عۇن كۇيمەسى

استانا. KAZINFORM - كوزىقاراقتى قاۋىم ءھام مامان تاريحشىلاردىڭ ءبارى بىلەدى، قازىرگى قازاق حالقى - الەم تاريحىنا تۇڭعىش رەت ەۋرازيالىق اۋماقتا كوشپەلى يمپەريا قۇرعان كونە عۇنداردىڭ ۇرپاعى. اقىن ماعجان جۇمابايەۆ «ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن عۇن تۋعان، وتتى عۇننان وت بوپ ويناپ مەن تۋعام» دەگەندى بەكەر ايتپاعان بولار.

2010 -جىلى جارىق كورگەن بەستومدىق «قازاقستان تاريحى» اتتى ەڭبەكتىڭ ءبىرىنشى تومىنىڭ 245-بەتىندە: «عۇندار ب. ز. ب. I مىڭجىلدىقتا قازىرگى موڭعوليا وڭتۇستىگى ورداستان كاسپيگە دەيىنگى ورتالىق ازيانىڭ ۇلان-بايتاق كەڭىستىگىن تايپالىق وداق» دەگەن پايىم ايتىلىپتى. دەمەك ءبىزدىڭ اتالارىمىز كەزىندە كۇللى ەۋرازياعا ۇستەمدىك جۇرگىزدى دەگەن ءسوز. «ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى» دەگەندەي قازىرگى تاڭدا وسىنداعى اپاي ءتوس ەۋرازيالىق اۋماقتا عۇن داۋىرىنە ءتان 13 ۇلكەن ەسكەرتكىش كەشەندەر بولسا، وسىندا 2 مىڭعا جۋىق ءارتۇرلى قورعان-وبالار ورنالاسقان ەكەن. ءبىر قىزىعى جوعارىداعى 13 ەسكەرتكىش - قورعاننىڭ 9 ى ەجەلگى وتۋكەن قويناۋىندا، ياعني موڭعول دالاسىندا جاتىر. وسىنداعى 9 ۇلكەن ەسكەرتكىش كەشەنمەن سالالاس 3 مىڭعا جۋىق وبا-قورىمدار بار بولسا، بۇلاردىڭ دەنى كىشى قورىمدار، عىلىمي تىلمەن ايتقاندا، شاعىن كومەكشى قورعاندار ەكەن.

قازبا كەزىندە تابىلعان كۇركەلى كۇيمەنىڭ سۇلباسى

بۇل ەسكەرتكىش قورعانداردىڭ ەڭ ءىرىسى نوين ۋلا كەشەنىنە 1924 -جىلى ورىس زەرتتەۋشىسى كوزلوۆ باستاپ جۇرگىزگەن كۇننەن بەرى قاراي 100 جىلدا موڭعول ۇستىرتىندە ورنالاسقان 40 قا جۋىق عۇن كەشەنىنە ۇلكەندى-كىشىلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزىلگەن ەكەن.

كەيىنگى جىلدارى بۇل ءۇردىس جالعاسىن تاۋىپ موڭعول ارحەولوگتەرى رەسەي عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ مامان ارحەولوگتەرىمەن بىرلەسىپ جوعارىداعى عۇندار ەسكەرتكىش كەشەندەرىنە عىلىمي قازبا جۇمىستارىن جۇيەلى جۇرگىزىپ جاتىر. ناتيجە جامان ەمەس، بىرلەسكەن جۇمىس توبى 2005- 2015 -جىلدار ارالىعىندا عۇنداردىڭ اقسۇيەكتەرى جەرلەنگەن ءتورت ءىرى قورعان مەن ءتورت كىشى وباعا جۇرگىزگەن قازبا جۇمىسى بارىسىندا 1300 گە جۋىق زاتتىق ارتەفاكتىلەر تاپقان ەكەن.

