بيوالۋاندىلىق: فلورا مەن فاۋنامىزدى قالاي ساقتاپ قالامىز
استانا. KAZINFORM - قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىندا ءبىر كەزدەرى مامونتتار ءومىر سۇرگەنىن بىلەسىز بە؟ بۇنى قوستاناي، اقمولا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنان تابىلعان سۇيەكتەر دالەلدەيدى. سوڭعىسىن جاقىندا قىزىلجار اۋدانىندا بالىقشى كەزدەيسوق تاۋىپ الدى. سونىمەن قاتار XIX عاسىردا جويىلىپ كەتكەن جابايى جىلقى، كاسپي جولبارىسى، تۇران گەپاردى سياقتى اڭدار دا وسى جەرلەردە مەكەندەگەن. وكىنىشكە قاراي اڭشىلىقتىڭ سالدارىنان جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى جويىلىپ كەتتى. بۇگىن دە كەيبىر جابايى حايۋانداردىڭ تۇقىمى جويىلۋ قاۋپى بار. وسىعان بايلانىستى باي فلورا مەن فاۋنانى ساقتاۋ ماڭىزدى. «Jibek Joly» تەلەارناسى ماڭىزدى ماسەلەنى زەرتتەپ، ارنايى رەپورتاج دايىندادى.
مارالدار الەمى: پانتامەن قالاي ەمدەيدى؟
قازاقستان - ورتالىق ازياداعى بيوالۋاندىلىعى باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن ۇلان- عايىر جەرىندە جازىق دالا دا، ورمان دا، كول مەن ءشول دە، تاۋ مەن باۋ دا بار. سولاردىڭ ءبىرى - كوكشەتاۋ.
بۋراباي تابيعي پاركىندە فلورانىڭ 754 ءتۇرى، فاۋنانىڭ 469 ءتۇرى تىركەلگەن. اتاپ ايتقاندا، قۇستاردىڭ 220, سۇتقورەكتىلەردىڭ 48 ءتۇرى بار، ولاردىڭ 16 سى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن.
مارال ءوسىرۋ، ءداستۇرلى تۇردە، ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا جاقسى دامىعانمەن، قازىرگى كەزدە بۇل سالا باسقا ايماقتارعا دا تارالىپ كەلەدى. مىسالى، اقمولا وبلىسىندا تۋريستەرگە ارنالعان اگروكەشەندەردىڭ ءبىرى ەكوتۋريزمدى دامىتىپ جاتىر. شارۋاشىلىقتا 300 گە جۋىق مارال وسىرىلەدى. تۋريستەر ولاردىڭ مۇيىزىنەن الىنعان ونىمدەرمەن ەمدەلىپ، پانتا ۆانناسىن قابىلدايدى.
- كەلۋشىلەر پانتا پروتسەدۋراسىن 5-7 كۇن الادى. ەم جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگىن دارىگەر انىقتايدى. تازا تابيعاتتا دەمالۋ دا ەرەكشە اسەر بەرەدى. ەكوتۋريزمگە قاتىستى شەبەرلىك ساباقتارى دا وتەدى. جازدا وتباسىلار بالالارىمەن مارالداردى كورۋگە كەلەدى، - دەيدى AQMARAL ورمان فەرماسىنىڭ جەتەكشىسى راديك ءاشىموۆ.
شارۋاشىلىقتى مەملەكەت قارجىلاندىرادى، جەم- ءشوپ پەن مينەرالدى قوسپالار بەرىلەدى.
- قىستا مارالدار جىلى جەردە، ۇرعاشىلارى مەن ەركەكتەرى بولەك، جاس تولدەر جەكە ورنالاستىرىلادى. مۇيىزدەرىن كوكتەمدە كەسەمىز، دەنساۋلىعىن ۇنەمى قاداعالايمىز. تۋريستەردىڭ قاۋىپسىزدىگى - باستى مىندەتىمىز، - دەيدى فەرما ۆەتەرينارى ميحايل يلونوۆ.
