شاعاتاي جازۋى دەگەننەن گورى «ەسكى قازاق جازۋى» دەگەنىمىز ءجون بولار ەدى - دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلى
ون عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى قازاق حالقى اراب-پارسى گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن پايدالانعان ەدى. ول گرافيكا «شاعاتاي جازۋى»، «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتالىپ كەلگەن. ءبىز بۇگىن وسى «شاعاتاي جازۋى»، «شاعاتاي ءتىلى» تۋرالى قىتايدىڭ بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىن، جاپونيانىڭ نا گويا جانە كيوتو ۋنيۆەرسيتەتتەرىن تامامداعان، بۇگىندە ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دۇيسەنالى ابدىلاشىم ۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- اڭگىمەڭىزدى حالقىمىزدىڭ كونە جازۋلارىنىڭ تاريحىنان باستاساڭىز.
- قازاق حالقىنىڭ ەسكى جازۋلارى نەمەسە ەسكى جازبا ءتىلى دەگەن ماسەلەلەردى جان-جاقتى زەرتتەپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرعان دۇرىس دەپ سانايمىن. ەلىمىزدە كونە جازبالاردى زەرتتەۋ مەكتەبى ءالى تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرمەدى عوي. سوندىقتان حالقىمىز قانداي جازۋ پايدالاندى دەگەندە، عىلىم جولىنداعى بولسىن، قاراپايىم حالىق اراسىندا بولسىن، ونىڭ انىق- قانىعىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. ارىراقتان باستاپ ايتار بولساق، ورحون- ەنيسەي جازۋلارىنان كەيىن كونە سوعدى جازۋى (كونە ۇيعىر جازۋى دەپ تە ايتىلادى)، قىپشاق جازۋى دەگەندەر بولدى. ودان كەيىنگىسى قازاق حاندىعى داۋىرىنە تۋرا كەلەدى. سول كەزدەگى پايدالانعان جازۋىمىزدى «شاعاتاي جازۋى» دەپ، ال ونىمەن جازىلعان جازبالارىمىزدى «شاعاتاي تىلىندە جازىلعان» دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. ودان كەيىن XX عاسىردىڭ باسىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جازۋ رەفورماسى اياسىندا بارلىققا كەلگەن توتە جازۋدى ايتۋعا بولادى. 1929 -جىلدان باستاپ ون جىل لاتىن الفاۆيتىن، سوسىن بەرى قاراي كيريلليتساعا ءوتىپ كەتتىك قوي. شىن مانىندە قازاق حالقى ۇزاق تاريحي داۋىردە ءبىرتالاي جازۋدى اۋىستىردى. وسىنىڭ سالدارىنان جازۋ مادەنيەتىمىز توقىراپ، تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق تۇستارى كوبەيدى. ياعني، جازۋلاردىڭ اۋىسۋىمەن بىرگە شۇعىلالى تاريحىمىزدىڭ التىن بەتتەرى دە جابىلىپ قالىپ وتىرعان. سەبەبى ادامدار كونە جازۋلاردى ارنايى وقىپ ۇيرەنبەيىنشە، ونىڭ سىرىن اشا المايتىنى داۋسىز.
- وندا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا «شاعاتاي» اتاۋى قالاي پايدا بولعانىن تۇسىندىرە كەتسەڭىز؟
- شاعاتاي دەگەن اتاۋعا توقتالار بولساق، بۇل اتاۋ نەگىزىنەن شىڭعىسحاننىڭ ەكىنشى ۇلىنىڭ اتىمەن بايلانىستى. شىڭعىسحان قايتىس بولاردان بۇرىن ءتورت ۇلىنا وزىنە قاراتقان جەردى ءبولىپ بەرەدى. جوشىعا كەڭ-بايتاق دەشتى قىپشاق دالاسى (كەيىن قازاق دالاسى دەپ اتالدى)، شاعاتايعا ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرى ءتيدى. ءسويتىپ شاعاتاي ۇلىسى دۇنيەگە كەلدى.