جۋىقتا ىسساپارمەن ۇلانباتىر قالاسىندا ون شاقتى كۇن بولعان ەدىك. وسى ورايدا، شاھار ورتالىعىندا ورنالاسقان ۇلتتىق مۋزەيدىڭ ەرتە ءداۋىر تاريحى زالىندا اشىلعان «عۇندار: ارحەولوگيالىق جاڭالىقتاردىڭ اشىلۋى» اتتى كورمەنى تاماشالادىق. وندا جوعارىدا ايتقانىمىزداي جاڭادان تابىلعان 1300 گە جۋىق زاتتىق بۇيىمدار ىشىنەن تاڭداپ الىنعان 400 جادىگەر كورمە سورەسىنە ورنالاسىپتى.

كورمە سورەسىندەگى جادىگەرلەر اراسىنان ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان جادىگەر - عۇن كۇيمەسى. مامان تاريحشى-ارحەولوگ قازاق ازاماتى، قالاداعى امەريكان مەكتەبىنىڭ ۇستازى ماراتحان انارحان ۇلى مىرزانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل جادىگەر العاش 2011 جىلى ارقانعاي ايماعىنىڭ ءوندىر-ۇلان سۇمىن جەرىندەگى بالعاسىن تال دەگەن القاپتا ورنالاسقان عۇن قورعاندارىنان تابىلعان ەكەن. ءبىراق قورعاننىڭ مەملەكەتتىك تىركەلۋ رەتىنە بايلانىستى تابىلعان جەرى «گول مود II» دەگەن اتاۋمەن عىلىمي اينالىمعا ەنىپتى. ءدال وسى اۋماقتا عۇن داۋىرىنە قاتىستى 600 گە جۋىق ءارتۇرلى نىسان (ۇلكەن قورعان، كىشى قورعان، جەكە وبا، ت. ب. ) بار كورىنەدى.

قازبا كەزىندە 12,9 مەتر تەرەڭدىكتەن تابىلعان كۇيمەنىڭ سيپاتى جايلى انىقتالىقتا بىلاي دەپ جازىلىپتى: ونىڭ دوڭعالاق شەڭبەرى 19 اعاش تىرەكپەن شاباقتالعان، ونىڭ ءاربىرىنىڭ ۇزىندىعى - 90 س م، شاباق اعاشتىڭ جۋاندىعى - 0,8-1 س م. كۇيمەنىڭ ادام وتىراتىن بولىگىنىڭ قابىرعاسى - 45-50 م بيىك، ال ەنى - 60 س م. سونداي-اق ۇستىندە تەمىر قازان جانە شاعىن ءشومىش قاتارلى زاتتار قويىلعان.

«عۇندار كۇيمەنى سوعىس جانە كوشى-قون كەزىندە پايدالانعان. مۇنداي سوعىس كۇيمەلەرى تەك اقسۇيەكتەر قورىمىنان تابىلۋدا. ازەرگە تابىلعان كۇيمەلەردى ماماندار كۇركەلى كۇيمە جانە دۇكەنشە كۇيمە دەپ ەكىگە بولسە، ال وعان جەگەتىن جانۋارعا قاتىستى تۇيە كۇيمە، ات كۇيمە، وگىز كۇيمە دەپ اتاعان ەكەن. تابىلىپ جاتقان كۇيمەلەردىڭ دەنى كۇركەلى كۇيمەلەر. كۇركەلى كۇيمەنى ولار تەك سالتانات ءۇشىن پايدالانسا، دۇكەنشە كۇيمەنى الىس ساپارعا شىققاندا قاجەت ەتكەن. كۇركەلى كۇيمەنى قىتاي جازبالارىندا «ياو چە» دەپ اتاعان. سونداي-اق كونە قىتاي دەرەكتەرىندە حان يمپەرياسى عۇن بيلەۋشىلەرىنە (شانيۋي) كۇيمە سىيعا بەرگەنى حاقىندا كوپ ايتىلادى»، دەيدى ماراتحان.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz