باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 115 جىلدىعى: قاھارمان مۇراسى بىزگە نەنى ۇيرەتتى
جامبىل. KAZINFORM - باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ سوعىس جىلدارىنداعى جۇرەك جۇتقان ەرلىگى مەن قولباسشىلىق قاعيداتتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستاننىڭ اسكەري مەكتەبىنىڭ ماڭىزدى بولىگى.
باتىر بابامىزدىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولۋىنا وراي Kazinform ءتىلشىسى ونىڭ باي مۇراسىنا تاعى ءبىر مارتە ءۇڭىلىپ كوردى.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەسىمى كۇللى قازاق حالقى ءۇشىن الدەقاشان قايسارلىق پەن ەرلىكتىڭ ءسينونيمى ىسپەتتەس.
2025 -جىلعى 24- جەلتوقساندا اتى اڭىزعا اينالعان پانفيلوۆشى جاۋىنگەر، وفيتسەر ءارى جازۋشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولدى.
ءومىر جولىندا سان ءتۇرلى قيىندىقتاردى ەڭسەرە بىلگەن ونىڭ وزىنە اركەز قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن قاسيەتى ەرەكشە.
باۋىرجان مومىش ۇلى 1910 -جىلى 24- جەلتوقساندا جامبىل وبلىسىنىڭ قازىرگى جۋالى اۋدانىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. مەكتەپتى ءتامامداعان سوڭ ۇستازدىق ەتىپ، اۋداندىق بولىمشەلەردە، سونىڭ ىشىندە ميليتسيادا ءتۇرلى قىزمەت اتقاردى.
ءتارتىپ پەن جاۋاپكەرشىلىككە باۋلىعان وسى تاجىريبە كەيىن ونىڭ قولباسشىلىق بولمىسىنان ايقىن كورىندى. اسكەرگە ول سول ءبىر سۇراپىل سوعىس جىلدارىنداعى كەزدەيسوق ادام رەتىندە ەمەس، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن-اق قىزمەتكە كىرىسىپ، 1941-جىلعا قاراي وفيتسەرلىك دايىندىقتان وتكەن مامان رەتىندە كەلگەن.
1941 -جىلدىڭ جازىندا الماتى قالاسىندا گەنەرال يۆان پانفيلوۆتىڭ قولباسشىلىعىمەن 316-اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرىلعاندا، باۋىرجان مومىش ۇلى 1073-اتقىشتار پولكىنىڭ باتالون كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى.
كۇزدە ديۆيزيا ۆولوكولام باعىتىنداعى شەشۋشى مايدان شەبىنە جىبەرىلدى. ماسكەۋ تۇبىندەگى جان الىسىپ، جان بەرىسكەن شايقاستاردا مومىش ۇلى ون شاقتى ۇرىسقا قاتىسىپ، بۇل ديۆيزيا تاريحتا ماڭگىلىككە «پانفيلوۆ ديۆيزياسى» دەگەن اتپەن قالدى.
باۋىرجان مومىش ۇلىنا قاتىستى قاناتتى سوزدەر، اڭىزدار مەن اسەرلى تۇجىرىمدار از ەمەس. الايدا ونىڭ مايدانداعى داڭقى ناقتى نەگىزگە سۇيەنەدى: قاتاڭ تاكتيكا، قاجۋ مەن ۇرەي ۇستەمدىك ەتكەن جاعدايدا ادامداردى باسقارا ءبىلۋ، اۋىر شىعىنداردان كەيىن دە بولىمشەنى قايتا ۇيىستىرا الۋ قابىلەتى. ول پولكوۆنيك شەنىنە دەيىن كوتەرىلىپ، ەڭ جوعارى ماراپات - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن 1990-جىلى، ومىردەن وتكەننەن كەيىن الدى.
باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى، جامبىل وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى جانىنداعى «باۋىرجان تانۋ» عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى بەكەت مومىنقۇل باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ادالدىعى تۋرالى ءسوز قوزعالسا اڭگىمەنى بالالىق شاقتان باستايدى.
- ريەۆوليۋتسيادان كەيىنگى كەزەڭدە ينتەرناتتاردا نەگىزىنەن كەدەي وتباسىلاردىڭ بالالارى وقىدى. الايدا جاعدايى بار اتا-انالاردىڭ بالالارى دا انىقتالىپ، وقۋدان شىعارىلاتىن. وسىنداي اڭگىمەلەردى ەستىگەن باۋىرجان اكەسىنەن ءبىزدى كەدەي دەپ كورسەتەتىن انىقتاما الىپ بەرۋدى سۇرايدى. سوندا اكەسى وعان: «سەنى وقۋدان شىعارىپ جىبەرسە دە، ءاردايىم شىندىقتى ايت. ءبىر رەت وتىرىك ايتساڭ، ول ساعان ءومىر بويى ەرىپ جۇرەدى» دەگەن ەكەن. بۇل باۋىرجان ءۇشىن ادالدىققا قاتىستى العان العاشقى ساباعى بولدى، - دەيدى بەكەت مومىنقۇل.
