گاز ەكسپورتى: قازاقستان سىرتقى نارىقتى قانشالىقتى قامتاماسىز ەتىپ وتىر
قازاقستان گاز ءترانزيتى مەن ەكسپورتى بويىنشا ورتالىق ازياداعى پوزيتسياسىن بەكىتە ءتۇستى. بۇعان گەوساياسي جاعداي، قىتاي تاراپى الدىنداعى مىندەتتەمە، گاز تاسىمال جۇيەسىندەگى حالىقارالىق جوبالار اسەر ەتكەنى انىق. مەملەكەت الداعى ەكسپورت ساياساتىن وسى فاكتورلارعا ارقا سۇيەپ قۇرىپ وتىر. الايدا ىشكى نارىقتاعى تاپشىلىق تاعى قولبايلاۋ بولماي ما؟ ونسىز دا از ءوندىرىس كولەمىن قالاي ۇلعايتپاق؟ Kazinform ءتىلشىسى تاقىرىپتى تارقاتىپ كوردى.
گاز ەكسپورتى: قازاقستان سىرتقى نارىقتى قانشالىقتى قامتاماسىز ەتىپ وتىر
قازاقستان گاز ترانزيتى مەن ەكسپورتى بويىنشا ورتالىق ازياداعى پوزيتسياسىن بەكىتە ءتۇستى. بۇعان گەوساياسي جاعداي، قىتاي تاراپى الدىنداعى مىندەتتەمە، گاز تاسىمال جۇيەسىندەگى حالىقارالىق جوبالار اسەر ەتكەنى انىق. مەملەكەت الداعى ەكسپورت ساياساتىن وسى فاكتورلارعا ارقا سۇيەپ قۇرىپ وتىر. الايدا ىشكى نارىقتاعى تاپشىلىق تاعى قولبايلاۋ بولماي ما؟ ونسىز دا از ءوندىرىس كولەمىن قالاي ۇلعايتپاق؟ Kazinform ءتىلشىسى تاقىرىپتى تارقاتىپ كوردى.
ق ح ر: 10 ميلليارد تەكشە مەتر ورىندالاتىن مەجە مە؟
بىزدەگى نەگىزگى گاز ەكپورتى قىتايعا باعىتتالعان. 2018 -جىلى بەس جىلدىق ۋاعدا جاسالىپ، قازاقستان تاراپى جىلىنا 10 ميلليارد تەكشە مەتر گاز جەتكىزۋگە مىندەت العانى ەستە. كەيىنگى جىلدارى بۇل مەجەنىڭ تولىق ورىندالعانى از، 2022 -جىلى ەكسپورت كولەمى - 4,4 ميلليارد تەكشە مەتر، وتكەن جىلى 5,857 ميلليارد تەكشە مەتردى قۇرادى. قىس ايلارىندا تۋىندايتىن ىشكى نارىقتاعى تاپشىلىقتان تاسىمالدى توقتاتاتىن كەز دە كەزدەستى.
نەلىكتەن؟ سەبەبى شيكىزات قۇرىلىمى مەن سۇرانىستا جاتىر. قازاقستانداعى گازدىڭ باسىم بولىگى - مۇناي ارالاس ىلەسپە گاز. تاۋارلى گازعا اينالدىرۋ ءۇشىن ارنايى زاۋىت كەرەك. ازىرگە وتاندىق ەكى زاۋىتتىڭ ءوندىرىس قۋاتى ەكسپورت جۇ كتەمەسىن ورىنداۋعا جەتكىلىكسىز. امال جوق، شيكىزاتتى رەسەيگە تاسىمالداپ، تابيعي گاز تۇرىندە قايتىپ الىپ وتىرمىز.
ىشكى نارىقتاعى سۇرانىس تا ەكسپورت الەۋەتىن تەجەپ كەلەدى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، وتكەن جىلى وندىرىلگەن 29,8 ميلليارد تەكشە مەتر تاۋارلىق گازدىڭ 19,4 ميلليارد تەكشە مەترى ەلدە قالعان. پرەزيدەنت جولداۋدا اتالعان ماسەلەنى كوتەرىپ، ۇ كىمەتكە جاڭاوزەن، قاشاعان مەن قاراشىعاناقتاعى گاز وڭدەۋ كاسىپورىندارىنىڭ قۇرىلىسىن تەزدەتۋدى تاپسىرعان بولاتىن. قاجەت بولسا، ينۆەستيتسيالىق جوبالارعا جۇگىنۋ كەرەگىن مەڭزەدى. بۇدان بۇرىن ۇكىمەت وتىرىسىندا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الماسادام ساتقاليەۆ الداعى جىلدارى زاۋىت سانىن ۇلعايتۋ جوسپارى بارىن ايتىپ، قاشاعان كەن ورنىنىڭ شيكىزاتى نەگىزىندە گاز وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋعا قاتارلىق ينۆەستور نيەت بىلدىرگەنىن ايتتى.
«2026-2030 -جىلدارعا دەيىنگى كەزەڭدە كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءتورت گاز وڭدەۋ زاۋىتىن ىسكە قوسۋ باستالادى. اتاپ ايتساق، قاشاعان كەن ورنىنىڭ شيكىزاتى نەگىزىندە - قۋاتى جىلىنا 1 ميلليارد جانە 2,5 ميلليارد م3، قاراشىعاناق كەن ورنىنىڭ شيكىزاتى نەگىزىندە - قۋاتى جىلىنا 4 ميلليارد م3، سونداي-اق جاڭاوزەن قالاسىندا قۋاتى جىلىنا 900 ميلليون م3 گاز وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋ كوزدەلگەن»، - دەدى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى.
قازاقستان ءوندىرىس كولەمىندەگى كەلەڭسىزدىككە قاراماستان قىتايعا گاز تاسىمالداۋ جوباسىن جالعاستىرۋعا نيەتتى. وتكەن جىلى پرەزيدەنتتىڭ بەيجىڭگە ساپارى ناتيجەسىندە جوباعا جاۋاپتى «QazaqGaz» ۇ ك» ا ق قىتايلىق Petrochina-مەن كەلىسىمدى 2026 -جىلعا دەيىن ۇزارتتى. وسى ورايدا ۇلتتىق كومپانياعا ارنايى ساۋال جولداپ، ۇزدىكسىز تاسىمالدى قامتاماسىز ەتۋ باعىتىن قانداي جوبا قولعا الىناتىنىن سۇرادىق. كومپانيا جاۋابىندا كورشى ەل الدىنداعى مىندەتتەمەنى ورىنداۋ ءۇشىن جاڭا كەن ورنىن بارلاۋ جۇمىسى قولعا الىنعانى ايتىلعان.
- QazaqGaz Chevron كومپانياسىمەن بىرلەسىپ اقتوبە وبلىسىنداعى ك ت- III (جالىبەك) ۋچاسكەسىن بىرلەسىپ زەرتتەۋدى باستادى. بۇل ۋچاسكە جاڭا گاز كەن ورىندارىن اشۋ ءۇشىن جانە تاۋارلىق گازدىڭ رەسۋرستىق بازاسىن ۇلعايتۋ ءۇشىن ۇلكەن الەۋەتكە يە. Chevron بارلاۋ كەزەڭىندەگى بارلىق شىعىن مەن تاۋەكەلدى ءوز موينىنا الادى. باستاپقى كەزەڭدە Chevron 3D سەيسميكاسىن قايتا وڭدەۋدى جانە ءتۇسىندىرۋدى جۇزەگە اسىرادى، ونىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا جوبانى ودان ءارى دامىتۋدىڭ ماقساتقا ساي ەكەنىنە باعا بەرىلەدى، - دەپ جازىلعان رەسمي جاۋاپتا.
