دەربەس دەرەكتى ۇرلاتىپ الۋ: قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭ ءجيى جىبەرەتىن قاتەلىكتەرى

استانا. KAZINFORM - سوڭعى كەزدەرى دەربەس دەرەكتەرىن قولدى قىلىپ، قىرۋار شىعىنعا باتىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ سانى كوبەيگەن. ساراپشىلار ەل تۇرعىندارى جەكە مالىمەتتەرىنە كوپ جاعدايدا نەمقۇرايلى قارايتىنىن ايتادى. بۇل ماسەلەدە قازاقستاندىقتاردىڭ ەڭ ءجيى جىبەرەتىن قاتەلىكتەرى قانداي؟ دەربەس دەرەكتەردى قالاي قورعاۋ كەرەك؟ Kazinform ءتىلشىسى ساراپتاپ كوردى.

دەربەس دەرەكتەرگە نە جاتادى؟

ادامنىڭ اتى-جونىنەن باستاپ، وعان عانا تيەسىلى جەكە مالىمەتتەردىڭ بارلىعى دەربەس دەرەك بولىپ سانالادى.

- دەربەس دەرەكتەرگە ءبىزدىڭ جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرىمىز، جەكە كۋالىك جانە پاسپورت ءنومىرىمىز، بانك شوتتارىمىز جاتادى. سونىمەن قاتار قىزىعۋشىلىقتارىڭىزدى، ءبىلىم العان مەكتەبىڭىز نە ۋنيۆەرسيتەتىڭىزدى دە جاريالاي بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان ءوز اقپاراتىڭىزدى ءوزىڭىز قىزعىشتاي قورعاۋىڭىز كەرەك، - دەيدى IT مامانى عاسىر قۇرالباي ۇلى Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.

ماماننىڭ ايتۋىنشا، دەربەس دەرەكتەرگە ادامنىڭ جەكە باسىن انىقتاۋعا نەمەسە سايكەستەندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن كەز كەلگەن اقپارات جاتادى. ماسەلەن، بانك شوتتارىڭىزدىڭ ءنومىرى، CVV، CVC كودتارىڭىز، ج س ن-ىڭىز، جەكە كۋالىگىڭىز بەن پاسپورت ءنومىرى، ەتسق كىلتىڭىز ءۇشىنشى تۇلعانىڭ قولىنا تۇسسە، بارلىق دۇنيەڭىزدەن ايىرىلىپ قالۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. ال تولىق اتى-ءجونىڭىز، تەلەفون ءنومىرىڭىز، مەكەنجايىڭىز، تۋعان كۇنىڭىز، ەلەكتروندى پوشتاڭىز - ايلاكەرلەردىڭ ارباۋىنا وڭاي ىلىگۋگە جول اشاتىن اقپاراتتار. عاسىر قۇرالباي ۇلى وسىنداي جەڭىل- جەلپى دەرەكتەردىڭ ءوزىن جەلىگە نە سەبەپتى جاريالاماۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى.

- قازىر الەۋمەتتىك ينجەنەريا دەگەن بار. ەگەر الاياقتار ءسىزدى زەرتتەسە، سول ارقىلى قايدا وقىعانىڭىزدى نەمەسە قۇپيا قىزىعۋشىلىقتارىڭىزدى ءبىلىپ، سىزگە شابۋىل جاساۋى مۇمكىن، - دەيدى ول.

ءۇش ايدا 5,5 مىڭ ادام الداندى

ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، ەلىمىزدە جىل سايىن 25 مىڭعا جۋىق ادام ينتەرنەت الاياقتارىنىڭ قۇربانى بولادى. ال بيىل العاشقى 3 ايدىڭ ىشىندە 5,5 مىڭ ازامات ءدال وسىنداي ايلاكەرلەردىڭ قارماعىنا ىلىككەن.

- بيىل ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن 450 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، ازاماتتارعا كەلتىرىلگەن زالالدىڭ 3,7 ميلليارد تەڭگەسى قايتارىلدى. نەگىزىنەن ينتەرنەت-الاياقتىق كوبىنە حالىق كوپ تۇراتىن ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىندا ءجيى تىركەلەدى، - دەيدى مينيسترلىك ماماندارى Kazinform ءتىلشىسىنىڭ رەسمي ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا.

