ءماشھۇردىڭ ماڭگىلىك مەكەنى
استانا. KAZINFORM - ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ كەسەنەسى ورنالاسقان باياناۋىلداعى ەسكەلدى القابى - ەلىمىزدەگى ەڭ عاجايىپ مەكەننىڭ ءبىرى. اقىننىڭ مەموريالدىق مۇراجايى، سارىبۇلاقتاعى قىستاۋ-ءۇيى دە تۋريستەردى ماگنيتشە تارتىپ تۇراتىن ورىندار. جۇرتشىلىق ەڭ اۋەلى ءماشھۇر ءجۇسىپتى قازاق دالاسىنىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن زەرتتەۋشى ەمەس، قاسيەت يەسى دەپ تانيدى. مۇنى عۇلامانىڭ باسىنا ءتاۋ ەتىپ كەلەتىندەردىڭ قىسى- جازى ءبىر ۇزىلمەيتىنىنەن بايقاۋعا بولار.
«مەن دە اقىنمىن، ءماشھۇر دە اقىن.
دەگەنمەن ول اقىن بولعانىمەن قۇدايعا جاقىن.
سوندىقتان ءماشھۇر ادامزاتتىڭ اۋليەسى عوي»، دەپ اباي قۇنانباي ۇلى باعا بەرىپ كەتكەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ - عالىم، تاريحشى، ەتنوگراف، فيلوسوف قانا ەمەس، ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ ۇلى ويشىلى.
ەسكەلدى مەكەنى ەكىباستۇز قالاسىنان نەبارى 80 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. كەسەنەگە دەيىن اسفالت جول، قيىندىق كورمەي جەتۋگە بولادى. جولاي قوياندى، بەسقاۋعا اۋىلدىق وكرۋگتەرىن باسىپ ءوتىپ، باياناۋىلدىڭ تاۋلى-توبەشىكتى ايماعىنا ەنە تۇسكەنىڭىزدى بايقار ەدىڭىز. كەسەنە ورنالاسقان اۋماقتىڭ ۇنەمى تاپ-تۇيناقتاي تازا، كەلىمدى-كەتىمدى ادامدارعا ىڭعايلى جاعدايلار جاسالعانىن اتاپ وتكەن ابزال.
كەسەنە باسىندا ءبىر ۇرتىنان ءازىلى، ءبىر ۇرتىنان ءماشھۇر اتاسى تۋرالى تاريح اقتارىلىپ جاتاتىن اسەت پازىلوۆ قاشان بارساڭ دا جىميا قارسى الاتىن جىلى ءجۇزدى جان. اسەت قاجىمۇقان ۇلى - ءماشھۇر ءجۇسىپ اتانىڭ شوبەرەسى، قازىرگى كەسەنەسىنىڭ شىراقشىسى ءارى مەموريالدىق مۋزەي باسشىسى.
ءبىز بارعاندا كۇننىڭ سالقىندىعىنان با، كەسەنەگە كەلىپ جاتقانداردىڭ قاتارى سيرەك كورىندى. سونى پايدالانىپ، شىراقشىدان عۇلامانىڭ عۇمىرىنا قاتىستى كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەرۋدى سۇرادىق.
ءماشھۇر ءجۇسىپ اكەسى كوپەيدىڭ (شىن اتى كوپجاسار) 42 جاسىندا، اناسى ۇلبالا تاناش قىزىنىڭ 18 جاسىندا، باياناۋىلداعى اۋليەلى قىزىلتاۋدىڭ اشاماي تاسى دەگەن جەردە 1858 -جىلى دۇنيەگە كەلەدى. تۋعاندا ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى - ادام ءجۇسىپ. 1861 -جىلى كوپەيدىڭ مالى جۇتقا ۇشىراپ، اق سيراق بولىپ شىعادى. سوندا اكەسى: «ادامعا مال جولداس بولماس، عىلىم جولداس» دەپ، ادام ءجۇسىپتى وقۋعا بەرگەن ەكەن.
بۇل جايىندا اقىننىڭ: «بەس جاستا «ءبىسمىللا» دەپ جازدىم حاتتى، بۇل تاعدىر جاستاي ماعان ءتيدى قاتتى» دەيتىنى بار. العاش ناجمەددين مولدادان ساۋات اشسا، ودان سوڭ قاماريددين حازىرەت پەن ءتورتۋىل، ءدۇرجانباي حالفەلەردىڭ، قوجان سوپى مەن ءبيبى مولدانىڭ الدىن كورگەن. قاماريددين حازىرەتتىڭ مەدرەسەسى بالا ماشھۇرگە عىلىمنىڭ كوپ سالاسىن مەڭگەرتكەن. ءبىر عانا ءدىن ساباعى ەمەس، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كىتاپتاردى وقۋىن قاتتى قاداعالاپ وتىرسا كەرەك. ءارى ولاردىڭ مازمۇنىن تاپتىشتەپ تۇسىندىرگەن.
