قازاقتا باي مەن كەدەيدىڭ اراسىندا وشپەندىلىك بولعان ەمەس
سوندا دەيمىن-اۋ، كەدەيدىڭ كەدەي بولعانىنا باي جازىقتى ما؟ ياعني، بايىعاننىڭ ءبارى جەمقور ما؟ سانامىزعا باي جايلى، بايلىق جايلى وسىنشا وشپەندىلىك وتىن كىم جاقتى ەكەن؟
ءبىزدى قۇرتقان كەڭەستىك ساياسات...
باي دەگەن قارنى جۋان، قۇلقىنى تەرەڭ، قارا باستىڭ قامىن عانا كۇيتتەگەن، الدىنداعى مالىن ساناۋدان عانا ءلاززات الاتىن اشكوز بىرەۋ... باي تۋرالى شىعارمالاردىڭ بارلىعى وقىرمان ساناسىندا وسىنداي جيىركەنىشتى بەينە قالىپتاستىرىپ كەلدى. قاراباي سونداي: قىزى باياندى قوزى كورپەشتەي سۇيگەنىنە قيمادى، سەبەبى ول - كەدەي. ءسابيت مۇقانوۆ تا «بوتاگوزىندە» بايدى سونشالىقتى وشپەندىلىكپەن سۋرەتتەدى. ءتىپتى كەشەگى ساياسات مۇقاڭنىڭ دا «اباي جولىن» قۇنانباي ءۇشىن تالاي سەنزۋراعا ءىلىپ، اقىرى ابايدى شىعارۋ ءۇشىن اۋەزوۆ اكەسىن ودان ءسال السىزدەۋ ءتيپ ەتىپ كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، شىن مانىندە، قۇنانباي تەكتى بولماسا، اباي قايدان تۋار ەدى؟ ياعني، بۇگىنگى ۇرپاق شىندىقتىڭ بەتىنە وسىلاي تۋرا قاراي الادى؟ زامانىندا قاجىلىققا بارىپ، مەككەدە تاكيا سالدىرعان قۇنانباي سىندى قاجىنىڭ ادامگەرشىلىگىنە جات مىنەزدەردى تەلىگەن سول باي اتاۋلىعا قارسى ساياسات. ول ساياسات قازاقتىڭ مالىنان بۇرىن ساناسىن، جان دۇنيەسىن تونادى ەمەس پە؟ ءبىز بارىنەن بۇرىن وسىنى ايتۋدىڭ ورنىنا، بالەن مال قىرىلدى، بالەن دۇنيە تاركىلەندى دەگەن ەسەپتەن ارىعا بارا الماي ءجۇرمىز. سانامىز تونالماسا، ويلاۋ جۇيەمىز 180 گرادۋسقا توڭكەرىلىپ تۇسپەسە، ناعىز قازاق قوعامىندا باي دەگەن باسقاشا ماعىناعا يە بولعانىن بىلەر ەدىك قوي؟
«قوزى-كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىندا قارابايدىڭ 90 مىڭ جىلقىسى بولعاندىعى انىق ايتىلادى. ال شوقان ۋاليحانوۆ 19- عاسىردا اقتايلاق دەگەن بايدىڭ 17 مىڭ، ال ورتالىق قازاقستانداعى الدا مەن جۇمان دەگەن بايلاردىڭ 24 مىڭ جىلقىسى، ساپاق، ازىناباي دەگەن بايلاردىڭ 18 مىڭ جىلقىسى بولعانىن جازعان. قازاقتا «باي بولساڭ، باپاقتاي بول، ازىناباي، ساپاقتاي بول» دەگەن ءسوز بار.