جولاقتى مارال - تابيعاتتاعى ەرەكشە ءارى ادەمى جانۋارلاردىڭ ءبىرى. كۇزدە ءجۇنى قالىڭداپ، جولاعى كورىنبەي قالادى. ەجەلدە ول قىتاي مەن تايۆان ارالىندا يمپەراتورلار باعىندا وسىرىلگەن، ۇزاق ءومىر مەن باقىتتىڭ سيمۆولى بولعان. قازاقستاندا بۇل جانۋار قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن، مۇيىزىنە سۇرانىس قىتاي مەن كورەيادا ءالى دە جوعارى. ءبىراق براكونەرلىك ارەكەتتەردەن كەيىن ولاردىڭ سانى كۇرت ازايىپ، قازىرگى تاڭدا شامامەن 10 مىڭداي عانا مارال قالعان. ءقازىر ەلىمىزدەگى مارال شارۋاشىلىقتارى ءونىم ساتۋدان گورى تۋريستەردى تارتۋ ارقىلى ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ جاتىر.
- قورعالاتىن تابيعي اۋماقتارعا كەلۋشىلەر سانى سوڭعى جىلدارى ارتتى. «جازدا «التىن دالا» رەزەرۆاتىنا بارىپ كەلدىم. سول جەردەگى ەكوجۇيە ەرەكشە جانە ادەمى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ميگراتسيالىق كەزەڭدەردە كيىكتەردىڭ كوشۋىن كورۋگە بولادى. تانزانيدەگى سەرەنگەتي پاركى سياقتى دالا سافاريلەرىن ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بار، - دەيدى ەكولوگ ءزۇلفيا سۇلەيمەنوۆا.
بۋراباي كەنتىندە زۋبرو بيزونى - ەۋروپالىق زۋبر مەن امەريكاندىق بيزوننىڭ بۋدانداسقان ءتۇرى ءومىر سۇرەدى. دەنە ءبىتىمى مىعىم، ءجۇنى قالىڭ، باسى ءىرى، ورتاشا ءومىر ۇزاقتىعى - 25 -جىل. جەتىلگەن بۇقالارىنىڭ سالماعى 900 كەلىگە دەيىن جەتەدى. الەمدە تەك بەلارۋس پەن كانادادا كەزدەسەتىن جانۋار تابيعي ورتادا ءومىر سۇرمەيدى، تەك قورىقتار مەن زووباقتاردا مەكەندەيدى.
- ولار سۋىققا توزىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنىپ، كەيبىر ەلدەردىڭ قىزىل كىتابىنا سيرەك بۋدان رەتىندە ەنگىزىلگەن. بوتەن ادام كەلگەندە ايبات شەگەدى، - دەيدى «بۋراباي دامۋ» جشس جۇمىسشىسى ايتباي احمەتوۆ.
60 قۇس ءتۇرىنىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار
كەلەسى ايالداما قورعالجىن مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى بولدى. ونىڭ اۋماعى 543171 گەكتاردى قۇرايدى، بۇل - قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن قورىقتاردىڭ ءبىرى. مۇندا 15 بالىق ءتۇرى، قۇستاردىڭ 346 ءتۇرى مەكەندەيدى، ولاردىڭ كوبى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن.
قورىقتاعى وسىمدىكتەردىڭ سانى - 443، جاندىكتەر - شامامەن 700, قوسمەكەندىلەر - 2، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار - 4، سۇتقورەكتىلەر - 46 ءتۇر. قۇستاردىڭ 120-دان استام ءتۇرى قورىق اۋماعىندا ۇيا سالادى. قورىقتى كەيدە «قۇس بازارى» دەپ تە اتايدى، سەبەبى مامىردا ۇشىپ كەلگەن قۇستار سانى ۇيا سالاتىنداردىڭ سانىنان بىرنەشە ەسە كوپ. ال قورىقتىڭ ماقتانىشى - دۇنيە جۇزىندە سيرەك كەزدەسەتىن قوقيقازدار.