وسىلايشا، تۋمىسىنان قاعىلەز شاكىرت ءبىر جىلدا-اق حات تانىپ، ونەر-بىلىمگە، ادەبيەتكە قۇمار بولىپ وسەدى. جەتى- سەگىز جاسىندا «ەر تارعىن»، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» سياقتى حالىق جىرلارىن، شىعىس قيسسالارىن، داستانداردى جاتقا ايتىپ، ەلدىڭ كوزىنە تۇسە باستاعان شاقتا اۋىلىنا كەلگەن مۇسا شورمان ۇلى تاقياسىنا ۇكى تاققىزىپ: «ءوز زامانىندا حالىققا ءماشھۇر بولاتىن بالا ەكەن» دەپ لەپەس قىلۋىمەن ءماشھۇر ءجۇسىپ اتانادى. ال مەدرەسەنى تاۋىسقان سوڭ اقكول- جايىلما جەرىندەگى يسابەك يشاننان «حاسىدا» وقۋىن ۇيرەنگەن.
«1872-1874 -جىلدارى اقىن بۇحاراداعى كوكىلتاش مەدرەسەسىندە ءبىلىم الىپ، اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن جانە ءتىل عىلىمى، لوگيكا، اناتوميا، جاراتىلىستانۋ، تابيعاتتانۋ عىلىمدارىن، شىعىس، باتىس، الەمدىك وركەنيەتتەردى جان-جاقتى مەڭگەرە باستايدى. كەيىن ەلگە ورالعان سوڭ تۇركىستان، تاشكەنت، بۇحارا، سامارقاند قالالارىنا بىرنەشە مارتە ساپار شەگىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. نەگىزى ءماشھۇر اتامىز ءبىر كىندىكتەن ءۇش اعايىندى. ءبىراق باۋىرى مەن قارىنداسى (حاسەن، ءامينا) ونىڭ جاس كەزىندە قايتىس بولىپتى. اكەسى كوپەي 73 جاسىندا دۇنيە سالعان عوي. ال اقىننىڭ جۇبايى رابيعا ءۇش ۇل، ەكى قىز تاربيەلەپ ءوسىرىپ، 1915 -جىلى اقكەلىن بولىسىنا قاراستى ايدوس اۋىلىندا ومىردەن وتكەن. ۇلكەن ۇلى مۇحاممەد-شاراپيدەن 1936 -جىلى، اكە قازاسىنان بەس جىل وتكەن سوڭ قايتىس بولسا، ورتانشى ۇلى مۇحاممەد امەن 33 جاسىندا ومىردەن وزعان. كەنجە ۇلى مۇحاممەد فازىل ۇزاق جىل مۇعالىم بولىپ، ەڭبەگى ءۇشىن لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعان»، دەپ اڭگىمەلەدى ءا. پازىلوۆ.
ءماشھۇر ءجۇسىپ جازبالارىندا فولكلوردىڭ بارلىق جانرلارى قامتىلعان. اكادەميك الكەي مارعۇلان جازىپ كەتكەندەي، نەبارى 7 جاسىندا ساقاۋ اقىننىڭ ايتۋىنشا، «ەر ولجاباي باتىر» جىرىن حاتقا تۇسىرگەن. جيناقتاعان فولكلورلىق ۇلگىلەردىڭ ۇزىن سانى 30-40 شاقتىسى توپتالعان.
«قامبار باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر كوكشە»، «ەر سايىن»، «نارىك ۇلى شورا باتىر»، «قوزى كورپەش- بايان سۇلۋ»، «التىنباس- كۇمىساياق»، «كيىك»، «بوزتورعاي» ت. ب. جىر-ەپوستاردى جيناقتاپ قانا قويماي، بۇقار جىراۋ، مادەلى قوجا، ساقاۋ اقىن، اقان سەرى، شەرنياز، قوڭىرات ساپاق داتقا اقىن، ءۇيسىن ءۇمسىن قىز، زامان قوجا، توعجان، قالدىباي قوجا، شوجە اقىن، ارعىن قامبار جاناق، نايمان سابىرباي، نايمان تۇبەك، ت. ب. اقىنداردىڭ شىعارمالارىن، ءتۇرلى ەرتەگى- اڭىزداردى، اقىندار ايتىسىنىڭ ۇلگىلەرىن قاعازعا تۇسىرگەن. بۇل ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرازىن 1889-1900 -جىلدارى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە جاريالاپ تۇرعانى دا بەلگىلى.
