ديماش دارىپتەيتىن دومبىرا قادىرىن قىتايلىق «يمپورت» كەتىرىپ جاتىر - جولاۋشى تۇردىعۇلوۆ
استانا. قازاقپارات - 2018-جىلدان بەرى شىلدە ايىنىڭ العاشقى جەكسەنبىسى - ۇلتتىق دومبىرا كۇنى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ەلىمىزدە دومبىرا جاساۋدى مەملەكەتتەن قارجىلاندىرۋ، شەبەرلەردى ارنايى قولداۋ باعدارلامالارى قاراستىرىلماعان. ءتىپتى ۇلتتىق اسپاپ جاساپ شىعارۋ كولەمى تۋرالى رەسمي ستاتيستيكا دا جۇرگىزىلمەيدى.
دەگەنمەن، مەكتەپ باعدارلاماسىنا دومبىرا ساباعىن ەنگىزۋ باستاماسىنىڭ ارقاسىندا 26 مىڭنان استام بالانى قامتيتىن 650 گە جۋىق ۇيىرمە پايدا بولعان. وسى وزگەرىستەر دومبىرا جاساۋشىلاردىڭ ومىرىنە، كاسىبىنە قالاي اسەر ەتكەنىن تانىمال شەبەر جولاۋشى تۇردىعۇلوۆتان سۇراعان ەدىك.
- ۇلتتىق دومبىرا كۇنى دەيتىن مەرەكە پايدا بولعاننان بەرى 7 جىل ءوتىپتى. وسى ايتۋلى كۇن العاش اتالىپ وتكەندە ەلدىڭ كوكەيىندە ەندى ءتول اسپابىمىزعا، ونى جاساۋشى شەبەرلەرگە جۇيەلى قولداۋ بولادى دەگەن ءۇمىت ويانىپ ەدى. سول ۇمىتتەر اقتالدى دەپ ويلايسىز با؟
- دومبىرا كۇنى بەكىتىلگەن كەزدە ءبىز ءۇشىن وتە ۇلكەن، جاقسى جاڭالىق بولعان ەدى. شەبەرلەرگە دەگەن كوزقاراس وزگەردى. بۇل ءوزى مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك پەن جارقىن شاكارىمدەر، كوزى ءتىرى سەكەن تۇرىسبەك سياقتى دومبىراعا تىكەلەي قاتىسى بار ادامدار ايتىپ جۇرگەن ماسەلە بولاتىن.
7 جىلدىڭ ىشىندە كوپ وزگەرىس بولا قويعان جوق. ءبىراق ەڭ باستىسى، دومبىراعا دەگەن كوزقاراس وزگەردى. وعان قىزىعاتىن جاستاردىڭ سانى ارتتى. ەكى ورتادا مىقتى-مىقتى انشىلەر، مۋزىكانتتار وسە باستادى. ءان-كۇي ساباعىنا دومبىرا ءپانى ەنگىزىلدى. ال ديماش قۇدايبەرگەننىڭ ارقاسىندا بۇكىل الەم دومبىرا شەرتە باستادى دەۋگە بولادى. ءتول اسپابىمىزعا شەتەلدىكتەردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتقانىن كورىپ وتىرمىز.
- جالپى ءسىز وسى كۇننىڭ پايدا بولۋىنان قانداي يگىلىك كوردىڭىز؟ كەيىنگى جەتى جىلدا دومبىرا جاساۋشىلارعا، دومبىرا جاساۋ يندۋسترياسىنا جۇيەلى قولداۋ، قامقورلىق ارتتى دەپ ايتا الاسىز با؟
- جاپپاي، جۇيەلى قولداۋ بولماسا دا، دومبىرا كۇنىندە جىل سايىن ون شاقتى دومبىرا شەبەرىن شاقىرىپ، كورمەلەر ۇيىمداستىرىلىپ ءجۇر. العاشقى كورمەلەرگە ەكى پرەزيدەنت تە قاتىسقان بولاتىن. قازىر ول كورمەگە دەگەن نازار العاشقى جىلدارداعىداي ەمەس. جالپى دومبىرا كۇنىن اتاپ ءوتۋ دەڭگەيى كەيىنگى جىلدارى باسەڭسي باستاعانى راس.