- قوقيقازدار جۇپتارىن ماڭگىلىككە تاڭدايدى، 1-2 جۇمىرتقا باسىپ، بالاپان شىعارادى. جۇمىرتقانى ەركەگى مەن ۇرعاشىسى كەزەكتەسىپ باسادى. بالاپاندارى تۋعاننان كەيىن 3-4 كۇننەن سوڭ ەرەسەك قۇستار «بالاباقشا» ۇيىمداستىرىپ، بالاپاندارىن سول جەرگە وتكىزەدى. ولاردى 20-30 شاقتى ەرەسەك قۇس قورعايدى. بالاباقشا بار جەردە اتا- انالارى قورەكتەنبەيدى، باسقا كولدەرگە كەتەدى، كەشكى مەزگىلدە عانا بالاپاندارىن تاماقتاندىرادى. ءارقايسىسى ءوز بالاپانىن داۋسىنان تانىپ، ءبولىپ الادى، - دەيدى قورعالجىن مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى ۆيزيت ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اقبوتا ناۋرىزبايەۆا.
ەرەكشە ءىس- ارەكەتىمەن تاڭعالدىراتىن تاعى ءبىر قۇس - تىرنا. كوكتەمدە ۇشىپ كەلگەندە ەركەكتەرى ۇرعاشىلارىنا بي بيلەپ، جۇپتارىن قاۋىرسىنىنىڭ قالىڭدىعىنا قاراپ تاڭدايدى. بۇل - «ەرتەڭ مەنىڭ ۇرپاعىمدى قورەكتەندىرە الادى» دەگەن قاعيدا.
- مۇندا كوك تۋىمىزدا بەلگىلەنگەن قىراننىڭ بىرنەشە ءتۇرى مەكەن ەتەدى. بۇرىن ولار ءۇي قۇستارى مەن مالعا زيان دەپ سانالىپ، ۇياسى بۇزىلىپ، سانى ازايتىلعان. الايدا قىران - ناعىز دالا سانيتارلارى، ولەكسەمەن قورەكتەنىپ، تابيعاتتى تازارتادى. «دالا قىراندارىنىڭ 85 پايىزى قازاقستاندا بالاپان باسادى. بۇركىتتەرگە ءورت پەن توق سىمدارى ءقاۋىپ توندىرەدى، ەلەكتر جەلىلەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن زاڭمەن شەشۋ كەرەك، - دەيدى قازاقستاننىڭ بيوارتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ۆەرا ۆورونوۆا.
جالپى، قازاقستاندا 500-دەن استام قۇس ءتۇرى كەزدەسەدى، ولاردىڭ 56-سى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر شامامەن 60 قۇس ءتۇرى جويىلىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر.
«جىرتقىشتاردىڭ پوپۋلياتسياسى دۇرىس باقىلانبايدى»
جولدا دالا سيمۆولىنا اينالعان كيىكتەر كەزدەسەدى. ولار - ەلىمىزدەگى ەجەلگى رەليكتەر، كەڭ بايتاق جەرىمىزدە كونەدەن بەرى مەكەندەپ كەلە جاتقان اڭ. الەمدەگى اقبوكەننىڭ %98 ى قازاقستان دالاسىن جايلايتىن كورىنەدى. قازىرگى تاڭدا سانى 4 ميلليونعا جۋىق. ءتۇز تاعىسى سوڭعى جىلدارى كۇرت كوبەيىپ، 2003 -جىلى 20 مىڭنان اسپاعان بولسا، قازىر 12 ەسەگە ارتقان.
- دالامىزدىڭ بارلىعىن ەگىندىككە، شارۋاشىلىققا جۇمساپ، جول سالىپ جاتىرمىز، تەمىرجول جۇرگىزۋدەمىز. بۇل جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنىڭ تارىلۋىنا الىپ كەلدى، - دەيدى بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاسحايىر قاراعويشين.