قولباسشىنىڭ تاعى ءبىر قىرى - جاۋاپكەرشىلىگى، ول اسىرەسە سوعىس جىلدارىنداعى وقيعالاردان، سونىڭ ىشىندە ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستىڭ شەشۋشى ساتتەرىنەن ايقىن كورىنەدى.
- باۋىرجان مومىش ۇلى باسقارعان باتالون 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا بەس رەت تولىق قورشاۋدا قالعان. ءار جولى ول بولىمشەنى قورشاۋدان الىپ شىعىپ وتىردى. بۇدان بولەك، ەكى جاعدايدا ونىڭ ارەكەتى بۇكىل ديۆيزيانىڭ تاعدىرىن شەشىپ بەردى. بۇل جونىندە 1942 -جىلى پولكوۆنيك يۆان سەرەبرياكوۆ جازعان، كەيىن 1944 -جىلى قايتا تولىقتىرعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنۋ قۇجاتىندا ناقتى كورسەتىلگەن. قۇجاتتا 1941 -جىلعى 26- قازاندا ۆولوكولامسك تاسجولى بويىنداعى ماترەنينو ستانساسى ماڭىندا بولعان ەپيزود سيپاتتالادى. قورشاۋدا قالعان مومىش ۇلى باتالونى ماسكەۋگە ۇمتىلعان جاۋدىڭ نەگىزگى كۇشىنە قارسى سوققى جاساپ، نەمىس اسكەرىنىڭ ىلگەرىلەۋىن ەكى تاۋلىككە توقتاتتى. قارسى تاراپ مۇنى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ اۋقىمدى مانيەۆرى دەپ قابىلداعان. وسى ۋاقىت ىشىندە باتالون جاۋدىڭ 600 گە دەيىن سولداتىن، التى تانكىسىن جانە باسقا دا تالاي تەحنيكاسىن جويعان. پانفيلوۆ ديۆيزياسىنا قارسى بەس نەمىس ديۆيزياسى ارەكەت ەتكەنىنە قاراماستان، ولاردىڭ العا قاراي ادىمداۋىن نەبارى 700-800 ادام مەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ تاكتيكالىق شەشىمدەرى توقتاتا الدى. بۇل نەگىزگى كۇشتەردىڭ قايتا توپتاسىپ، جاڭا قورعانىس شەبىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى، - دەيدى اڭگىمەلەسۋشىمىز.
باۋىرجان مومىش ۇلىن كوبىنە اڭىزعا اينالعان قولباسشى رەتىندە سيپاتتايدى. الايدا ونىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى تەك ۇرىس دالاسىمەن شەكتەلمەگەن.
باۋىرجان مومىش ۇلى تاريح پەن اسكەري عىلىمدى تەرەڭ مەڭگەرگەن، كەي تۇستا ءوز داۋىرىنەن وزىق ويلاي بىلگەن تۇلعا ەدى.
1972-جىلى ءول بىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز جىلقىنى العاش بولىپ قولعا ۇيرەتكەنىن ايتقان. ارحەولوگتار بۇل قورىتىندىعا تەك 2016 -جىلى عانا كەلدى. ول زاماناۋي عىلىمنان 44 جىلعا وزىپ كەتكەن. مۇنداي دەرەكتەردى ارحيۆتەردەن تاپقانىن ءوزى ايتاتىن، ءبىراق ناقتى قاي ارحيۆتەر ەكەنىن اشىپ كورسەتپەيتىن. 1950 -جىلدارى مومىش ۇلى كالينين اتىنداعى تىل اسكەري اكادەمياسىندا بەس جىلدان استام ۋاقىت اعا وقىتۋشى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، تاكتيكا مەن ستراتەگياعا ارنالعان 15 عىلىمي ماقالا جازدى. ونىڭ جاقىن ۇرىس تاكتيكاسى بويىنشا دارىستەرى بۇگىنگە دەيىن ءبىرقاتار ەلدىڭ، سونىڭ ىشىندە يزرايل مەن تۇركيانىڭ كادەت جانە وفيتسەرلىك وقۋ ورىندارىندا وقىتىلادى. ال كوپشىلىك الەكساندر بەكتىڭ تۋىندىسى دەپ ەسەپتەيتىن «ۆولوكولامسك تاسجولى» پوۆەسى ءىس جۇزىندە باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوز اڭگىمەلەرى مەن جازبالارىنا نەگىزدەلگەن، - دەيدى قولباسشىنىڭ ۇرپاعى.