وسى كۇننەن كۇتكەن ءۇمىتىمىزدىڭ ءبارى اقتالدى دەسەك، وتىرىك بولار ەدى. جەكەلەگەن شەبەرلەر قۇرمەتكە بولەنىپ، قولداۋعا يە بولعانىمەن، جۇيەلى جۇمىس بار دەۋ قيىن. جەكەلەگەن ماراپاتقا يە بولعانداردىڭ ىشىندە ءوزىم دە بارمىن. وسىدان 6 جىل بۇرىن «ناۋرىز» ۇلتتىق سىيلىعى جاريالاندى. سونىڭ ىشىندە دومبىرا شەبەرلەرىنە جەكە نوميناتسيا ارنالدى.
- مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى كرەاتيۆتى يندۋستريانى دامىتۋ اياسىندا قولونەرشىلەرگە سۋبسيديا تەتىگى ارقىلى مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتەتىن نورمالار ازىرلەپ جاتىر. ءبىراق قولونەرشىلەر قاتارىندا دومبىرا جاساۋشىلار جوق سياقتى. سىزدەرگە وسى نورمالار بويىنشا حابارلاسىپ، كەڭەس سۇراعان، ۇسىنىس سۇراعان ادام بولدى ما؟
- مەنىڭ بىلۋىمشە، جەكەلەگەن شەبەرلەر ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا، تانىستارىنىڭ قولداۋىمەن مەملەكەتتەن قولداۋ كورگەن. 5-6 شەبەر سۋبسيديا الدى دەپ ەستىدىك. ونىڭ ىشىندە استانا ىرگەسىندەگى قوسشىدا تۇراتىن نۇرجان ءدىلمانوۆ بار. سول سياقتى ازىن-اۋلاق، ءبىر قولدىڭ ساۋساعىمەن ساناپ الۋعا بولاتىن شەبەر مەملەكەت تاراتقان شۇلەننىڭ ءدامىن تاتتى دەۋگە بولادى.
كەيبىر دومبىرا شەبەرلەرى مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى اتانىپ جاتتى. ونى دا جەتىستىك دەۋگە بولادى. ايتەۋىر، اقىرىن بولسا دا كوش العا جىلجىپ جاتىر، بىرتىندەپ بولسا دا سەڭ قوزعالدى دەپ ايتا الامىز.
بيىل دومبىراعا دەگەن نازار قايتا جاقسارعانىن سەزىنىپ جاتىرمىز. ويتكەنى جان-جاقتان سۇراۋ سالىپ، ىزدەپ جاتقاندار كوبەيدى. مينيسترلىكتەگىلەر دە بايلانىسقا شىعىپ جاتىر. بۇل - قۋانارلىق ءىس.
- سوندا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى سىزدەردى بيىل عانا ىزدەپ جاتىر ما؟
- نەگىزى بيىلعا دەيىن مينيسترلىك تاراپىنان سونداي سۇراۋ بولعان جوق. «مىنانداي كومەك شارالارى بار، مىنانداي مۇمكىندىكتەر بار. وسىنى پايدالانسىزدار ما؟» - دەپ سۇراعان ەشكىم بولمادى. اياق استىنان ءبىلىپ قالىپ، قاتىسىپ جاتقاندار بار. ءبىراق ول تالپىنىستار ناتيجە بەرە قويعان جوق.
- جالپى ۇلتتىق دومبىرا كۇنىن تويلاۋدا، دومبىرا ونەرىن قولداۋدا قانداي جۇيەلى شارالار جەتىسپەي جاتىر دەپ ويلايسىز؟
- بۇل كۇندى تويلاۋدا جۇيەلى جۇمىس بار دەپ ايتۋ قيىنداۋ. ونى وزدەرىڭىز دە كورىپ جۇرگەن شىعارسىزدار. دومبىرا كۇنى TikTok سياقتى الەۋمەتتىك جەلىدەن كەلەتىن قۇتتىقتاۋلارعا «كومىلىپ» قالامىز. ال ەندى ماتەريالدىق تۇرعىدان دەمەۋ، مىسالى شەبەرحانا سالعاندارعا جەڭىلدىك ۇسىنۋ سياقتى، جۇيەلى ساياسات ءالى جوق. كەرىسىنشە كەيبىر ارىپتەستەرىمىز شەبەرحانا سالۋعا كومەك سۇراپ، ءبىراز تابالدىرىق توزدىرعانىن بىلەم. ودان دا ناتيجە شىققانىن كورگەن جوقپىن.
