلاند جيھانكەزىنىڭ قازاقتار تۋرالى 122 جىل بۇرىنعى جازبالارى
استانا. قازاقپارات - 1902 -جىلى لوندوندا جارىق كورگەن جون فوستەر فرازەردىڭ «ناعىز ءسىبىر» اتتى كىتابىنان قازاققا قاتىستى ءبىراز دەرەكتى كەزدەستىردىك.
جون فوستەر فرەيزەر - شوتلاندىق ساياحاتشى ءارى جۋرناليست. 1896 -جىلى ول دوستارىمەن بىرگە ۆەلوسيپەدپەن كۇللى الەمگە ساياحات جاساپ، سول ساپارىن نەگىز ەتىپ كىتاپ جازعان. مەنىڭ قولىما تۇسكەن «ناعىز ءسىبىر» كىتابىنىڭ 4-تاراۋىندا 1901 -جىلدىڭ 28-تامىزىندا سارسەنبى كۇنى ول ءسىبىر ايماعىنا جەتكەنىن جازادى. وسى كىتابىنىڭ العىسوزىندە «سىبىرگە اسا قىزىعۋشىلىقپەن باردىم. ورىستىق كوزقاراستاعى الەمدى قاراپايىم بريتاندىق رەتىندە ءوز كوزىممەن كورۋ ماقساتىم ەدى. جايىقتىڭ ارعى جاعىنداعى ۇلان- عايىر ولكەگە بارۋ ۇلكەن تاۋەكەلدى قاجەت ەتتى. ەجەلدەن بەرى ادامداردىڭ ساناسىندا ءسىبىر اق قار، كوك مۇز بەن جەر اۋدارىلعانداردىڭ مەكەنى دەگەن تۇسىنىك بار»، دەپتى. بايىپتاپ وقىساق، اۆتوردىڭ بۇل ساپارعا الدىن الا دايىندالعانى سەزىلەدى.
ءسىبىر ساپارىندا ول ۇزىندىعى 700 يارد تۇراتىن ۇلكەن كوپىردەن وتكەنىن، ءار جاعىنان ەرتىس وزەنى بۇلدىرلاپ كورىنىپ، زاكىردە تۇرعان قايىقتاردىڭ دىڭگەگى دە بەيتانىس جولاۋشىعا الدەنەنى اڭعارتىپ تۇرعانىن جازادى. سۋدى قاق جارىپ اعىپ بارا جاتقان كەمەنىڭ قىزىل- جاسىل شىراقتارى ونىڭ كوزىنە وتتاي باسىلادى. انە، تولىق جارىقتاندىرىلعان ستانسا، سۇر، قىزىل ءتۇستى اسكەري كيىم كيگەن ادامدار توبى ونىڭ الدىنان شىقتى. الدا ونى ەرتىس وزەنى كۇتىپ تۇر ەدى. ساپارىن ءارى قاراي جالعاستىرۋ ءۇشىن ول قىتاي شەكاراسىنا تاياۋ تۇرعان سەمەي مەن وبدورسكىگە جۇرەتىن پاروحودقا ءمىندى. ىڭعايلى كابينا، كەڭ اسحانا، سول كەزدەگى جاقسى جيھازبەن جابدىقتالعان قوناق بولمەسى بار سۋ كولىگى ونى قاتتى تاڭداندىرادى.
«ناعىز ءسىبىردىڭ» كەلەسى بەتتەرىندە ومبى تۋرالى اقپارات بەرىلگەنىن بايقادىق. اۆتور قالادا 50 مىڭ ادام تۇراتىنىن، ونىڭ ىشىندە 12- 15 مىڭ سارباز بارىن، ساياسي سەبەپتەرمەن جەر اۋدارىلعانداردىڭ ءبىرازى دا وسى قالانى مەكەندەگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. اينالاسىنا ءجىتى نازار اۋدارىپ، نەنى كورسە، سونى قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ جۇرگەن فوستەر مىرزانىڭ ەندىگى ءبىر ءساتى قازاقتار اراسىندا وتەدى. «ءتۇس اۋا ومبىدان ءارى قاراي جازىققا شىعىپ، قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) اۋىلىنا باردىم. ولار - باتىس ءسىبىر دالاسىنىڭ قىزىل ۇندىستەرى. ورىستار جاۋلاپ الىپ، يمميگرانتتارعا ورىن بەرۋ ءۇشىن ولاردىڭ قۇنارلى جەرلەرىن الدى. قازىر قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) سانى ازايىپ بارا جاتىر، كۇندەردىڭ كۇنىندە ولار جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن»، دەي كەلە، حالقىمىزدىڭ ءالى ويانباعانىن، كەڭ دالادا وتار- وتار قوي باعىپ، ءومىر سالتىن قالىپتاستىرعانىن بايان ەتەدى.
