استانا - ەرەۆان قاتىناسىنداعى بەتبۇرىس: قازاقستان بيدايى كاۆكازعا جاڭا جولمەن جەتتى
استانا. قازاقپارات - 20- 21-قاراشادا ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلەدى. كەزدەسۋلەر بارىسىندا ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىقتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تالقىلانباق. ساپاردىڭ ماڭىزدىلىعىن Kazinform ءتىلشىسى ساراپشىلارمەن بىرگە تالداپ كوردى.
ساياسي ىنتىماقتاستىقتىڭ ءوربۋى
قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىس تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان باستاۋ الدى. 1992 -جىلعى 27-تامىزدا رەسمي قاتىناس ورناتىلىپ، سول جىلدىڭ قازانىندا استانادا ارمەنيا ەلشىلىگى اشىلدى. قازاقستاننىڭ ارمەنياداعى ەلشىلىگى 2007 -جىلدىڭ ناۋرىزىنان باستاپ جۇمىس ىستەي باستادى. وسى ديپلوماتيالىق ينفراقۇرىلىم ەكىجاقتى ديالوگتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، سەرىكتەستىكتىڭ سەنىمدى نەگىزىن قالدىردى.
ساياسي سەرىكتەستىكتىڭ قۇقىقتىق تىرەگى - 1993 -جىلعى «قاتىناستاردىڭ نەگىزدەرى تۋرالى شارت» جانە 1999 -جىلعى «دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارت». بۇل قۇجاتتار ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا ءىس- قيمىلدىڭ باعىت- باعدارىن ايقىنداپ، سەنىمگە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناستىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن جاسادى.
ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى قاتىناستى ودان ءارى دامىتۋعا جانە نىعايتۋعا دەگەن ۇمتىلىس جوعارى دەڭگەيدەگى ءوزارا ساپارلارمەن ايقىندالادى. اسىرەسە، 2024 -جىلعى ساۋىردەگى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ارمەنياعا مەملەكەتتىك ساپارى ساۋدا-ەكونوميكالىق، كولىك- لوگيستيكا، تسيفرلىق جانە مادەني- گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق باعىتىندا ناقتى باستامالاردى ىلگەرىلەتتى. بۇل قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
بۇعان دەيىن، ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى نيكول پاشينيان ازەربايجاننىڭ ارمەنيا ارقىلى جۇك ترانزيتىنە قويىلعان شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءرولى ءۇشىن العىس بىلدىرگەن ەدى. بۇل قادام وڭىرلىك ترانزيتتىك جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋداعى قازاقستاننىڭ ماڭىزدى ۇلەسىن كورسەتەدى، ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق ديالوگتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىك اشادى.
ەكى ەلدىڭ پارلامەنتارالىق ءوزارا ءىس-قيمىلى ءداستۇرلى جوعارى دەڭگەيدە، سەنىمدى نەگىزدە دامىپ جاتىر. قازاقستان- ارمەنيا پارلامەنتتىك دوستىق توپتارى فورماتىندا دا، حالىقارالىق پارلامەنتتىك ۇيىمداردىڭ الاڭدارىندا دا ۇستانىمدارى مەن باستامالارىن ءوزارا قولداپ ءجۇر.
قازاقستان - ارمەنيا ساۋدا بايلانىستارىنىڭ دامۋى
ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، 2025 -جىلدىڭ قاڭتار- تامىز ايلارىندا قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 35,4 ميلليون ا ق ش دوللارى كولەمىندە بولدى. ونىڭ ىشىندە قازاقستان ەكسپورتى 23,6 ميلليون دوللارعا جەتىپ، نەگىزگى تاۋارلار قاتارىندا تەمەكى ونىمدەرى، شاشقا ارنالعان قۇرالدار، جۇگەرى، شوشقا ەتى، ەلەكتر اككۋمۋلياتورلارى مەن كوسمەتيكالىق ونىمدەر بار. يمپورت 11,9 ميلليون دوللار كولەمىندە ءجۇردى، ونىڭ ىشىندە يۋۆەليرلىك بۇيىمدار، سپيرتتى ىشىمدىكتەر، ازىق-تۇلىك جانە ءدارى- دارمەك باسىمدىققا يە بولدى.
سالىستىرمالى تۇرعىدا ەكسپورت كولەمى وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا %2,7 عا تومەندەسە دە، كەيبىر تاۋارلاردىڭ جەتكىزىلىم كولەمىندە ايتارلىقتاي ءوسۋ بايقالادى. مىسالى، شاشقا ارنالعان قۇرالدار، جۇگەرى جانە ەلەكتر اككۋمۋلياتورلارى ەكسپورتى ارتقان. يمپورتتاعى وزگەرىستەر اناعۇرلىم ايقىن: كەيبىر سالالاردا، مىسالى، اۆتوكولىك، قۇرىلىس تەحنيكاسى جانە گيدروتۋربينالار بويىنشا جەتكىزىلىم تولىق توقتاعانىمەن، يۋۆەليرلىك بۇيىمدار، ءسپيرتتى ىشىمدىكتەر جانە ءدارى-دارمەك يمپورتى ايتارلىقتاي كوبەيگەن.