حان كەنەنىڭ اسكەرىن جاساقتاعان - حالقىمىزدىڭ وسىنداي جىلقىلى بايلارى. سونداي-اق «بايدىڭ تاسۋى» دەگەن ءداستۇر بولىپتى قازاقتا. داۋلەتى تاسىعان باي سونى بەرگەن جاراتقانعا العىس رەتىندە ءبىر جەتى، كەيدە ءتىپتى ون كۇن ەلگە مال تاراتقان. ودان الۋشىلار دا تەك «پايداعا كەنەلسەم» نە «تەگىن مالعا قارق بولسام» دەپ ەمەس، تەبەرىك رەتىندە ۇلەس الىپ، سونداي قۇرمەتتى دارەجەگە كوتەرىلسەم دەپ ىرىمدايدى ەكەن، ەڭ ءبىرىنشى.
كەزىندە قازاق دالاسىنا كەلىپ، وسىنداي جاعدايدى كوزىمەن كورگەن ورىس گەنەرالى برونەۆسكي: «قازاقتىڭ بايلارى ورىستىڭ «بوگاتىي» ءسوزىنىڭ بالاماسى ەمەس، قازاقتىڭ بايى - اقىل-ويى، رۋحاني جاعىنان بارىنشا جەتىلىپ، ناعىز كەمەلىنە كەلگەن ادام. سونى عانا قازاق حالقى باي دەيدى. ال جاي عانا ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى جيناعان ادامدى قازاق ەشقاشان باي دەپ مويىنداماعان» دەپ جازعان. راسىندا، قازاق ەشقاشان مالعا بايدى ناعىز باي ساناماعان. سەبەبى ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمىنداعى باي - ارنايى ستاتۋس. ول - تەكتىلىكتىڭ بالاماسى. سوندىقتان دا ونىڭ قوعامدا اتقاراتىن وزىندىك فۋنكسياسى بولعان. ول قانداي؟
احمەت توقتاباي، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:
- رۋ بولۋ ءۇشىن قازاقتا ءۇش نارسە بولۋى كەرەك بولعان: ءبىرىنشى - باعاتىن بايى، ەكىنشى - جاۋدان قورعايتىن باتىرى، ءۇشىنشى - توپقا تۇسەتىن ءبيى. وسى نەگىزگى ءۇش ەلەمەنتى بولعاندا عانا «جەتى اتاعا تولىستىق، جەكە ەل بولىستىق» دەپ، تۋ بيە سويىپ، جاڭا رۋدىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن. سوندىقتان دا قازاقتىڭ بايلارى قازىرگىدەي وزىنە بالەن ءۇي سالىپ الىپ، تۇگەن ماشينە ءمىنىپ، جەكە باس مۇددەسىن كۇيتتەپ كەتكەن ەمەس، بۇگىنگىدەي زەينەتاقى قورى، ساقتاندىرۋ سەكىلدى دۇنيەلەر جوق جالپاق جۇرتتى سول ءار رۋدىڭ بايلارى اسىراعان:
رۋدىڭ سوعىمعا سوياتىن مالى بار ما، جارلىنىڭ بالاسى وتاۋ قۇرا الماي جۇرسە، تاعى سول سياقتى ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتىڭ ءبارىن باي ءوز موينىنا الىپ وتىرعان. قازاق قوعامىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى دە سوندا، ياعني ورىس نە ەۋروپا قوعامىنداعىداي باي مەن كەدەيدىڭ اراسىندا وشپەندىلىك بولعان ەمەس. بۇل جاي ءبىزدىڭ قۇر كەۋدە سوعۋ، ماقتانۋىمىز ەمەس، بارلىعى دا بەلگىلى ورىس، تۇركى عالىمدارىنىڭ كەزىندە جازىپ كەتكەن عىلىمي دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ ايتىلعان دەرەك.
قازاق كىمگە قاراپ بايۋى كەرەك؟
الەم بايلارىنىڭ كوشىن باستاۋشى بيلل گەيتس تە ەمەس، بولماسا تۋعان ەلى كەدەيلىكتەن قالتىراپ وتىرعاندا قاراقان باسى 37 ميلليارد دوللاردى بوكسەسىنە باسقان يسپاندىق امانسيو ورتەگا دا ەمەس، تاريحتا اتى قالعان قازاقتىڭ ءوز بايلارى بار. سونىڭ ءبىرى - قاراجان ۇكىبايەۆ. ماسكەۋدەن ءبىرىنشى گيلديالى كوپەس اتاعىن الىپ كەلگەن الاش ازاماتى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قالتاسى اسا قالىڭ، مىڭدى ايداعان ميلليونەر بولعان.