«ولار ءۇشىن ايەلدىڭ قۇنى 4 قوي، سيىردىڭ قۇنى 8 قوي، ءبىر جىلقى 8 سيىرعا تەڭ. ءتىپتى ولار ءبىر مىلتىق ءۇشىن 3 جىلقى بەرۋگە دايىن»، دەيدى ول ءبىر سوزىندە. قازاق اراسىندا قالىڭ مالدىڭ ەجەلدەن قىمبات ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. مۇمكىن جون فوستەر الدەكىمدەردەن ەستىگەنىن جازعان شىعار، ايتپەسە «قىزدى شالەكەڭ المايدى، مالەكەڭ الادى» دەگەن قازاق ىشىندە قىزدىڭ قالىڭ مالى 4 قوي بولۋى استە مۇمكىن ەمەس.
«ولاردىڭ جۇزىنەن ۇنەمى كۇلكى ەسىپ تۇرادى. تۇراتىن ۇيلەرى ەكىگە قاق بولىنگەن ۇلكەن كوكوس جاڭعاعىنىڭ قابىعىنا ۇقسايدى. ۇيلەرىن كيىزبەن جاۋىپ قويادى. ەرلەرى قوي تەرىسىنەن جاسالعان كيىم كيەدى، ال ايەلدەرى اشىق ءتۇستى ماقتا ورامال، قولدان تىگىلگەن قىزىل- جاسىل كۇلاپارا كيەدى». وسى ساتتە اۆتور قازاقتار اراسىندا وتكەن ساتىنەن ءبىر قىزىق جايدى جەتكىزەدى. قوناقجاي قازاقتار وعان قىمىز ۇسىنىپ، بار جاقسىسىن الدىنا توسادى. الىستان كەلگەن شوتلاند جيھانكەزى قىمىزدى العاش رەت ءىشىپ، ءدامىن ۇناتپاعانىن، سوندا دا اۋىل ادامدارىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماي «ءدامدى ەكەن» دەگەنىن، قىمىزدىڭ دامىنە ۇيرەنۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ەكى اپتا ۋاقىت كەرەكتىگىن جازادى. وسىدان كەيىن اۆتور اۋىل شەتىندە اينالا وتىرعان توپتى ادامنىڭ سۋرەتىن بەرىپ، استىنا «دالاداعى قىرعىزدار» دەگەن تۇسىندىرمە بەرەدى. سۋرەتكە زەر سالساق، الدەبىر اۋىل باسى جينالىس اشىپ، كەڭەس قۇرىپ وتىرعان سەكىلدى، ال ءتورت ادام ساقاداي ساي تىك تۇر. ال كەلەسى ءبىر سۋرەتتە ات ۇستىندە تۇرعان اۋىل ايەلىنىڭ، ونىڭ قاسىندا تۇرعان اقساقالدى قارت پەن اق شىلاۋىشتى انانىڭ، قاز- قاتار تۇرعان ەكى بالانىڭ سۋرەتىن كىرىستىرەدى. مۇكىن اۆتور ءوزى تۇسىرگەن سۋرەتتەر بولسا كەرەك، ەشقانداي سىلتەمە بەرىلمەگەن.