كيىكتەردىڭ سانىن رەتتەۋ ماسەلەسى قوعامدا ەكىۇداي پىكىر تۋدىرادى. اقبوكەننىڭ سانىن تابيعي جولمەن رەتتەۋ ءۇشىن كەيبىر ماماندار قاسقىرلار پوپۋلياتسياسىن ارتتىرۋ كەرەك دەپ سانايدى. ويتكەنى جىرتقىشتار سانى كۇرت ازايعان.
- ولاردىڭ سانىن پوپۋلياتسيانىڭ ءوزىن- ءوزى رەتتەي الاتىنداي ەتىپ باسقارۋ قاجەت. مۇمكىن، قاسقىردىڭ سانىن ارتتىرۋ كەرەك شىعار. بۇل - كەشەندى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلە، - دەيدى ەكولوگ ءزۇلفيا سۇلەيمەنوۆا.
تابيعي قورىقتاردىڭ مىندەتى تەك جانۋارلار مەن قۇستاردى قورعاۋمەن شەكتەلمەيدى. عىلىمي قىزمەتكەرلەر بىرەگەي ەكوجۇيەلەردى زەرتتەپ، ساقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىمەن دە اينالىسادى.
- قورىقتاعى تىرشىلىك تۇرلەرىنە ساناق جۇرگىزەمىز، اقپاراتتاردى ساراپتايمىز جانە باسقا عىلىمي ۇيىمدارمەن ارىپتەستىك ورناتامىز. جىل سايىن جاڭا تۇرلەر انىقتالىپ وتىرادى. قۇستار ۇشۋ جولدارىن وزگەرتەدى. سوڭعى جىلدارى بىزدە امەريكالىق كۇزەن، جانات ءتارىزدى يت پايدا بولدى، - دەيدى «قورعالجىن» مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ عىلىم جانە مونيتورينگ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ارتەم يانۋشيەۆسكيي.ال قورعالجىن كولدەرى - بالىقشىلاردىڭ جۇماعى. مۇندا التىن جانە بوزشا موڭكەلەر، شورتان، اققايران، الابۇعا جانە تورتا بالىقتارى تىرشىلىك ەتەدى. الايدا بالىق اۋلاۋعا تەك قىستا رۇقسات.
- قورىق - ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماق. ەشقانداي بوگدە ادام كىرە المايدى. تەك جاز مەزگىلىندە كەڭسەدەگى گيد ارقىلى تۋريستەر كەلەدى. نەگىزگى ماقسات - فلورا مەن فاۋنانى ساقتاۋ. تابيعاتتا جۇمىس ىستەگەن ادامعا ەرەكشە اسەر بەرەدى. كەڭ دالادا، تابيعاتتا قۇستار مەن اڭداردى باقىلاۋ جانە ولاردى قورعاۋ - ەڭ باستى ماقساتىمىز، - دەيدى «قورعالجىن» مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ ينسپەكتورى ەراسىل بەكماعانبەت.
جالپى، قازاقستان فاۋناسى وتە باي. ەلدە ومىرتقالى اڭ- جانۋارلاردىڭ 835 ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى، ونىڭ ىشىندە 227 ءتۇرى سيرەك كەزدەسەدى. الايدا براكونەرلىك ءبىرقاتار جانۋارلاردىڭ سانىن ازايتىپ وتىر.
- قازاقستاندا ارقاردىڭ 2 نەگىزگى ءتۇرى جانە 6 تۇرشەسى كەزدەسەدى. ولار الەمدە تەك قازاقستاندا تىرشىلىك ەتەدى. عالىمدار زەرتتەپ، ءمۇيىزى مەن تەرىسىن الۋ ءۇشىن قىزىعادى. ءبىراق سانى وتە از، سەبەبى تىرشىلىك ورتاسىندا قاداعالاۋ دۇرىس جۇرگىزىلمەيدى، جىرتقىشتار پوپۋلياتسياسى دۇرىس باقىلانبايدى، - دەيدى بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جاسحايىر قاراعويشين.
اۆتور
ءمولدىر سنادين