الاياقتار ازاماتتاردى الداۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ءادىس- ءتاسىلدى قولدانادى. بۇل قىلمىستاردىڭ باسىم بولىگىنە ەل تۇرعىندارىنىڭ دەربەس دەرەگىن قولدى قىلۋى سەبەپ. ماسەلەن، بيىل:

1850 ادام ونلاين ساۋدا جاسايمىن دەپ الدىن الا تولەم جاساعان. كەيىن وزدەرىنە قاجەت تاۋار مەن قىزمەتتى الا الماعان؛
1700 ادامعا الاياقتار بانك وكىلى نە قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرى رەتىندە حابارلاسىپ، كۇماندى وپەراتسيالار تۋرالى حابارلاعان. ونى بۇعاتتاۋ ءۇشىن كارتانىڭ رەكۆيزيتتەرىن تالاپ ەتكەن؛
800 ادامدى ءارتۇرلى تاسىلمەن الداۋ ارقىلى جەكە دەرەكتەرىنە قول جەتكىزىپ، ونلاين نەسيە راسىمدەگەن؛
570 ادامدى شەتەلدىك پلاتفورمالارعا، جالعان قازاقستاندىق بانكتەر مەن كومپانيالاردىڭ اتىنان ينۆەستيتسيا راسىمدەۋگە شاقىرعان؛
300 ادامعا تانىستارىنىڭ اتىنان جالعان اككاۋنتتار قۇرىپ، قارىزعا اقشا سۇراعان؛
200 ادامدى اقشاسىن كوبەيتىپ بەرەمىن دەگەن سىلتاۋمەن ويىندارعا اقشا سالۋعا، سپورتقا ءباس تىگۋگە كوندىرگەن.
ءدال وسىلاي سان سوعىپ قالعانداردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز دە بار. اتى- ءجونىن اتاماۋدى سۇراعان ازامات دەربەس دەرەكتەرىن الاياققا ءوز قولىمەن سەنىپ تاپسىرعان.

- جەكە كاسىپكەرمىن. ءبىز دەكلاراتسيا، سالىق ەسەبىن تاپسىرامىز. ءبىراق مەن ونى قالاي تاپسىرۋ كەرەكتىگىن اسا تۇسىنبەيمىن. سول ءۇشىن ءبىر تانىسىما تاپسىرتاتىنمىن. وعان قاجەتتى بارلىق اقپاراتتاردى - ە س ق كىلتىن، ج س ن-دى جىبەرىپ قويعانمىن. ءبىر كۇنى ول تاپسىرىپ بەرە المايتىن بولدى. سوسىن جان- جاقتان سونداي قىزمەت كورسەتەتىن ءبىر جىگىتتى تاۋىپ الدىم. وعان دا بارلىق اقپاراتىم مەن سالىق ەسەبىن جىبەردىم. ول مەن ءۇشىن تاپسىرىپ بەردى. ءبارى جاقسى ءجۇرىپ جاتىر ەدى، - دەيدى ول.

الايدا، ماسەلەنىڭ ءبارى 1 ايدان كەيىن باستالعان. ءتۇرلى بانكتەردەن «قارىزىڭىزدى وتەڭىز» دەگەن قوڭىراۋلار جيىلەپ كەتكەن كورىنەدى. العاشقىدا الاياقتار دەپ ويلاعان ول ءوزىنىڭ ايلاكەرلەردىڭ قۇرىعىنا الدەقاشان ىلىنگەنىن ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ءبىر-اق بىلگەن.

- ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءبىر نومىرلەر قايتا-قايتا حابارلاسا بەردى. «نەسيە العانسىز، تولەيتىن ۋاقىتىڭىز ءوتىپ كەتتى، نەگە تولەمەي جاتىرسىز؟» دەيدى. باسىندا الاياقتار شىعار دەپ تەلەفوندى قايتارىپ تاستاپ ءجۇردىم. كەيىننەن حابارلاسۋى جيىلەپ كەتتى. كۇنىنە 3- 4 مارتە قوڭىراۋ شالادى. سوسىن سول بانككە ءوزىم حابارلاسىپ، جاعدايدى تۇسىندىرسەم، بىرەۋ مەنىڭ اتىمنان شىنىمەن نەسيە الىپتى. مەن العان جوقپىن دەپ شىر-پىر بولسام، بانك قىزمەتكەرلەرى نەسيە ءسىزدىڭ اتىڭىزدا بولعاندىقتان ءوزىڭىز تولەيسىز دەدى. ءبىراق، پوليتسياعا ارىزدانىڭىز دەپ كەڭەس بەردى. كەيىن تەكسەرىپ قاراساق، تەك ول بانك قانا ەمەس، ءتۇرلى ميكروزايمداردان دا قارىز الىپ تاستاعان، سۋبسيدياعا دا ءوتىنىش قالدىرىپتى، باسقا بانكتەردەن دە نەسيە العان. قۇداي ساقتاپ، ءۇيىم مەن كولىگىمدى ايەلىمنىڭ اتىنا جازىپ قويعان ەدىم. تەرگەۋشىلەر سول مۇلىكتىڭ ءبارى مەنىڭ اتىمدا بولعاندا، ودان دا ايىرىلىپ قالۋىم مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. سولاي پوليتسياعا ارىز ءتۇسىردىم، قازىر ءىس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىراق نەسيە تاريحىمدى بۇزىپ الماس ءۇشىن قارىزداردىڭ ءبارىن ءوزىم تولەپ وتىرمىن. از اقشا ەمەس، اي سايىن ءبىراز قارجىم وسى نەسيەگە كەتەدى. ءبىراق ىسىمە كەدەرگى كەلتىرمەس ءۇشىن تولەۋگە ءماجبۇرمىن، - دەيدى الاياققا الدانعان كاسىپكەر.

زاڭ مەن ءتارتىپ

الاياقتىق ارەكەتتەرىن جاساعاندار ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ بىرنەشە بابى بويىنشا جازاعا تارتىلۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ءى ءى م ماماندارى Kazinform ءتىلشىسىنىڭ رەسمي ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا «الاياقتىق» ءۇشىن ون جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كوزدەلگەنىن ايتادى. ءبىراق جازا مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ەگەر ايلاكەرلەر ەل تۇرعىندارىنىڭ دەربەس دەرەگىن ۇرلاسا، جاسالعان قىلمىستىڭ سالماعى ودان سايىن اۋىرلاي تۇسەدى.

- ەلىمىزدە «جەكە ومىرگە قول سۇعۋشىلىق جانە دەربەس دەرەكتەردى قورعاۋدى بۇزۋ» جاۋاپكەرشىلىگى قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 147-بابىمەن كوزدەلگەن. مۇنداي قىلمىستاردى جاساعاندار جاسالۋ تاسىلىنە جانە كەلتىرىلگەن زالالىنا قاراي 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى، - دەيدى ق ر ءى ءى م كيبەرقىلمىسقا قارسى دەپارتامەنتىنىڭ باسقارما باستىعى الىبەك ورازالى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىنا سايكەس، بارلىق دەربەس دەرەكتەر ەل اۋماعىندا ساقتالۋى ءتيىس. سايكەسىنشە، جەكە مالىمەتتەرىڭىزدى سەنىپ تاپسىرعان وقۋ نە جۇمىس ورنىڭىز، مەكتەپ، بالاباقشا، مەديتسينالىق مەكەمە سىندى كەز كەلگەن ۇيىم بۇل اقپاراتتىڭ سىرتقا تارالماۋىنا تىكەلەي جاۋاپتى. ال وسى دەربەس دەرەكتەردى قورعاۋ ءۇشىن مەملەكەت ناقتى قانداي تەتىكتەردى قولدانادى؟ سيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگىنىڭ مامانى جاۋاپ بەردى.

- زاڭنامادا كورسەتىلگەن تەحنيكالىق تۇرعىدان قورعاۋ تالاپتارى بار. ماسەلەن، انتيۆيرۋس ورناتۋ، شيفرلاندىرۋمەن ساقتاۋ. ودان بولەك، دەرەكتەرگە قول جەتكىزۋدى قاداعالاۋ سىندى ۇيىمداستىرۋ تالاپتارى جاسالعان. ءار ادام وعان قول جەتكىزە المايدى. ول دەرەكتەردى جۇمىس بارىسىندا قاجەت بولعان جاعدايدا عانا الا الادى. دەربەس دەرەكتەردىڭ ساقتالۋ ۇزاقتىعى ونى جيناۋ ماقساتتارىنا نەمەسە زاڭدا كورسەتىلگەن تالاپتارعا سايكەس جۇرگىزىلەدى. ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ءار دەرەكتىڭ ساقتالۋ مەرزىمى بار. ال ەگەر ول دەرەكتەر زاڭدا كورسەتىلمەسە، ولاردى ساقتاۋ ۇزاقتىعى جيناۋ ماقساتىنا ساي بەلگىلەنەدى. قىلمىستىق- پروتسەستىك كودەكسكە ساي، قىلمىستىڭ ەسكىرۋىنە بايلانىستى 5 جىل ساقتالاتىن دەرەكتەر دە بار. ەگەر ءبىلىم الۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر وقۋ ورنىندا وقۋىنا بايلانىستى ونىڭ دەربەس دەرەكتەرى جينالسا، ازامات وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن ۇيىم وعان قاتىستى بارلىق مالىمەتتى جويۋى ءتيىس. بارلىق دەربەس دەرەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا ساقتالۋى كەرەك، - دەيدى ادىلەتحان قابدەش.