سالتى مەن سالتاناتى بولەك ەلدىڭ ساياحاتشىسى مۇمكىندىكتى جىبەرمەي قازاقتاردى سۋرەتكە تۇسىرگىسى كەلگەنىن ايتادى. اقكوڭىل اۋىل ادامدارى بۇل ۇسىنىسقا قاباعات قۋانادى. قاشاندا جات جۇرتقا، بەيتانىس ادامعا، ءتىپتى جاڭادان كورىپ تۇرعان «ءبىرتۇرلى» تەحنيكانىڭ الدىندا سۇلە- ساپا تۇرا قالماي، ۇلتتىق كيىممەن، قازاقى بولمىسپەن تۇرعاندى قالاعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ول بۇل ءساتتى بىلاي تولعايدى: «جاس ايەلدەر ۇلتتىق كيىمىن كيىپ كەلگەنشە، شاي قايناتىم ۋاقىت كەتتى. ءبىز كۇتىپ تۇردىق. قازاقتار اراسىندا ايەل تەڭدىگى ساقتالعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ءبىر ەر ادام تۇلكى تەرىسىنەن تىگىلگەن قىزىل تىماق كيىپ كەلدى. ولاردىڭ اراسىندا جارتى ساعات ايالدادىم». وسىدان كەيىن قازاق داستۇرىمەن ولارمەن قول الىسىپ قوشتاسادى. ءبىراق اۋىر ويدا قالعانىن جاسىرمايدى. ءبىر جاعى ەل كورىپ، جەر ارالاپ، ەندى ءبىر جاعىنان ءارتۇرلى اقپارات جيناپ جۇرگەن اعىلشىن ازاماتى حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى قوعامدىق ءومىرى، تۇرمىستىق جاعدايىنا نازار اۋدارادى.
«وسىناۋ دالا قويناۋىندا ەنشىسىنەن ايىرىلىپ، كوپ ۇزاماي جويىلۋعا شاق قالىپ تۇرعان بۇل حالىقتىڭ بالالارىنىڭ تاعدىرىنا الاڭدايمىن. وركەنيەتتىڭ جاناسۋى ولار ءۇشىن تىم قاۋىپتى بولماق»، دەيدى ول قازاق اۋىلىنان الىستاپ بارا جاتىپ.
وسىدان 122 جىل بۇرىن باسپادان شىققان بۇل كىتاپتىڭ ماڭىزى مەن ماعىناسى ءبىز ءۇشىن قۇندى بولا بەرەرى ءسوزسىز. ال اۆتوردىڭ حالقىمىز تۋرالى از دا بولسا تانىم- تۇسىنىگى باتىس وقىرماندارىنا كىتاپ بولىپ جەتكەنىنىڭ ءوزى - ۇلكەن قۋانىش.
اڭداپ قاراساق، جون مىرزا «بۇل حالىق جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن» دەپ بىرنەشە جەردە جازادى. بۇل ءبىزدىڭ وسى داۋىرگە قانشاما قيىن- قىستاۋ كەزەڭنەن امان شىققانىمىزدى دالەلدەي الادى. ارينە، وركەنيەتكە تىم ەرتە قولى جەتكەن باتىس جۇرتى رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ ءوز وتارىنداعى حالىقتاردى قانشاما ەزگىگە سالعانىن جەتە تۇسىنگەن ءارى سەزىنگەن. سانىمىز كەمىگەنمەن، ءداستۇرىمىز، مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز قازىرگى كۇنگە امان جەتتى. ال سول امان جەتۋدىڭ استارىندا اتا- بابالارىمىزدىڭ نەبىر مەحناتتى كۇندەرى، سونبەس ءۇمىتى جاتقانىن بۇگىنگى ۇرپاق سەزىنسە دەيمىز. قۇددى ءبىر عاسىر بۇرىنعىداي قازىر دە قازاق ايەلى ءوز مادەنيەتىن، ۇلتتىق بولمىسىن كورسەتۋ ءۇشىن سۋرەتكە تۇسەردە، جاقسى كيىنەدى، جارقىراپ كورىنەدى. بۇل - سان عاسىردان بەرى كەلە جاتقان اتا سالتىمىزدىڭ، ۇلتتىق يبامىزدىڭ ءبىر كورىنىسى. سول كورىنىسكە مۇڭ تۇسپەسىن دەپ تىلەيىك!
دۇيسەنالى ءالىماقىن
egemen.kz