شوبەرەسىنىڭ ايتۋىنشا، جالپى اتاسىنىڭ شىعارمالارى ەسكى قادىم جازۋىنان اۋدارىلىپ باسىلسا، شامامەن 30 تومداي بولىپ قالۋى كەرەك. ونىڭ ءۇش تومى - اقىننىڭ ءوز تۋىندىلارى. قازاقتىڭ تاريحى، فيلوسوفياسى، ەتنوگرافياسى، پەداگوگيكاسى مەن تۇرمىس-شارۋاشىلىعى تۋرالى جازىلعان مۇرالارىنىڭ ءوزى التى تومنان اسادى.
«ءماشھۇر ءجۇسىپ كوزى تىرىسىندە ءۇش بىردەي كىتابىن، اتاپ ايتقاندا «تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز»، «حال- احۋال»، «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى» ەڭبەكتەرىن 1907 -جىلى قازان قالاسىنداعى قۇسايىنوۆتار باسپاحاناسىنان شىعارتقانى بەلگىلى. بۇل كىتاپتاردى اسا مۇقيات وقىپ بايقاعان ادام ونداعى ولەڭدەردەن سول كەزدە اقىننىڭ رەسەيدەگى ساياسي جاعدايدان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە حاباردار بولعانىن اڭعارار ەدى.
رەسەيمەن قوسىلۋدىڭ ارتىق ءھام كەمشىلىكتەرىن دە اشىق جازىپ، پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى پىكىرلەر ايتىلادى. بۇل جازعاندارى ءۇشىن قۋدالاۋعا ۇشىراپ، ءبىراز جىل بۇحارا، تاشكەنت جاققا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ول جاقتا ءتورت جىل ءجۇرىپ ورالعاندا ەل جاعدايىنىڭ ءالى دە دۇرىس بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ەدىل، جايىق بويىنا ساپار شەگەدى.
اتامىزدىڭ ەلدەن اسقان زەرتتەۋشىلىك قاسيەتىن قازىرگى عالىمدار مويىنداپ وتىر. جيناعان ماتەريالدارى نەگىزى ءۇش قايناردا كەزدەسەدى. ءبىرىنشىسى، ءوزىنىڭ جازبالارى، ونىڭ باسىم بولىگى كەزىندە جوعالىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەندەرىنىڭ ءبىراز بولىگى «قارا مەس» دەگەن توپتاما تۇرىندە جارىق كورىپ، قازىرگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇر. ەكىنشىسى، تۋعان جيەنى جولمۇرات ءجۇسىپ ۇلىنىڭ جازبالارى. ال سوڭعىسى، كەنجە ۇلى مۇحاممەد پازىلدىڭ جازبالارى. جولمۇرات پەن پازىل بۇلاردىڭ ءبىرازىن ماشەكەڭنىڭ جازبالارىنان كوشىرسە، ەندى ءبىر بولىگىن ەل اۋزىنان جيناعان. كەزىندە اتامىزدىڭ ءوزى: ء«بارى بىردەي تويشى نە قويشى بولا بەرمەيدى. كىشى بالام پازىلعا كەنجەلىگى دە جەتەدى. زامانى الدا، مونشاق تاس جەردە قالماس» دەپ بولجاپ كەتكەن»، دەپ اڭگىمەلەدى اقىننىڭ شوپشەگى، مۇراجايدىڭ ەكسكۋرسوۆودى ءمادينا پازىلوۆا.
ءماشھۇر ءجۇسىپ ەر ارالاپ ءجۇرىپ، شامامەن 20-جىلدارى باياناۋىلدىڭ سارىبۇلاق دەگەن جەرىنە قونىس اۋدارادى. سول جەرگە ءۇي سالىپ، قۇدىق قازدىرعان. الگى مەكەننىڭ بۇرىنعى يەسى اتاعى ەلدەن اسقان وقىمىستىنىڭ سارىبۇلاقتى تاڭداپ كەلگەنىنە قۋانا كەلىسىپ، ەل-جۇرتىنا: «بۇل جەردىڭ يەسى كەلدى» دەپ ايتقان دەسەدى. سودان بۇل اۋماق «ەسكەلدى»، ياعني يەسى كەلدى دەپ اتالىپ كەتكەن.
