عاسىرلىق تاريحى بار مەشىت: جاركەنتتەگى قاسيەتتى ورىننىڭ بىرەگەي بولۋ سىرى نەدە
استانا. KAZINFORM - جاركەنتتىڭ ورتالىق مەشىتى - XIX عاسىرداعى بىرەگەي ساۋلەت ەسكەرتىشى ءارى وڭىردەگى ادام وتە جيى كەلەتىن ورىنداردىڭ ءبىرى. Kazinform ءتىلشىسى بۇل مەشىتتىڭ بىرەگەي بولۋى سىرى نەدە ەكەنىنە ۇڭىلىپ كورۋگە تىرىستى.
تاريحي كەشەن سوناۋ X عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى تانىمال جاركەنت قالاسىنىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان. ول ارقىلى باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان ۇلى جىبەك جولى وتەدى. بۇگىنگى جاركەنت الماتىدان شىعىسقا قاراي 300 شاقىرىم جەردە قونىس تەپكەن.
ءبىر قاراعاندا مەشىت ءوزىنىڭ ايرىقشا كەلبەتىمەن كوز تارتادى. ول كوبىنە بۋدديستىك عيباداتحانا نەمەسە كونە قىتاي سارايىن ەسكە تۇسىرەتىندەي. دەگەنمەن، بۇل تاڭ قالارلىق جايت ەمەس. سەبەبى عيباداتحانا 1887-1892-جىلدارى ارالىعىندا قىتاي ساۋلەتشىسى حون پيكەنىڭ جوباسىمەن بوي كوتەرگەن.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل مەشىتتى حالىقتان جيناعان قارجىعا ءبىرىنشى گيلدياداعى ساۋداگەر ۋالياحۋن يۋلداشيەۆ سالدىرتىپتى. عيمارات قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ ساۋلەت-قۇرىلىس ونەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك تاسىلدەرى ەسكەرىلە وتىرىپ جاسالعان.
كەشەننىڭ جالپى جوباسىنا باس قاقپا، كۇندەلىكتى بەس ۋاقىت ناماز وقىلاتىن كىشى مەشىت، مەدرەسە، ۇلكەن جۇما مەشىتى، كۇيدىرىلگەن كوك كىرپىشتەن قالانعان ءساندى دۋال قورشاۋ، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جاعىنداعى قوسىمشا شاعىن قاقپالار ەنەدى.
قاسبەتى شىعىسقا قاراعان، ونىڭ مۇناراسىنىڭ بيىكتىگى - ون توعىز مەتر. كۇمبەزدىڭ استىنداعى بولمەلەردە مەشىتتىڭ باس يمامى، ءمازىم، ەسەپشىلەر جانە مەدرەسەدە ءدارىس بەرەتىن ءدىني ۇستازدار وتىراتىن بولعان. ۇلكەن داربازا، قاقپانىڭ ماڭدايشالارى اسەم بەزەندىرىلگەن، ويۋ-ورنەكتەردەن جانە اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان اياتتاردان تۇرادى.
مەشىتتىڭ جالپى اۋماعى - 28×54 مەتر. عيماراتىنىڭ بيىكتىگى 14,5 مەتر، مەشىت 52 باعانا تىزبەگىمەن اينالدىرا قورشالعان. ارقالىعى اعاشقا تۇسىرگەن اسەم ويمىشپەن ناقىشتالعان. بۇل باعانالاردىڭ قۇرىلىس قاڭقاسىن قۇرۋدا ءارى اسەمدىك كورىك بەرۋدە ءمانى وتە زور. باعانالاردى قۇراستىرۋ بارىسىندا بىردە-ءبىر شەگە قولدانىلماعان. ولاردى قيىپ، قاشاپ قيۋلاستىرعان. مۇنداعى كەرەگەگە تۇسىرىلگەن ناقىشتى اراب جازۋلارىنىڭ ءوزى اسەم ورنەك مىندەتىن اتقارىپ تۇر. مەشىتتىڭ ىشىندەگى بەزەندىرۋلەردەن قازاق حالقىنىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋلارىن دا كەزدەستىرۋگە بولادى.
كىرپىشى دە ايرىقشا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. ونىڭ قۇرامى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قۇپيا وتىر. مەشىتكە پايدالانىلعان قىش كىرپىشتەر قاپشاعاي ءوڭىرىنىڭ تازا قۇمدارىنان تاڭدالىپ قۇيىلىپ، سول جەردە كەپتىرىلىپ، دايىندالىپ، جاركەنتكە جەتكىزىلگەن.