قاراجان بايعا قاتىستى مالىمەتتەردى زەرتتەپ، ول جايىندا ماقالا جازعان سەمەيلىك جۋرناليست سايلاۋ تولەۋوۆ كەلتىرگەن دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قاراجانعا 11 مىڭ باس جىلقى بىتكەن. مۇنداعى باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەكتىگى - وسىنشاما بايلىقتى قاراجان بايدىڭ قارا باستىڭ قامىنا جۇمساماي، ۇلتقا پايداسىن كەلتىرەر ۇلاعاتتى ىستەرگە شاشقاندىعى.
مىسالعا، 1918- جىلى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا قاراجاننان قارجى سۇراپ بارعاندا، الپاۋىت باي قىڭق دەمەستەن ۇلى جازۋشىنىڭ جۇمىسىنا بار جاعدايدى جاساعان ەكەن. بۇل - ءبىر، ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە ءوندىرىس ءىسىن دە العاشقى ورىستەتكەندەردىڭ ءبىرى وسى - قاراجان باي بولسا كەرەك. «قانت قىزىلشاسىن وڭدەيتىن زاۋىت پەن ءبىر وزىنە 27 وزەن مەن بۇلاق كەلىپ قۇياتىن مارقاكولدەن تەك جالعىز عانا اعىپ شىعاتىن قالجىر سەكىلدى ارىندى تاۋ وزەنىندە گ ە س سالۋ يدەياسى دا وسى قاراجان بايدان شىققان ەكەن. بۇل شامامەن 1909- جىلدار بولسا كەرەك.
قاراجان تەرەڭ-تەرەڭ شاتقالداردىڭ ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا تەزدەتىپ شىعۋ ءۇشىن مولشەرى 200 مەتر بيىكتىكتە تەمىر تروستان اسپالى كوپىر سالعىزادى. جاس زەرتتەۋشى، گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ ماگيسترى ەركىن راحمەتۋلليننىڭ ايتۋىنشا، قاراجان 1906- جىلى سەمەيدە 100 نومىرلىك تەلەفون ستانسىسىن ءوز قارجىسىنا ساتىپ الىپ، ورناتقان. الىس جاتقان زايسان ۋەزىنە دەيىن باعانالار تارتقىزىپ، بايلانىستى جەڭىلدەتكەن. وسىلاي، جۇرتقا جاقسىلىق جاساپ، قالىڭ قازاققا قىرۋار پايداسىن تيگىزگەن قاراجان 1921- جىلى تولىق تاركىلەنىپ، زۇلىم بيلىكتىڭ قۇربانىنا اينالدى.
قازاق تاريحىندا تاعى ءبىر وسىنداي ەسىم يەسى - پاڭ نۇرماعامبەت. شىن تەگى ساعىناي ۇلى بولىپ كەلەتىن نۇرماعامبەت بايدى حالىق تەك بايلىعى ءۇشىن ەمەس، ۇلتى ءۇشىن ۇلى ءسوز سويلەپ، بيلىگىن جۇزەگە اسىرا العاندىعى ءۇشىن «جارتى پاتشا» اتاندىرسا كەرەك. وسى ءبىر تۇلعا جايلى زەرتتەپ، جارىققا شىعارۋشى قالامگەر ماقسۇتبەك سۇلەيمەننىڭ ايتۋىنشا، ول - اقمولا وڭىرىندە اسىل تۇقىمدى جىلقى شارۋاشىلىعىن العاشقى دامىتۋشىلاردىڭ ءبىرى. نۇرماعامبەت - ۇلت ءۇشىن دە ۇلاعاتتى ىستەر تىندىرىپ، بايلىعىن سول جولدا سارپ ەتكەن ەرلەردىڭ ءبىرى.