ۇلتتىق دومبىرا كۇنى ۇلكەن قالالاردا، وبلىس پەن اۋدان ورتالىقتارىندا جاپپاي دومبىرا كورمەلەرىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك سياقتى. حالىق جاقسى دومبىراعا قول جەتكىزىپ، شەبەرلەر تاجىريبە الماسار ەدى. دومبىراعا ارنالعان جالعىز كۇندە وسىنداي شارا وتكىزۋگە ءار اۋداننىڭ، ءار وبلىستىڭ قاۋقارى جەتەدى دەپ ويلايمىن. تەك جوعارىدان سونداي نۇسقاۋ كەرەك.
- «ۇكىلى دومبىرا» بايقاۋى دومبىرا شەبەرلەرىن ەلەپ- ەسكەرۋدىڭ، قولداۋدىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن ارقالاي الادى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ سىيلىق قورى 15 مىڭ دوللار ەكەن. بۇل بايقاۋدىڭ جۇلدە قورىمەن قوسا اۋقىمىن ۇلكەيتۋ كەرەك شىعار؟
- بۇل بايقاۋ ءوزى 1994-جىلدان بەرى بار. مارقۇم وتەگەن ماحمۇتتىڭ ارقاسىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ قولداۋىمەن وسى «ۇكىلى دومبىرا» كونكۋرسى 6-7 رەت وتە جاقسى دەڭگەيدە وتكىزىلدى. سونىڭ ارقاسىندا مىقتى-مىقتى شەبەرلەر پايدا بولدى. دومبىرانىڭ ساپاسى ءوسىپ، ستاندارتى بىرىزدەنە ءتۇستى. سوندىقتان بۇل بايقاۋ ءوز كەزىندە ءبىراز اۋىرتپالىقتى شەشتى دەپ ويلايمىن. كەيىنگى كەزدە اتاۋى وزگەرىپ، «قوڭىر دومبىرا»، «قارا دومبىرا» دەپ وتكىزىلىپ ءجۇر. ولار دا جامان جوق. جاس بۋىندى جارىققا شىعارىپ جاتىر. شەبەرلىكتىڭ ءدامىن ەندى تاتىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ ورتاسى پايدا بولدى. اعا بۋىنمەن ەتەنە ارالاسىپ، تاجىريبە الماسىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ورتاعا اۋاداي قاجەت دۇنيەلەر. ارينە، «ۇكىلى دومبىرا» اتى بار اۋقىمدى كونكۋرس ءۇشىن 15 مىڭ دوللار جۇلدە قورى دەگەن از. ءبىراق بۇل بايقاۋلاردىڭ باستى ءمانى جۇلدە قورىندا ەمەس، شەبەرلەر ورتاسى قالىپتاسىپ، ءوزارا بايلانىستىڭ ارتۋىندا. وسىنىڭ ارقاسىندا باسەكە ارتىپ، ساپا ءوسىپ جاتىر.
مەملەكەت باستامانى جاقسىلاپ جولعا قويدى عوي، ءبىراق سونى ءىلىپ اكەتەتىن جەكەلەگەن دەمەۋشىلەر بولماي جاتقان سياقتى.
- بۇدان دا قالتالى ازاماتتاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق ونەرگە بۇيرەگى بۇراتىندار از ەكەنىن كورەمىز دەيسىز عوي؟
- ءيا. بولاشاقتا ءىرى بيزنەس وكىلدەرى، مەتسەناتتار وسىنداي بايقاۋلارعا دەمەۋشى بولسا دەپ ويلايمىز. بىزدە ول جاعى وتە ناشار. «ۇكىلى دومبىراعا» دەمەۋشى بولىڭىز دەسەڭ، ات-تونىن الا قاشادى. ال الىستان نەمەسە ىرگەدەگى ەلدەن ءبىر ءارتىس ەلەتىن بولسا، قۇراق ۇشىپ جۇگىرەدى، اقشاسىن شاشادى. ءدال سول «اتىمتاي» ۇلتتىق ونەرگە كەلگەندە «ساراڭ باي» بولا قالادى.
- ءبىر سوزىڭىزدە ديماش قۇدايبەرگەننىڭ ارقاسىندا شەتەلدىكتەردىڭ دومبىراعا قىزىعۋشىلىعى ارتتى دەدىڭىز عوي. شەتەلدىكتەردەن تۇسەتىن تاپسىرىس ارتتى ما سوندا؟
- شەتەلدىكتەردە سۇرانىس وسكەنى انىق. ءبىراق ولاردىڭ قولىنا ناعىز شەبەردىڭ قولىنان شىققان دومبىرا ءتۇسىپ ءجۇر مە؟ بۇل - ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. دومبىرا نارىعىندا يمپورت دومبىرالار كوبەيىپ كەتتى. قاراقالپاقستاندا، قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا، قىتايدا جاسالعان دومبىرانىڭ كوشىرمەلەرى بازاردا تولىپ تۇر. باعاسى 5-6 مىڭ تەڭگەدەن باستالاتىن «دومبىرالار» وتە كوپ. ءتىپتى ىزدەگەن ادام 2-3 مىڭ تەڭگەلىك دومبىرا دا تابا الادى. ارزان بولعاندىقتان، ساتىپ الۋ كونكۋرستارىندا وسىنداي جەتكىزۋشىلەردىڭ باعى جانىپ كەتەدى. شەتەلدەن كەلگەن قوناقتاردىڭ قولىنا وسىنداي ارزان دومبىرا ۇستاتىپ جىبەرىپ جاتقانىمىز جاسىرىن ەمەس. ونداي اسپاپ قولىنا تيگەن شەتەلدىكتەردىڭ ساناسىندا «الگى ديماشتىڭ دارىپتەپ جۇرگەنى وسى ما سوندا؟!» دەيتىن تۇسىنىك قالىپتاسىپ جاتىر-اۋ دەپ الاڭدايمىن. ونداي ارزان دومبىرالاردىڭ ءۇنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ماتەريالىنىڭ ساپاسى، كەيىپ- كەسپىرى سىن كوتەرمەيدى.
- ناعىز شەبەرلەرگە شەتەلدىك ارزانقول ونىمدەرمەن باسەكەلەسۋ قيىن دەيسىز عوي؟
- نەگىزى ۇلتتىق دومبىرا كۇنى بەكىتىلگەننەن بەرى دومبىراعا مەكەمەلەر تاراپىنان تاپسىرىس ءوستى. باسىندا ناۋقانشىلدىقپەن يمپورت دومبىرالاردى جاپپاي ساتىپ الاتىندار كوپ بولاتىن. قازىر اراداعى ايىرماشىلىقتى كورىپ، شەتەلدىك دومبىرالارعا قىزىقپايتىنداي دەڭگەي قالىپتاستى. بۇرىن دومبىرا شابۋ جاقسى ماعىناسىنداعى ولەرمەندەر مەن اتى شىققان، جەكە برەندى بار شەبەرلەردىڭ عانا ءىسى بولاتىن. قازىر شەبەرلەردىڭ سانى ارتتى. سان ارتقان جەردە ساپا دا ارتادى. كەيىنگى جىلدارى ءوزىمىزدىڭ شەبەرلەر جاساعان دۇنيە نارىقتاعى ساپاسىز يمپورتتى ىعىستىرا باستاعان. ەندى شەتەلدىك باسەكەلەستەرىمىز دە ساپاعا ءمان بەرە باستادى. بۇل جاقسى ما، جامان با، بىلمەيمىن. دەگەنمەن باسەكە بولعانىنان ەشكىم ۇتىلمايتىن شىعار.
- دومبىراشىلار وداعى دەگەن ۇيىم بار ەكەن. ال دومبىرا شەبەرلەرىنىڭ قاۋىمداستىعى بار ما؟
- ءيا، دومبىراشىلار وداعى دەگەن ۇيىم بار. ولاردىڭ ءوز باعدارلاماسى، جۇمىس جوسپارى بار شىعار. ءبىز ورلارمەن كوپ ارالاسپايمىز. ال دومبىرا شەبەرلەرىنىڭ وداعى ەندى قۇرىلايىن دەپ جاتىر. ءبىز ءۇشىن بۇل دا - قۋاناتىن جاڭالىق. وسى كۇنگە دەيىن باسىمىز قوسىلماي كەلدى. شەبەرلەردىڭ اركىم «ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ» جۇرە بەرسە، ءىسىمىز تولىققان يندۋستريا بولىپ قالىپتاسپايتىنىن، ساپا جاعىنان دامۋ بولمايتىنىن ءبارى ءتۇسىندى. بۇل ءبىر جاعىنان اسپاپتاردىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرىپ، نارىق زاڭى بويىنشا رەتتەۋگە دە جول اشار ەدى. ونىڭ سىرتىندا دومبىرانىڭ ديزاينى، ولشەمى ءبىر قالىپقا كەلۋ كەرەك. وسى باعىتتاردا وداق اياسىندا كەلەلى جۇمىس اتقارساق دەگەن نيەتىمىز بار. قىسقاسى، بولاشاق وداققا زور ءۇمىت ارتىپ وتىرمىز.
