دومبىرا ەۆوليۋتسياسى: ءبىر عاسىردا پەرنە سانى قالاي كوبەيدى؟
استانا. قازاقپارات - بۇگىن fact-checking ادىسىمەن دومبىرانىڭ پەرنە سانىن انىقتاپ كورمەكپىز.
دومبىرا - قازاق مادەنيەتىنىڭ باستى نىشاندارىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە بارىمىزگە ۇيرەنشىكتى 19 پەرنەلى ۇلگى كوپشىلىككە «ەجەلگى كۇيدىڭ دە ءدال وسىلاي ورىندالعانى» سياقتى اسەر قالدىرادى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە «دومبىرا ەجەلدەن وسىنداي بولعان» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. الايدا قازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق داستۇرىنە قاتىستى دەرەكتەر بۇل ويدى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى. بۇگىن fact-checking ادىسىمەن دومبىرانىڭ پەرنە سانىن انىقتاپ كورمەكپىز.
بۇرىنعى جىر مەن ءان ماتىندەرىندە «دومبىرام التى پەرنەلى»، «جەتى پەرنەلى»، «ون ەكى پەرنەلى» دەگەن تۇراقتى سيپاتتامالاردى كەزدەستىرەمىز. بۇل دەرەكتەر حالىق ەسىندە ساقتالعان دومبىرا تۇرلەرىنىڭ ءارقيلى بولعانىن كورسەتەدى. سول كەزەڭدەردەگى پەرنە سانىنىڭ وزگەرىسى مۋزىكالىق ءتىلدىڭ، ورىنداۋشىلىقتىڭ، دىبىستى ىزدەۋدىڭ ەۆوليۋتسياسىمەن تىعىز بايلانىستى.
ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردە پەرنە سانىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى مۇلدەم جوق بولسا، ال كەيىنگى عاسىرلاردا دومبىرا ءپىشىنى مەن پەرنە جۇيەسى جەتىلىپ، قازىرگى بەلگىلى ستاندارتقا كەلگەنى كورىنەدى. سوندىقتان «19 پەرنە ەجەلدەن بار» دەگەن تۇسىنىك تاريحي دالدىككە ساي كەلمەيدى. دومبىرانىڭ پەرنە قۇرىلىسى ۋاقىتپەن بىرگە وزگەرىپ، ءار ءداۋىردىڭ مۋزىكالىق سۇرانىسىنا بەيىمدەلىپ وتىرعان قۇبىلىس دەپ قاراۋعا بولادى.
تەكسەرۋ. بۇل جەردە ءۇش ءتۇرلى دەرەككە نازار اۋداردىق. ءبىز تاڭداعان دەرەكتەر ءۇش ءتۇرلى ۋاقىتتا، ءۇش ءتۇرلى عالىممەن جازىلعان. جانە ءۇش ءتۇرلى ايماق جايلى مالىمەت بەرەدى.
احمەت جۇبانوۆ «ءان-كۇي ساپارى» (الماتى، 1976): «دياتونيكالىق تارتىپپەن تاعىلعان پەرنەلەردىڭ سانى باتىس قازاقستان ايماعىندا 12 دەن 15 كە شەيىن، شىعىس قازاقستاندا 7 دەن 9 عا شەيىن بولادى» (113-بەت)
بولات سارىبايەۆ «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» (الماتى، 1981) : «ەگەر باتىس اۋداندارداعى دومبىرالارعا 12-14 پەرنە تاعىلسا، ال شاناعى جالپاق دومبىراعا (ارقانىڭ قالاق دومبىرالارى) نەبارى 7-8 عانا پەرنە بايلانعان» (118-بەت)
ب. مۇپتەكەيەۆ، س. مەدەۋبەك ۇلى «جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى» (الماتى، 1998): «نۇپتەكەنىڭ (1910-1994) دومبىراسى 10 پەرنەلىك. كەي كەزدەرى دومبىرانىڭ ورتا بۋىنىنداعى فا ديەز پەرنەسىن تاعىپ وينايدى» (308-بەت)
سالىستىرۋ. ءۇش دەرەك بىزگە ءبىر نارسەنى ايقىن كورسەتەدى: بۇرىنعى دومبىرالاردىڭ پەرنە سانى ءارقاشان بىردەي بولماعان. باتىس وڭىرىندە كوبىرەك، شىعىستا ازداۋ، ال جەتىسۋدا ورتاشا مولشەردە كەزدەسكەن. ياعني، دومبىرا پەرنەلەر ءوڭىر، ناقتىراق ايتساق ايماققا ءتان كۇيلەرگە قاراي بەيىمدەلگەن.
قورىتىندى. دومبىرا پەرنەسىنىڭ سانى بىركەلكى بولماعان. ءار ايماقتاعى داستۇرگە ساي ءارى كۇيشىنىڭ قاجەتىنە وراي دومبىرالار 7-15 پەرنە اراسىندا قولدانىلعان. ال XX عاسىردا كاسىبي ساحنالىق ورىنداۋشىلىق دامىپ، حالىق اسپاپتار وركەسترلەرى قۇرىلعاندا، دومبىرادان كەڭ دىبىس قاتارى تالاپ ەتىلدى. شەتەلدىك اۋەندەر مەن كۇردەلى شىعارمالاردى ورىنداۋ ءۇشىن قوسىمشا پەرنەلەر ەنگىزىلىپ، 19 پەرنەلى ۇلگى قالىپتاستى. سوندىقتان «دومبىرا ەجەلدەن-اق 19 پەرنەلى بولعان» دەگەن پىكىر شىندىققا ساي كەلمەيدى.
Aikyn.kz