2013 -جىلى گاز ءوندىرۋ كولەمى 42,3 ميلليارد تەكشە مەتر بولسا، وتكەن جىلى 59,1 ميلليارد تەكشە مەترگە دەيىن ۇلعايدى. 2030 -جىلعا قاراي 91 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتەدى دەگەن بولجام بار. ءوندىرىس كولەمىنىڭ ءوسۋى قىتايعا گاز ەكسپورتىن توقتاۋسىز جۇرگىزۋگە كومەك بەرە مە؟ ساراپشىلار پىكىرىنشە، ول ءۇشىن الدىمەن «بەينەۋ- بوزوي- شىمكەنت» گاز قۇبىرىنىڭ تاسىمال قۋاتىن ارتتىرۋ وزەكتى ەكەن. اتالعان قۇبىر باتىس وڭىردەگى گازدى قىتايعا تاسىمالدايتىن «ورتالىق ازيا - قىتاي» قۇبىرىنا جەتكىزۋدە شەشۋشى ءرول اتقارادى. ال وتكىزۋ قۋاتى ءالسىز - جىلىنا 15 ميلليارد تەكشە مەتر. سالىستىرمالى تۇردە الساق، قىتايعا گاز ەسكپورتىنداعى باستى باسەكەلەس رەسەيدىڭ «ءسىبىر كۇشى» گاز قۇبىرى جىلىنا 38 ميلليارد تەكشە مەتر گاز وتكىزۋگە قۋاقارلى. سوندىقتان قازاقستان 2026-2027 -جىلدارعا دەيىن «بەينەۋ- بوزوي- شىمكەنت» گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى جەلىسىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىر.
باعا ساياساتى باسىمدىق بەرىپ وتىر
كەدەن ستاتيستيكاسىنا سۇيەنسەك، وتكەن جىلى ق ح ر-عا گاز ەكسپورتىنان تۇسكەن تابىس - 1,467 ميلليارد دوللار، ياعني مىڭ تەكشە مەترى 250,43 دوللارعا باعالانعان. 2022 -جىلى 238,73 دوللاردان ساۋدالاعان بولاتىنبىز. بۇل قىتاي ءۇشىن ازىرگە ءتيىمدى ۇسىنىس. اۋقىمدى ەكسپورتەر رەسەيمەن قاتار بىزگە دە مۇمكىندىك بەرۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر.
بيىل رەسەي اسپاناستى ەلىنە كوگىلدىر وتىننىڭ مىڭ تەكشە مەترىن 257 دوللاردان ساتتى. كورشىمىزدى تاسىمال كولەمىمەن باسىپ وزباسىمىز بەلگىلى، سوندىقتان باعا ساياساتىن پايداعا اسىرعاننان باسقا جول كورىنبەيدى. رەسەي دە باسەكەگە ىلەسىپ، قىتايعا ساتاتىن گاز باعاسىن ارزانداتۋدى جالعاستىرۋدا. 2027 -جىلعا دەيىن ەۋروپا مەن تۇركياعا ۇسىناتىن باعادان 28 پايىزعا ارزانداتىپ، 227,80 دوللار دەپ مەجەلەگەن.
رەسەي- قىتاي گاز تاسىمالىنىڭ نەگىزى كۇرەتامىرى - «ءسىبىر كۇشى» قۇبىرى. وتكەن جىلى وسى جەلى ارقىلى قىتايعا 22,7 ميلليارد تەكشە مەتر گاز باردى. ەندى قوس تاراپ «ءسىبىر كۇشى-2» گاز قۇبىرىن سالۋدى جوسپارلاۋدا. جوبا جۇزەگە اسسا، جىلىنا 50 ميلليارد تەكشە مەتر گاز تاسىمالدانادى دەگەندى بىلدىرەدى. ءىس ورايى جوسپارعا ساي قۇبىلسا، قىتاي نارىعىنداعى «قازاق جولىنا» قاۋىپ تونەرى بەلگىلى.
تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇس، قازاقستان «ءسىبىر كۇشى-2» جوباسى قولعا الىنعالى گاز قۇبىرىن ەل اۋماعى ارقىلى وتكىزۋگە تالپىندى. ەكسپورتقا ىقپالىن تيگىزسە دە، وسى ارقىلى ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋدى ويلاعانىن بىلەمىز. سەبەبى سولتۇستىك وڭىردەگى جىلىنا 2 ميلليارد تەكشە مەترگە دەيىن جەتەتىن گاز تۇتىنۋدى جوبا ارقىلى شەشۋگە وقتالعان. الايدا رەسەي تاراپى كەلىسپەي، شەشۋشى ساتتە تاسىمال ايماعى رەتىندە موڭعوليانى تاڭداعان بولاتىن.