- ەندەشە «شاعاتاي ءتىلى»، «شاعاتاي جازۋى» دەگەن اتاۋلار عىلىمعا، تاريحقا قالاي ەندى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى...
- بۇنداي اتاۋلار كوبىنەسە باتىس عالىمدارى تاراپىنان ورتاعا قويىلعانى ايتىلادى. بۇگىنگى تاڭدا باتىس عالىمدارى دەرلىك وسى اتاۋدى قولدانادى. ال جاپونيادا كوبىنەسە «شاعاتاي- تۇركى ءتىلى» دەگەن اتاۋ الىنىپ ءجۇر. نەگىزىندە «شاعاتاي ءتىلى» دەگەن ۇعىمعا نازار اۋدارعان ءجون سياقتى، «شاعاتاي ءتىلى» دەگەن اتاۋ قانشالىقتى عىلىمي دەگەن سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە دە تالقى ۇيىمداستىرۋ ارتىق بولماسا كەرەك. ويتكەنى ءتىل بولۋى ءۇشىن ونى سويلەيتىن حالىق بولۋى كەرەك قوي، مەيلى ول تاريحتا وركەندەپ، سوڭىنان جويىلىپ كەتسە دە سول ۇلتتىڭ اتىمەن اتاۋعا بولادى. تاريحتا «شاعاتاي ۇلتى» دەگەن اتاۋدىڭ قالىپتاسپاعانى بەلگىلى. شىن مانىندە بۇل جازۋ ۇلگىسى ورتالىق ەۋرازيا دالاسىنداعى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جازبا ءتىل رەتىندە پايدا بولىپ، دامىعان. جازۋدا پايدالانعان تاڭبالار اراب-پارسى الىپبيىنەن الىنعان. ءدال وسى اراب-پارسى الىپبيىمەن 9-10 عاسىرلىق تاريحىمىزدىڭ حاتقا تۇسكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءتىپتى كەيىنگى توتە جازۋ ءالىپبيىمىز دە وسى الدىڭعى ءالىپبيدىڭ نەگىزىندە بارلىققا كەلگەن.
- تاريحىمىزدا ەڭ ۇزاق ۋاقىت قولدانىستا بولعان جازۋ وسى اراب-پارسى ءالىپبيى مە؟
- ءيا، وسىلاي ايتۋعا بولادى. كونە تۇركى جازۋى بار جوعى ءبىر جارىم عاسىر عانا قولدانىستا بولدى. ال سوعدى جازۋىن قازاقتىڭ رۋ- تايپالارى دا قولداندى. ءبىراق شىڭعىسحاننىڭ كۇشەيۋىنەن كەيىن بۇل جازۋ موڭعولداردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. قازىرگى موڭعول جازۋى دەپ جۇرگەن جوعارىدان تومەن قاراي جازىلاتىن جازۋ - سول كونە سوعدى جازۋى ەدى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتى قۇراعان رۋ- تايپالاردىڭ دا قولدانعان جازۋ- تاڭبالارى بولاتىن. كەيىن موڭعولداردىڭ مەملەكەتتىك جازۋىنا اينالدى. ودان كەيىن چين پاتشالىعى داۋىرىندە مانجۋر ەلى (شۇرشىتتەر) وسى جازۋ نۇسقاسىن وزدەرىنە بەيىمدەپ پايدالاندى. قازىرگى كۇنگە دەيىن اتالعان جازۋ قولدانىستا ءجۇر دەۋگە بولادى. بۇعان بۇگىنگى موڭعول، مانجۋر جازۋلارى دالەل بولا الادى.