عۇلاما كوزى تىرىسىندە ۇرپاقتارىنا: «73 كە كەلگەنشە بالتالاساڭ دا ولمەيمىن، 73 كە كەلگەن سوڭ بايلاپ قويساڭ تۇرمايمىن» دەپ، جىل بۇرىن زيراتىن سالعىزىپ، جۇرتتى جيناپ جانازاسىن شىعارتىپ، كەلىندەرىنە جوقتاۋ ايتقىزعانى تاعى بەلگىلى. بولاشاق «جاتار ورنىن» ۇلكەن كەلىنى اق زەينەپتىڭ دۇسجان دەگەن ىنىسىنە قازدىرىپ، ءوزى ۇنەمى باسىندا وتىرادى ەكەن. العاشقىدا قازىلعان توپىراق اراسىنان ءبۇيىرى تەسىلگەن راۋان تاستار شىعا بەرىپتى. ماشەكەڭ كوڭىلى تولماي، «مۇنىڭ باس جاعىنان سامارقانداعىداي كوك تاس شىعۋى كەرەك، تەرەڭدەتىپ قازا بەر» دەپ بۇيىرىپتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە دۇسجان ءبىرىڭعاي قيىرشىق تاس استىنان تۇتاسقان ءبىر اق كۇلگىن ءتۇستى تاستىڭ بەلگى بەرە باستاعانىن بايقايدى.
مۇنى ماشەكەڭە حابارلاعاندا، ول: «مەنىڭ دە كۇتكەنىم سول بولسا كەرەك، تۇتاس قازىپ ال دا، جوعارىعا شىعار»، دەپ دۇعا وقيدى. بيىكتىگى ءبىر جارىم، ەنى ءبىر كەزگە تاياۋ، قالىڭدىعى 20-30 سانتيمەتر بۇل تاسقا اتى-ءجونىن جازىپ، باسىنا بەلگى ەتىپ قويعىزعان ەكەن تىرىسىندە. سول تاستىڭ ءبىر بولىگى ءالى كۇنگە مۇراجايدا ساقتالىپ تۇر.
جالپى، عۇلامانىڭ العاشقى بەيىتى 2 بولمەلى ءۇي تۇرىندە سالىنىپ، تورگى ۇيىندە شكاف تۇرىپتى. وندا اراب- پارسى تىلىندە جازىلعان 60 كىتاپ جيۋلى تۇرعان. شكافتىڭ ۇستىنەن ءتىرى كۇنىندە قولدانعان ەرتوقىم ورىن الىپتى. وسى تورگى ءۇيدىڭ استىن تەرەڭدىگى 2 مەتر، ۇزىندىعى دا سونداي ولشەمدە قازدىرعان ەكەن.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ دەنەسى وسى ايتىلعان جەردە جاتىپتى. تىرىسىندە ءوزىنىڭ جانازاسىن شىعارتىپ، جەتىسىن، قىرقىن بەرىپ كەتكەن اۋليە: «مەن ولگەننەن كەيىن قىرىق جىلعا دەيىن دەنەم بۇزىلمايدى. ءتىرى ادام كوزى كورەدى، سەرت ەتەم. تەك جازدىڭ ىستىق ايلارىندا اقىرەتىمدى ايىرباستاپ وتىرىڭدار. سوندا كوزدەرىڭ جەتەدى. مەن ولگەن سوڭ قاتتى السىرەيسىڭدەر. اس بەرىپ، جانازا نامازىمدى وقىتپاق تۇگىلى، باقا- شايان تەرىپ كەتەسىڭدەر»، دەپ اشارشىلىقتى كۇنى بۇرىن بولجاعان ەكەن.
كەيىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ مازارى ءۇش مارتە بۇزىلىپ، ءۇش مارتە قايتا كوتەرىلگەن. 1952 -جىلى كوممۋنيستەر اتانىڭ باسىندا تۇرعان مازاردى تالقانداپ، بۇزىپ تاستايدى. 1956 -جىلى ديحان ابىليەۆ باياناۋىلعا كەلىپ، مازار جايىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ۇلكەن ماقالا بەرەدى. سول ماقالادان كەيىن مۇحاممەد فازىل مەن كىشى كەلىنى ءنۇريلا اۋداننان اقىننىڭ باسىن كوتەرۋگە رۇقسات سۇرايدى. باسشىلار، ءۇي ەمەس، ءتورتقۇلاقتى زيرات سالاسىڭدار دەپ قويماعان ەكەن. دەيتۇرعانمەن ءنۇريلانىڭ وجەتتىلىگىنىڭ ارقاسىندا مازار بۇرىنعىداي ءۇي بولىپ قايتا تۇرعىزىلادى. كەيىنىرەك ول ءۇي ەسكىرىپ، ىرگەسى سوگىلە باستاعان سوڭ ءنۇريلا كەلىنى تاعى باس بولىپ، 1978 -جىلى اق كىرپىشتەن مازار قالاتادى. بۇل مازار 2006 -جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا جاڭا ۇلگىدە بوي كوتەرگەن كەسەنەگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. كەسەنەنىڭ اشىلۋىمەن بىرگە ەسكەلدىگە تۋريستەر اعىنى ايتارلىقتاي ارتتى. بۇگىندە عۇلامانىڭ باسىنا كوپ ادامدار تىلەك تىلەپ بارادى.