ناتيجەسىندە ساۋدا بالانسى 11,7 ميلليون دوللارعا وڭ ناتيجە كورسەتىپ، قازاقستان ءۇشىن ەكىجاقتى ساۋدادان پايدا كەلتىردى.
مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق
قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى مادەني- گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق جوعارى دەڭگەيدە دامىپ جاتىر. 2006 -جىلى مادەنيەت سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى ۇكىمەتارالىق كەلىسىم شەڭبەرىندە ەكى ەل اراسىنداعى مادەني بايلانىستاردى نىعايتۋ ءۇشىن كوپتەگەن باستاما ىسكە استى.
2010 -جىلدان باستاپ قازاقستاننىڭ ارمەنياداعى ەلشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن ەرەۆان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگيا كافەدراسىنىڭ جانىنان قازاق ءتىلى، مادەنيەت جانە تاريح ورتالىعى قۇرىلدى. ال 2016 -جىلى ارمەنيانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا قازاق ادەبيەتى ورتالىعى اشىلدى. سونداي-اق ارمەنيادا ءتۇرلى مادەني ءىس- شارا، سونىڭ ىشىندە كونفەرەنتسيالار، ادەبي- مۋزىكالىق كەشتەر جانە كىتاپتار تانىستىرىلىمى ۇيىمداستىرىلدى.
ارميان تىلىندەگى «قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگياسى» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى، «اباي-175»، «ەرەۆانداعى اباي وقۋلارى» جيناقتارىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتىپ، قىپشاق تىلىندەگى ارميانوگرافيالىق جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تاقىرىبىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار بولدى.
قازاقستاننىڭ «نايري» مادەني ورتالىقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتى، سونداي-اق قازاقستاننىڭ 14 قالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ارميان مادەني ورتالىقتارى قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى مادەني بايلانىستاردى نىعايتۋعا ىقپال ەتىپ كەلەدى.
ەكى ەلدىڭ مادەنيەت جانە ونەر وكىلدەرى ءتۇرلى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ءىس-شارالارعا بەلسەندى قاتىسادى. بۇل قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى مادەني بايلانىستى ودان ءارى دامىتۋعا ىقپال ەتىپ وتىر.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
سىرتقى ساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى المات توەكيننىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى ەكىجاقتى قاتىناستار سوڭعى جىلدارى تۇراقتى تۇردە دامىپ كەلەدى. ول ەكى ەل اراسىنداعى قارىم- قاتىناستاردىڭ بەلسەندى سيپاتقا يە ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- 20- 21-قاراشاداعى ارمەنيا پرەمەر-ءمينيسترى ن. پاشينياننىڭ رەسمي ساپارى تاريحي مانگە يە. سەبەبى، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەكى ەلدىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى رەسمي ۆيزيتتەرى سيرەك جۇزەگە استى. 2024 -جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى ارمەنياعا رەسمي ساپارمەن بارعان بولسا، بيىل پاشينياننىڭ ساپارى ەكى ەل اراسىنداعى ديالوگتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى، - دەيدى ساراپشى.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ساپار وڭىرلىك ترانزيتتىك جانە ەكونوميكالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ىقپال ەتەدى. قازاقستان ترانزيتتىك مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانىپ وتىر: ازەربايجان ارمەنياعا ترانزيتتىك شەكتەۋلەردى الىپ تاستادى، ال العاشقى ترانزيتتىك جۇك رەتىندە قازاقستاننىڭ بيدايى جەتكىزىلدى. سونىمەن بىرگە، «ىستامبۇل كوريدورى» جاڭا لوگيستيكالىق باعىت ىسكە اسىرىلسا، ارمەنيا ترانزيتتىك مەملەكەت رەتىندە پايدا كورىپ، قازاقستان، ارمەنيا جانە تۇركيا ءۇشىن ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۋعىزادى.
- نيكول پاشينيان پراگماتيكالىق جانە الىسقا كوز تاستايتىن ساياساتكەر. ول كورشىلەرىمەن بەيبىت قاتىناستار ورناتۋعا ۇمتىلىپ وتىر. «پەرەكرەستوك ميرا» جوباسى ارمەنيا ارقىلى نەگىزگى ترانسپورتتىق كوريدورلاردى اشۋدى كوزدەيدى. قازاقستان ءۇشىن بۇل ترانزيتتىك باعىتتار اسا ماڭىزدى، سەبەبى ەل ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىراتىن نەگىزگى مارشرۋت رەتىندە ءوز ءرولىن كۇشەيتە الادى، - دەيدى توەكين.
ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق تا ماڭىزدى ەكەنىن ساراپشى اتاپ ءوتتى. ارمەنيادان قازاقستانعا بالىق ونىمدەرى، ىرىمشىك، شىرىندار جانە باسقا ازىق-تۇلىك تاۋارلارى جەتكىزىلىپ وتىر. ارميان يۋۆەليرلىك بۇيىمدارى دا قازاقستاندىق نارىقتا سۇرانىسقا يە، ولاردىڭ باعاسى الەمدىك نارىققا قاراعاندا ەكى-ءۇش ەسە ارزان. سونىمەن قاتار، مادەني- گۋمانيتارلىق بايلانىس تا ماڭىزدى: قازاقستانداعى ارميان دياسپوراسى شامامەن 40 مىڭ ادام جانە كوبىنەسە اقتاۋ قالاسىندا شوعىرلانعان.
- وسى ساپار قازاقستان مەن ارمەنيا اراسىنداعى ستراتەگيالىق ديالوگتى نىعايتىپ قانا قويماي، ەكونوميكالىق، ترانزيتتىك جانە مادەني- گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، - دەيدى ساراپشى.
ساياسات تانۋشى زامير قاراجانوۆتىڭ پىكىرىنشە، ارمەنيا قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ءارى الەۋەتى جوعارى سەرىكتەس بولىپ وتىر. ول ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتى ءوسۋى ەكىجاقتى تاۋار اينالىمىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن ايتادى.
- مىسالى، 2020 -جىلدان بەرى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا كولەمى 15 ميلليون دوللاردان 84 ميلليون دوللارعا دەيىن ءوستى. 2022 -جىلى ءوسىم شامامەن %100 عا جەتكەن بولسا، 2024 -جىلى تاۋار اينالىمى %23 عا قىسقاردى. ال ەڭ جوعارى كورسەتكىش 2023 -جىلى تىركەلىپ، 100,3 ميلليون دوللار بولدى، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
ول بۇل جاعدايدى ەكى قىرىنان باعالايدى. بىرىنشىدەن، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا الەۋەتى ايتارلىقتاي جوعارى، سوندىقتان ونى بارىنشا پايدالانۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، ساۋدا ءوسىمى كەيدە تۇراقسىز بولىپ، ونىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ اسا ماڭىزدى.
- ارمەنيا ەكونوميكاسىنىڭ كولەمى 25 ميلليارد دوللاردان اسادى. بۇل كورشىلەس قىرعىزستانمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي كوپ بولسا دا، قازىرگى تاۋار اينالىمى ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنە تولىق سايكەس كەلمەيدى. سوندىقتان ۇكىمەت دەڭگەيىندە ساۋدانى ارتتىرۋ جولدارى قاراستىرىلىپ جاتىر، - دەيدى ول.
ساياسات تانۋشى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، ساۋدا نەگىزىنەن ترانسپورت، اۆتوكولىك جانە تەمىرجول قاتىناستارى ارقىلى داميدى. سونىمەن بىرگە، گۋمانيتارلىق سالا - مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ، كوشى-قون ساياساتى جانە ۆەدومستۆولار اراسىنداعى دەرەكتەر الماسۋ - بولاشاقتا ماڭىزدى باعىتتارعا اينالۋى مۇمكىن.
- ارمەنيا مەن ازەربايجان اراسىنداعى قاتىناستار جاقسارا باستاعان سايىن، قازاقستانمەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق مۇمكىندىكتەرى دە ارتادى. مىسالى، ازەربايجان ارمەنياعا ترانزيتتىك شەكتەۋلەردى الىپ تاستاعاننان كەيىن قازاقستان ءۇشىن جاڭا ەكسپورتتىق نارىق اشىلدى. العاشقى ترانزيتتىك جۇك رەتىندە ارمەنياعا قازاقستاننىڭ بيدايى جەتكىزىلدى، بۇل ەلىمىز ءۇشىن قوسىمشا ەكسپورتتىق مۇمكىندىك بولىپ وتىر، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
ارمەنيا نارىعىنا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق استىق وپەراتورى ءارتۇرلى ساپاداعى بيدايدى ۇسىندى. ماسەلەن، %27-28 دان ماڭىزى بار جوعارى اقۋىزدى hi-pro بيدايى بولدى. ءبىراق ساتىپ الۋشى 4-سىنىپتى بيدايدى تاڭداپ، «ازىق-تۇلىك كەلىسىمشارت كورپوراتسياسى» جاڭا تەمىرجول باعىتى ارقىلى 15 ۆاگون استىقتى دالاريك ستانسياسىنا جونەلتتى. بۇل جول قازاقستاننان ارمەنياعا رەسەي، ازەربايجان جانە گرۋزيا ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك جاڭا لوگيستيكالىق باعىتتى سىناقتان ءساتتى وتكىزدى.
ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا الەۋەتىن تولىق ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە جۇيەلى ءىس-قيمىل مەن تۇراقتى ىنتىماقتاستىق قاجەت. ترانسپورتتىق بايلانىستار مەن گۋمانيتارلىق سالاداعى ىنتىماقتاستىق - وسى پروتسەستىڭ باستى تىرەگى.
اۆتور
ۆەنەرا جولامان قىزى