كەشەننىڭ باس قاقپاسىندا ءبىر-بىرىمەن جالعاسا جاسالعان بولمەلەردە ەرلەر جانە قىزدار مەدرەسەلەرى بولعان. قىزدار مەدرەسەسى كىشى جۇما مەشىتىنە جالعاسادى. بۇل كىشى جۇما مەشىتىنىڭ ۇزىندىعى – 11، ال ەنى - 5 مەتر. ءجۇز ەلۋدەي ادام سىيادى. مۇندا كۇندەلىكتى بەس ۋاقىت نامازدار وتەلگەن، كىشى مەشىتتىڭ بارلىق جاعى دالىزدەن تۇرادى. مەشىت دۋالدار ارقىلى وڭتۇستىك قاقپاعا ۇلاسقان. ال، ەرلەر مەدرەسەسى سولتۇستىك بيىك قاقپامەن جالعاسادى.
ۇلكەن جۇما مەشىتى 1500-1600 ادامعا ارنالعان. ون ەسىكتەن، جيىرما تەرەزەدەن جانە كوتەرمە جولدان، ياعني، ازان شاقىراتىن ورىنعا اپاراتىن باسپالداقتان تۇرادى، سونداي-اق، مۇندا 122 تىرەۋىش باعانا بار. بۇلار وتە ءتوزىمدى ءارى بيىك سارى قاراعايدان جاسالعان. ولار ىلە الاتاۋىنىڭ بيىك شىڭدارىندا ازىرلەنىپ، ابدەن تازالانىپ، كۇنگە كەپتىرىلگەن. ودان كەيىن ولاردى قۇرىلىس ورنىنا اكەلگەننەن كەيىن جەلىممەن تەگىستەپ جەلىمدەپ، داكەمەن وراپ تاستاعان. سونان سوڭ سىرتىن قاراكوك سىرمەن قالىڭداپ سىرلاپ، ۇزاق جىل قىزمەت ەتۋگە لايىقتاعان.
مەشىت ەكى قاباتتى: ءبىرىنشى قابات ەركەكتەرگە، ەكىنشى قابات ايەلدەرگە ارنالعان. الايدا، بۇگىندە ەكىنشى قاباتتىڭ كىرەبەرىسى ەسكى باسپالداقتاردىڭ قاۋىپتىلىگىنە بايلانىستى جابىق تۇر.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەرەعار ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن بۇل مەشىت عيماراتى كەزىندە كينو زالى، استىق قويماسى، تۇرعىن ءۇي رەتىندە پايدالانىلعان. دەگەنمەن، جاركەنتتىك جۇرتشىلىقتىڭ تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋى، وعان سول كەزدەگى پانفيلوۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى عالىم تۇرعانبايەۆتىڭ مۇرىندىق بولۋى ناتيجەسىندە، ەڭ باستىسى - زامانىمىزدىڭ زاڭعار قايراتكەرى، قازاقتىڭ قالاۋلى پەرزەنتى دىنمۇحامەت احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ قولداۋىمەن وسىناۋ تاريحي عيمارات حالىق يگىلىگىنە قايتا بەرىلدى. بۇل - 1978-جىلدىڭ 24-ناۋرىزى بولاتىن. سودان بەرى اتالعان نىسان «جاركەنت مەشىتى» ساۋلەت-كوركەمونەر مۋزەيى بولىپ، تاريحي-تانىمدىق قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.
«جاركەنت مەشىتى» ساۋلەت-كوركەمونەر مۋزەيىنە كۇن سايىن 30-40 تۋريست كەلىپ، «جەتىسۋدىڭ جاۋھارى» اتانعان وسىناۋ ساۋلەت ەسكەرتكىشىن جانە ونداعى تاريحي جالىگەرلەردى قىزىعا تاماشالايدى. ولاردىڭ قاتارىندا فرانتسيا، سينگاپۋر، جاپونيا، قىتاي جانە وزگە دە ەلدەردىڭ ازاماتتارى بار. وسىلايشا، وسىناۋ تاريحي كەشەن تەك قالانىڭ عانا ەمەس جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ تۋريستەر ءۇشىن ەڭ تارتىمدى ورىندارىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر.