اقىننىڭ مۇراجايى جايىندا دا بىرەر ءسوز قوسا كەتسەك. مۇراجاي اقىننىڭ نەمەرەسى تولەۋباي شاراپيەۆ پەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرى ناعي احمەتوۆتىڭ قولعا الۋىمەن 1977 -جىلى باياناۋىلدىڭ جاڭاجول (قازىرگى ءماشھۇر ءجۇسىپ) اۋىلىنداعى مەكتەپ ىشىنەن اشىلعان. ارادا 4 جىل وتكەن سوڭ ول اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ىشىنە كوشىرىلگەن. 1981 -جىلى مۇراجايعا «حالىق مۋزەيى» دەگەن مارتەبەلى اتاق بەرىلگەن.
ءبىر جىلى ەسكەلدىگە ارنايى كەلگەن مادەنيەت ءمينيسترى وزبەكالى جانىبەكوۆ ءماشھۇر جۇسىپكە شىعىس ۇلگىسىندە جاڭا مۇراجاي سالىناتىنىن جەتكىزەدى. الايدا ءبىراز جىلدان سوڭ وداق ىدىراپ، ءو. جانىبەكوۆ ۇسىنعان مۇراجاي ۇلگىسى مەن كەسەنە جوباسى ارحيۆكە جونەلتىلەدى. تەك 1993 -جىلى مەكەمەگە جەكە عيمارات بەرىلدى. ول ۇزاق جىلدار جۇمىس ىستەپ، 2016 -جىلى كەسەنە جانىنان زامانعا ساي قوناق ءۇي اشىلعاندا، سونىڭ ءبىرىنشى قاباتىنا كوشىرىلدى. ال 2019 -جىلى ەسكەلدىدە جاڭا عيمارات سالىنىپ بەرىلدى.
مەموريالدىق مۇراجايدا اقىن كوزى تىرىسىندە تۇتىنعان زاتتار مەن بۇيىمدار بارشىلىق. جادىگەرلەردىڭ كوبى عۇمىرناماسى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. عۇلامانىڭ ۇكىلى تاقياسى مەن جەز ساماۋرىنى، جەز شاينەگى مەن جەز لەگەنى، اس ىشكەن ۇلكەن دوڭگەلەك قوڭىر ءتۇستى اعاش تاباعى، كوزىلدىرىگى، قارا ءتۇستى اقشا سالاتىن ءاميانى، قالتا ساعاتى، قىزىل ءتۇستى گۇلدەرمەن اشەكەيلەنگەن سورپا، قىمىز ىشەتىن كەسەسى، اق گۇلدەرمەن اشەكەيلەنگەن كوك ءتۇستى شاي كەسەسى، قولدانعان قاسىعى سياقتى جەكە زاتتارى قويىلعان.
ال سوناۋ توردە XIX عاسىردىڭ باسىندا ورتالىق ازيا مانەرىندە قولدان توقىلعان، قازاقي ويۋلارمەن ورىلگەن، بىرنەشە تۇسپەن بەزەندىرىلگەن كىلەم تۇر. عۇلامانى جەرلەگەندە دەنەسىن وسى كىلەممەن وراپ شىعارعان ەكەن.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ساندىق تۇبىندە ساقتالىپ كەلگەن كونە كەنەپ شالبارى، ەر توقىمى، اكەسى كوپەيدەن قالعان كوك قۇرانى، ساپارلاي قالسا جانىنان تاستاماعان الا قورجىنى، اتاسىنان قالعان الماس قىلىش، شاقشاسى مەن كىسە بەلبەۋ، تاعى دا باسقا زاتتارى كورگەن جاندى قىزىقتىرماي قويمايدى. الا قورجىنىنان تىرىسىندە قولجازبالارى مەن كىتاپتارى ۇزىلمەگەن كورىنەدى.
پاۆلودار وبلىسى
مۇرات قاپان ۇلى