ال ساراپشىلار دەربەس دەرەكتەرگە قاتىستى زاڭدى دا، ونى قورعاۋ تالاپتارىن دا كۇشەيتۋ كەرەكتىگىن ايتادى. وعان قوسا، IT سالاسىندا بىلىكتى مامانداردىڭ سانىن ارتتىرۋ قاجەت دەيدى.

- قازىر جاسالاتىن كوپتەگەن كيبەرقىلمىس پەن وزگە مەملەكەتتەرگە دەربەس دەرەكتەردىڭ تارالىپ كەتۋ جاعدايلارى ءبىزدى قاتتى الاڭداتادى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى كيبەرقىلمىس پەن دەربەس دەرەكتەردى ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى جايلى تۇسىنبەيدى. مەملەكەت تاراپىنان دا بۇل ماسەلەگە قاتىستى جۇرگىزىلىپ جاتقان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جەتكىلىكسىز دەڭگەيدە. وعان قوسا، ءبىزدىڭ زاڭنامامىز دەربەس دەرەكتەردى قورعاۋ تالاپتارىنا تولىقتاي سايكەس كەلمەيدى. سەبەبى، باسقا مەملەكەتتەردىڭ زاڭنامالارىمەن سالىستىرساق، بىزدە جازالاۋ دەڭگەيى تومەن. سونىمەن قاتار، بىزدە وسال جاقتارىمىز - تەحنيكالىق، سيفرلىق كادرلاردىڭ تومەندىگى. بىزدە تەحنيكا، IT نەمەسە الەۋمەتتىك ينجەنەريا بويىنشا بىلىكتى ماماندار از، - دەيدى MNU Teaching پروفەسسورى دانا وتەگەن.

الاياقتارعا ۇرىنباڭىز، ۇرىنساڭىز دا ءوزىمىزدىڭ «تەنتەكتەر» بولسىن دەپ تىلەڭىز. سەبەبى شەتەلدىك ايلاكەرلەردىڭ قۇرىعىنا تۇسسەڭىز، اقشامدى قايتارامىن دەگەن ءۇمىتىڭىز ودان سايىن الىستاي تۇسپەك.

- شەتەلدىك الاياقتار كيبەرشابۋىل جاساعان جاعدايدا مەملەكەت ءوز بەتىمەن ول قىلمىسكەردى ۇستاپ، جازالاي المايدى. سەبەبى الاياق تۇراتىن ەل مەن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ اراسىندا كەلىسىم بولۋ كەرەك. سوندا عانا ولار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا حابارلاما بەرىپ، قىلمىسكەرلەردى تابۋ، تەرگەۋ وتكىزۋ پروتسەدۋرالارىن جۇرگىزە الادى، - دەيدى پروفەسسور.

بۇعان دەيىن IT سالاسىنىڭ مامانى عاسىر قۇرالباي ۇلى «ChatGPT- گە قۇپيا مەن دەربەس دەرەكتى ايتپاۋ كەرەك» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن ەدى. سەبەبى، جەكە مالىمەتتەردى قورعاۋدا ەڭ ءبىرىنشى جاۋاپكەرشىلىك ازاماتتاردىڭ وزىنە جۇكتەلەدى. قانشا دەگەنمەن دەربەس دەرەگىڭىز قولدى بولسا، ەڭ ءبىرىنشى زارداپ شەگەتىن ءوزىڭىز ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.

ايتا كەتەيىك، شىمكەنتتە ونلاين ويىن ساتىپ الماق بولعان وقۋشى الاياقتارعا 2 ميلليون تەڭگە جىبەرگەن.

ال اقتوبەلىك ازامات الاياقتارعا الدانىپ، 16 ميلليون تەڭگە نەسيە راسىمدەگەن.

اۆتور

ارۋجان ماحمۋت