ايتكەنمەن قازاقستان ءالى بۇل باعىتتان ءۇمىتتى. شىلدەدە ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الماسادام ساتقاليەۆ رەسەي سولتۇستىك قازاقستان مەن شىعىس قازاقستان وڭىرلەرىنە گاز جەتكىزۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى.
«مينيسترلىك سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەردى گازداندىرۋدىڭ ەكى نۇسقاسىن زەردەلەپ جاتىر. ءبىرىنشىسى - «سارىارقا» گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەگىنىڭ قۇرىلىسىن جالعاستىرۋ ارقىلى اقمولا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىن گازداندىرۋ. بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ «بەينەۋ- بوزوي- شىمكەنت» گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى جەلىسىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن مۇمكىن بولماق، بۇگىندە جوبانى بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى جوبانىڭ تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسى ازىرلەنىپ جاتىر. ەكىنشىسى - گازدى رەسەيدەن جەتكىزۋ»، - دەدى مينيستر.
ترانزيتتەن تابىسقا دەيىن
گەوگرافيالىق ارتىقشىلىق قازاقستاندى ورتالىق ازيا گاز ترانزيتىندەگى باستى ويىنشىعا اينالدىردى. قازىر كەڭەس كەزىنىنەن الىپتاسقان ماگيسترال مەن جاڭا گاز قۇبىرلارى ارقىلى تۇرىكمەن مەن وزبەك گازىن قىتاي مەن رەسەيگە تاسىمالداپ وتىرمىز. كەيىنگى جىلدارى وزبەكستاندا پايدا بولعان گاز تاپشىلىعى ترانزيتتەۋ كولەمىن ارتىرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، تابىستى ۇلعايتتى. مىسالى، وتكەن جىلى قازاقستان ارقىلى الا شاپاندى اعايىنعا 1,28 ميلليارد تەكشە مەتر گاز جەتسە، بيىل 3,8 ميلليارد تەكشە مەتر دەپ مەجەلەنگەن. الداعى ۋاقىتتا 11 ميلليارد تەكشە مەترگە دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارى بار. مۇناي-گاز سالاسىنىڭ ساراپشىسى ابزال نارىمبەتوۆتىڭ سوزىنشە، سۇرانىس ارتپاسا، كەمىمەيدى.
- اۋەلگىدە «ورتا ازيا-ورتالىق» گاز قۇبىرى وزبەكستان گازىن رەسەيگە، ودان ءارى ەۋروپاعا جونەلتۋعا ارنالعان. مۇنى ەكى مەملەكەت تە ءتيىمدى پايدالانىپ كەلدى. الايدا 2022 -جىلى وزبەكستاندا گاز تاپشىلىعى تۋىنداپ، ەل تاريحىندا بولماعان قادام - رەسەيدەن گاز ساتىپ الۋدى باستادى. بيىل ءبىرىنشى توقساندا «گازپروم» 320 ميلليون دوللارعا كەلىسىم جاسادى.
بۇل ستاتيستيكا جىل سايىن ۇلعايا بەرەدى دەپ ويلايمىن.
سەبەبى وزبەكستانداعى 85 پايىز ەلەكتر قۋاتى گازعا تاۋەلدى. ونىڭ ۇستىنە حالىق سانى ارتتى، ءوندىرىس سانى كوبەيدى. مىنە، وسى جاعدايدا قازاقستان ترانزيتتىك قۇن ارقىلى تابىس تابۋعا مۇمكىندىك الادى، - دەدى ساراپشى.
راسىندا، بۇعان دەيىن وزبەكستان قىرعىزستاننان اكەلىنەتىن كومىردەن باس تارتىپ، بارلىق جىلۋ مەن ەلەكتر ستانتسياسىن گازعا كوشىرگەن. كوپ وتپەي بىرنەشە ءىرى جوبا ارقىلى گاز-حيميالىق كەشەندەر قۇرىلىسىن باستادى. ال گاز ءوندىرىسىنىڭ كولەمى سۇرانىسقا دايىن بولماي شىقتى. مىسالى، ولار 2022 -جىلى 51,7 ميلليارد تەكشە مەتر گاز وندىرسە، وتكەن جىلى 46,7 ميلليارد تەكشە مەتردەن اسىرمادى. سوندىقتان ۇكىمەت تە تاسىمال تاريفىنەن تۇسەتىن پايدادان قاعىلعىسى جوق. جىل سايىن «ورتا ازيا- ورتالىق» گاز قۇبىرىن جاڭارتىپ، قوسىمشا جەلىلەردى جوندەۋدە. جۋىردا پرەزيدەنت الدىندا ەسەپ بەرگەن «QazaqGaz» ۇ ك» ا ق باسقارما ءتوراعاسى سانجار جاركەشوۆ اتالعان قۇبىردى جاڭعىرتۋ بويىنشا دايىندىق جۇمىسى باستالعانىن ايتقان. وسى ورايدا ۇلتتىق كومپانيامەن بايلانىسىپ، ماگيسترال قۇبىردىڭ ناقتى قاي بولىگىنە باسىمدىق بەرىلەتىنىن بىلدىك.
- «ورتا ازيا- ورتالىق-4»، «و ا و لۋپينگ-4» جانە «و ا و-5» ماگيسترالدى گاز قۇبىرلارىن جوندەۋ 2026 -جىلى اياقتالادى. جوبانى قارجىلاندىرۋ كومپانيا ەسەبىنەن ءارى قارىز قاراجات ارقىلى جۇرگىزىلەدى. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنا گاز تاسىمالداۋ كولەمى «گازپروم» مەن وزبەك تاراپى اراسىنداعى ۋاعدالاستىقتارعا بايلانىستى بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا تاراپتار اراسىنداعى كەلىسسوزدەر جالعاسۋدا، - دەدى «QazaqGaz» كومپانياسىنان.
قازاقستان ترانزيتى ءۇشىن اشىلعان كەلەسى مۇمكىندىك ەسىگى - تۇرىكمەنستان. بىرنەشە اي بۇرىن «QazaqGaz» ۇلتتىق كومپانياسى مەن «تۇرىكمەنگاز» مەملەكەتتىك كونسەرنى اراسىندا كەلىسىم ورناپ، قازاقستان تۇرىكمەنستان گازىن تاسىمالداۋعا ءارى ساتۋعا مۇمكىندىك الدى. مۇنىڭ ماڭىزى سول، گاز قورى بويىنشا الەمدەگى ەكىنشى ورىن الاتىن كەنىشتە 27,4 تريلليون تەكشە مەتر شيكىزات بار. وڭدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن تابيعي گاز. ۇكىمەت ينۆەستيسيا سالۋ ارقىلى تۇرىكمەن گازىن ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتۋگە، ءتىپتى قىتاي الدىنداعى مىندەتتەمەنى ورىنداۋعا پايدالانۋى ىقتيمال.
تۇرىكمەنستانمەن بايلانىس ت ا پ ءۇ گاز قۇبىرى جوباسىنا قاتىسۋعا دا جول اشپاق. قازاقستان 4 ەلدى قوساتىن جەلىگە قاتىسسا، گاز ەكسپورتى ماسەلەسى مەن تاپشىلىعىن تۇبەگەيلى جويۋعا مۇمكىندىك الماق. قازىر جوباعا جاۋاپتى TAPI Pipeline Co. Ltd كونسورتسيۋمىنىڭ 85 پايىز اكسياسى «تۋركمەنگاز» مەملەكەتتىك كونسەرنىنە تيەسىگى ەكەنىن ەسكەرسەك، مەملەكەت بۇل ورايدى قالاي پايدالاناتىنى ەكونوميكالىق الەۋەتتى انىقتايتىنى ءسوزسىز.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