- اڭگىمەڭىزگە قاراسام، دومبىرا شەبەرلەرىن ەڭ قينايتىنى شەبەرحانا ماسەلەسى سياقتى عوي...
- ارينە، ءار شەبەردىڭ ءوز شەبەرحاناسى بولۋ كەرەك. ءبىراق ونداي مۇمكىندىك ىلۋدە بىرەۋىندە عانا بار. كوبى كوشىپ- قونىپ جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. كوبىنىڭ باسپاناسى دا، شەبەرحاناسى دا - ءبىر عيمارات. ءاربىر ۇلكەن قالادا ۇلكەن ورتالىقتار بولسا دەپ ارماندايمىز عوي. وداق قۇرىلسا، وسىعان كۇش سالاتىن شىعارمىز.
دومبىرانىڭ اعاشىن تابۋ دەگەن بولەك اڭگىمە. ءار شەبەر ءوز مۇمكىندىگىنە قاراي الەمنىڭ ءار قيىرىنان ماتەريال العىزىپ ءجۇر. ال جەكە- جەكە بەرگەن شاعىن اۋقىمداعى تاپسىرىستىڭ شىعىنى كوپ. قاۋىمداستىق رەتىندە ءبىر جىلدىق ماتەريالدى بەلگىلى ءبىر نۇكتەدەن كوتەرمە باعامەن العىزساق، بارىمىزگە ءتيىمدى بولاتىن ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرەتىن باس ورتالىق كەرەك. ول جەردە ءتۇرلى ەكسپەريمەنت جاساۋعا بولادى. دومبىرانىڭ ىشەگىن قانداي ماتەريالدان جاسايمىز؟ قايتسەك، كەزىندە بايجىگىت پەن كەتبۇعا، قۇرمانعازى مەن دينا ۇستاعان ءتول دومبىرانىڭ ىشەگىنە جاقىن ماتەريال جاساۋعا بولادى؟ قاي اعاشتان شابىلعان دومبىرانىڭ ءۇنى «قازاقشا» بولادى؟ وسىنداي ماندەگى جاۋابى جوق سۇراق كوپ. ول سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر عانا بەرە الادى. وداق اياسىندا كەڭەس قۇرىپ، وسى ەكسپەريمەنتتەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا نۇسقاۋلار، ۇسىنىمدار شىعارىپ وتىرۋعا بولادى. مۇنىڭ ءبارى قازاق دومبىراسىنىڭ ۇلتتىق ستاندارتىن تۇزەتىن دۇنيەلەر عوي.
دومبىرانى نارىققا سەرتيفيكاتتاۋ ارقىلى دا شىعارىپ وتىرۋعا بولادى. بۇل ءبىر جاعىنان ناعىز دومبىرا مەن كوشىرمە يمپورتتى وڭاي اجىراتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ەكىنشى جاعىنان الەۋمەتتىك جەلىدەگى جىلتىراق جارناماعا الدانىپ، ساپاسىز دومبىراعا ۇرىنىپ جاتاتىن ادامداردىڭ ماسەلەسىن شەشەدى. ويتكەنى قازىر ينتەرنەت ارقىلى الدىرعان دومبىرانىڭ ساپاسىنا ەشقانداي كەپىلدىك جوق. «تاۋارى» وتكەن سوڭ تەلەفونىن كوتەرمەي قوياتىندار بار ەكەنىن ەستىپ ءجۇرمىز. مۇنداي تاپسىرىستىڭ ءبارىن ءبىر ورتالىق ارقىلى ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا بولادى. ويتكەنى ساپاسىنا كوڭىلى تولماعان ادام اقشاسىن تالاپ ەتەتىن ناقتى ءبىر مەكەمە بولۋ كەرەك.
ايتا كەتسەك، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ حالىقتى ۇلتتىق دومبىرا كۇنىمەن قۇتتىقتاپ، قاسيەتتى اسپابىمىزدىڭ كۇمبىرىن بۇكىل الەمگە پاش ەتىپ جۇرگەن ازاماتتارعا العىس ايتتى.