مايدانگەرلەر ەرلىگىنىڭ ءمانى تۋرالى وي قوزعاعان اڭگىمەلەسۋشىمىز بۇگىنگى تاڭدا تاريحي جادتى ساقتاۋ ماسەلەسى ەرەكشە وزەكتى بولىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتتى.
- تاريحتى قايتا جازۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتار سوعىستى ابىرويمەن وتكەردى. الەم تالعات بيگەلدينوۆ، راقىمجان قوشقاربايەۆ، قاسىم قايسەنوۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن باتىردىڭ ەسىمىن تانىدى. ءبىز ولاردى ۇمىتپاۋعا جانە وسكەلەڭ ۇرپاققا ناسيحاتتاۋعا مىندەتتىمىز. ەگەر ءوز تاريحىمىزدان تەرىس اينالساق، ماڭگۇرتتىككە ۇرىنامىز. مەن باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ جەكە ارحيۆىمەن جۇمىس ىستەدىم، سوندا ءبىر قىزىق دەرەككە تاپ بولدىم. 1947 -جىلى ول كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ دالالىق شتابىنا ۇسىنىستارىن قولمەن جازىپ وتىرعان. ول جازبالار قازىرگى تاڭدا دا تىعىز، جىلتىر ا4 فورماتىنداعى قاعازعا تۇسىرىلگەن. پاراقتى اۋدارعانىمدا، ارتقى بەتىندە 1939-1940 -جىلدارعا تيەسىلى، ءتۇرلى ءتۇستى، بىرنەشە بولىككە كەسىلگەن نەمىس كارتالارىن كوردىم. بۇل تروفەيلىك كارتالار ەدى، ولاردى جازۋ قاعازى رەتىندە پايدالانىپ، وفيتسەرلەرگە، سونىڭ ىشىندە مومىش ۇلىنا دا تاراتقان. سول ارقىلى ولار سوعىس تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا دالالىق جارعىعا قاتىستى ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن. ءدال وسى جەردە جاساقتالعان قازاق ديۆيزيالارى مەن بريگادالارى فاشيستەردى توقتاتۋدا شەشۋشى ءرول اتقاردى، - دەيدى بەكەت مومىنقۇل.
سوعىستىڭ سوڭعى جىلىنا قاتىستى تاعى ءبىر از زەرتتەلگەن تۇس بار. ول كەزەڭدە باۋىرجان مومىش ۇلى كۋرليانديادا (لاتۆيانىڭ باتىسى) 9-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىن باسقارعان.
- ۆەرا سترويەۆاعا جازعان حاتىندا ول 15 تاۋلىك بويى ۇيقىسىز ءارى دەمالىسسىز ارەكەت ەتكەن ديۆيزيانىڭ جاۋدىڭ ءۇش ديۆيزياسىن تولىق تالقانداعانىن، تاعى ەكەۋىنە اۋىر سوققى بەرگەنىن جازادى. سوعىستىڭ بەيرەسمي زاڭدارى بويىنشا ءبىر ديۆيزيا ادەتتە ءۇش ديۆيزياعا قارسى قورعانادى، ال بۇل جاعدايدا كەرىسىنشە، ءبىر ديۆيزيا بەس ديۆيزياعا قارسى شابۋىل جاساعان. مۇنداي وقيعالار ءالى كۇنگە دەيىن تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى، دەگەنمەن ولار ءجىتى نازار اۋدارۋعا ابدەن لايىق، - دەيدى سپيكەر.
سەرەبرياكوۆ باۋىرجان مومىش ۇلىن ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنعان. الايدا بۇل جوعارى ماراپات وعان تەك 1990 -جىلى بەرىلدى.
بۇعان اكادەميك ماناش قوزىبايەۆتىڭ ۇزاق ءارى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ جۇمىسى دا سەبەپكەر بولدى.
- باۋىرجان مومىش ۇلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جاي عانا ارداگەرى ەمەس، ول شىن مانىندە ۇلى جەڭىسكە جەتۋىمىزدىڭ سەبەپكەرلەرىنىڭ ءبىرى، - دەپ جازدى عالىم.
قولباسشىنىڭ ادامي بولمىسى دا ەلدەن ەرەك. ونى ونداعان جىلدان كەيىن ءمالىم بولعان مىنا ءبىر وقيعا ايقىن سيپاتتايدى.
- ماعان ومبى قالاسىنان الەكساندر ريادوۆويدان حات كەلدى. ونىڭ اكەسى، اتقىشتار روتاسىنىڭ كومانديرى، 1939 -جىلدان باستاپ سوعىسقا قاتىسقان. سوعىستىڭ سوڭىنا قاراي ول مومىش ۇلىنان وتباسىنا، ومىرىندە ءبىر دە ءبىر رەت كورمەگەن ۇلىنا ورالۋ ءۇشىن دەموبيليزاتسيالاۋدى سۇرايدى. باۋىرجان مومىش ۇلى جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، ونى امان- ەسەن ۇيىنە قايتارعان، - دەيدى بەكەت مومىنقۇل.