مىسالعا، ونىڭ الاش كوسەمدەرىمەن ۇندەس بولىپ، ولارعا دەمەۋشىلىك جاساعانى جايىنداعى مالىمەتتەر مۇراعاتتاردا ساقتاۋلى. الايدا پاڭ نۇرماعانبەت ەل ەسىندە اكەسى ساعىنايعا بەرگەن اسىمەن قالعان. 1886- جىلى بەرىلگەن سول اسقا 500 اق ءۇي تىگىلىپ، وعان 500 بۇحار كىلەم ىلىنگەن، 5 توننا شاي اكەلىنىپ، جاڭا ىدىس-اياقتار تاشكەنت پەن قازان قالالارىنان الىندى. 10 مىڭ كورپە-جاستىق، قوناقتارعا سىيلاۋعا 500 بۇحار شاپانى اكەلىنىپ، سىبىردەن 500 باعالى اڭ تەرىسى الىندى. 20 مىڭ قوي، 100 جىلقى سويىلدى.
قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسىندا ارقادا وتكەن ساعىنايدىڭ اسىنا كەتكەن شىعىننىڭ اتاقتى ءتاج-ماحال كەسەنەسىن سالۋعا جۇمسالعان قارجىمەن بىردەي بولعاندىعى جازىلادى. اتتەڭ، كەزىندە گيننەسستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنبەي قالعانى وكىنىشتى...
سانانى تۇرمىس ەمەس، دۇرىسى - تۇرمىستى ساناعا بيلەتۋ
بۇگىندە بىزدەردى وسىنداي حالىقتىڭ ۇرپاعى دەپ كىم ايتادى؟ باي كورسەك، بالە كورگەندەي جيىرىلىپ شىعۋىمىز سول كەڭەستىك ساياساتتان. بايدى قىرىپ، «شولاق بەلسەندى» ەتىپ، كەدەي دەگەن الەۋمەتتىك توپتىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋ ارقىلى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا توڭكەرىس جاسادى. سودان نە كەرەك، «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، بۇگىن ءبىز تاۋەلسىز ەل بولساق تا، ءالى سول كەدەيلىك پسيحولوگياسىنان ارىلا الماي وتىرمىز.
بىزگە ءبارىن بىرەۋ بەرۋ كەرەكتەي: ماسەلەن، جۇمىس بەرۋشى جالاقىسىن جوعارىلاتۋى كەرەك، مەملەكەت ءۇي بەرۋگە ءتيىس، باعالار تومەن بولۋى شارت، سونداي-اق كوپتەگەن قىزمەت تەگىن بولۋى ءتيىس! ەڭ ارزان كيىم، ارزان تاماق، ايتەۋىر ارزان اتاۋلىنى ىزدەپ، كەيدە الدەبىر زاتتى ءسال ارزانداۋ الۋ ءۇشىن ساعاتتاپ كەزەك كۇتۋگە بارمىز.
تانىس پسيحولوگيا ما؟ كوبىمىزدىڭ وسىلاي ويلايتىنىمىز وتىرىك ەمەس قوي؟ اتالعان قاسيەتتەردىڭ بارلىعى كەدەيلىك پسيحولوگياسىنا ءتان بەلگىلەر ەكەن. ال ودان گورى اقشا تابۋدىڭ قوسىمشا جولىن قاراستىرىپ، الگىندەي كەزەككە كەتكەن ۋاقىتىن ودان دا سول ەكىنشى جۇمىسقا كەتىرسە قايتەر ەدى؟ سولاي ەتە السا عوي شىركىن، «كەدەيلىك پسيحولوگياسىنان» قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەر ەدى-اۋ!.. قازاقتىڭ باي قۋاتتى بولۋىنا ەڭ ءبىرىنشى كەدەرگى بولىپ وتىرعان - وسى ماسەلە.
اۆتور: ماريام ابساتتار
«الاش ايناسى» گازەتى. 2012-جىل