سوعىستان كەيىن باۋىرجان مومىش ۇلى اسكەري قىزمەتىن جالعاستىرىپ، بولاشاق وفيتسەرلەردى دايارلاۋعا اتسالىستى، ال ۋاقىت وتە كەلە قولىنا قالام الىپ، جازۋشىلىققا دەن قويا باستادى. ونىڭ «ارتىمىزدا ماسكەۋ»، «ءبىر ءتۇننىڭ تاريحى»، «ۇشقان ۇيا» سىندى كىتاپتارى پاتشا كوڭىل وقىرمان تاراپىنان جوعارى باعاسىن العان.
ونىڭ وسيەتى مەن ومىرلىك تاجىريبەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنە ءوز ىقپالىن تيگىزىپ كەلەدى.
- ۇلى بابامىزدىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ - بىزگە پارىز. ونىڭ وي-تۇجىرىمدارى، يدەيالارى مەن ومىرلىك قاعيدالارى ارقىلى «كوماندير» ۇعىمىنىڭ شىنايى ءمان-ماڭىزىن سانامەن ءتۇيسىنۋىمىز كەرەك. كۋرسانت كەزىمنەن باستاپ باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ شىعارمالارى مەن ءۇشىن ومىرلىك جارعىعا اينالدى، قيىن ساتتەردە ۇنەمى وقىپ وتىراتىنمىن. مومىش ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن وزىمە كوپتەگەن ماڭىزدى اقيقات ءتۇيدىم. ولاردىڭ كوبى ساناما سونشالىقتى بەرىك ورنىققاندىقتان، كومانديرلىك ماسەلەلەردى باسقاشا شەشۋدى ەلەستەتە دە المايمىن، - دەيدى «وڭتۇستىك» وڭىرلىك قولباسشىلىعى اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى، گەنەرال-مايور ەرجان يبرايەۆ.
باۋىرجان مومىش ۇلى 1982 -جىلى 10-ماۋسىمدا كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىندى. ونىڭ سوعىستان كەيىنگى ءومىر جولى - اڭىز تۇلعانىڭ بولمىسىن تەرەڭدەتە ءتۇستى.
مومىش ۇلى مايدانداعى تاجىريبەنى قۇر ەستەلىككە اينالۋىنا جول بەرمەدى. ونىڭ تالاپشىلدىعى اڭگىمەلەرىنەن دە، كىتاپتارىنان دا، پارىز بەن ار- نامىس ۇعىمدارىنا دەگەن كوزقاراسىنان دا ايقىن سەزىلىپ تۇردى.
- مومىش ۇلى بىزگە اسكەردىڭ كۇشى جازادان قورقۋدا دا، ۇراندا دا ەمەس، سانالى تارتىپتە، سەنىم مەن جاۋاپكەرشىلىكتە ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. ءبارىمىز دە قاتال، ءبىراق ءادىل، تالاپ قويا بىلەتىن كوماندير بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدى باۋىرجان مومىش ۇلى وسىلاي تاربيەلەدى. ول وسىلاي قولباسشىلىق ەتتى. ەندىگى مىندەتىمىز - اڭىزعا اينالعان جەرلەسىمىزدەي بولۋعا تالپىنۋ جانە جاس كومانديرلەردى دە دال وسى رۋحتا تاربيەلەۋ، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى گەنەرال-مايور.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 115 جىلدىعى - سوعىس قاھارمانى عانا ەمەس، مايدان ەرلىگىن ادەمى اڭىزعا اينالدىرۋعا جول بەرمەگەن تۇلعانى ەسكە الۋعا سەبەپ.
ول ءۇشىن ەرلىك 1945 -جىلدىڭ مامىر ايىندا اياقتالعان جوق. ول اسكەري قىزمەتتە، كىتاپتارىندا، جاس وفيتسەرلەرمەن اڭگىمەسىندە جانە سوعىس تۋرالى ايتىلعان ءاربىر سوزىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتە جالعاسىن تاپتى. سوندىقتان باۋىرجان مومىش ۇلى ءبىز ءۇشىن بۇگىن دە وتكەننىڭ سيمۆولى ەمەس، بولاشاققا باعدار بەرەتىن تەمىرقازىق.
ەسكە سالساق، وسىعان دەيىن ورتالىق ارحيۆتە باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولعان قۇجاتتارى كورمەگە قويىلعانى حابارلانعان.
بوتاكوز كەنجەحان قىزى