بۇل ارادا از-كەم سوعدى جازۋىنىڭ اتاۋى قايدان شىقتى دەگەنگە توقتالا كەتسەك، بۇل جازۋ سوعديان جەرىندە (زەراۆشان، قاشقاداريا وڭىرىندە) پايدا بولعان. عالىمدار ونىڭ فينيك، ارامەي، سيري جازۋلارىنىڭ نەگىزىندە جاسالعانىن العا تارتادى. كونە تۇركى داۋىرىندە بۇل جازۋمەن ءبىرشاما ەسكەرتكىشتەر مەن دەرەكتەر جازىلعان. ولاردىڭ ورتالىعى سامارحان قالاسى بولدى. سوعدىلار قازىر ارناۋلى ۇلت رەتىندە ساقتالماعانىمەن، كەزىندە كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ساۋدا- ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىندا اسا ماڭىزدى دانەكەرلىك ءرول اتقارعان.
كەيىننەن يسلام مادەنيەتىنىڭ بىزگە كەلۋىنە بايلانىستى اراب-پارسى ءالىپبيى كىردى. ەندى اراب الىپبيىنە قارايتىن بولساق، VIII عاسىردا تالاس بويىندا مۇسىلمان اسكەرلەرىمەن تاڭ پاتشالىعى اسكەرلەرى سوعىسادى. سول سوعىستا تاڭ اسكەرلەرى جەڭىلەدى. بۇل دەگەن قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا اراب اسكەرلەرى كىردى دەگەن ءسوز. سودان كەيىن يسلام مادەنيەتى اقىرىنداپ ەنە باستادى. ال جازۋ ءالىپبيى مادەنيەتپەن بىرگە جۇرەتىنى بەلگىلى. سول كەزدەن بەرى ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىمىزگە ەنە باستاعان اراب-پارسى جازۋى قازىرگى زامانعا دەيىن جالعاسىپ كەلەدى دەۋگە بولادى.. .
وكىنىشكە قاراي، بىزدە جازۋ تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەكتەبى ءالى تولىق قالىپتاسقان جوق. سوندىقتان دا اراب-پارسىدان كەلگەن جازۋىمىزدىڭ ءوزىن «شاعاتاي جازۋى» دەپ، ءوزىمىزدىڭ ەسكى قازاق جازبا ءتىلىن «شاعاتاي ءتىلى» دەپ باسقاشا ايتىپ ءجۇرمىز. جالپى قازاق ءۇشىن «شاعاتاي جازۋى» دەگەن ءسوزدى قولدانۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەننىڭ ءوزى باسىن اشۋعا ءتيىستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى قازاق دالاسىن شاعاتاي بيلەمەگەن. ەگەر بيلەگەن حاننىڭ اتاۋىمەن ايتۋ كەرەك بولسا، وندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەسكى ءتىل، جازۋىمىزدى «جوشى ءتىلى»، «جوشى جازۋى» دەپ ايتساق كەرەك ەدى عوي...
اراب-پارسى ءالىپبيىن تاريحتا قازاقتار دا، وزبەكتەر دە، ۇيعىرلار دا پايدالاندى. تۇركيا تۇركىلەرى قولدانعان وسمانلى جازۋى دا سول اراب-پارسى ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالعان بولاتىن...
- ەندەشە بۇگىندە «شاعاتاي جازۋى» دەپ جۇرگەن جازبالاردى ءتۇسىنۋ قانشالىقتى قيىن؟
- بۇل جازۋىمەن جازىلعان جازبالاردى وقىعاندا، شاكىرتتەر العاشىندا قازىرگى وزبەك، ۇيعىر تىلدەرىنە ۇقسايتىن سەكىلدى دەپ جاتادى. ولاي دەيتىن سەبەبى ونىڭ قۇرامىندا ءبىزدىڭ قازىر «ج» دەپ جۇرگەن تاڭبامىز كوبىندە «ي» بولىپ جازىلادى. مۇنداي جاعداي ءبىز وقىعان قازاق حاندىعى تۇسىندا جازىلعان حاتتاردا ۇنەمى كەزىگەدى.
مىسالى، «كۇننىڭ كوزىن، يەرنىڭ ءيۇزىن ءبىلىپ تۇرعان بوعدا ەجەن حاننىڭ ەسەنلىگىن تىلەيمىز، كوپ ايلارعا، كوپ يىللارعا» دەلىنەدى. ەندى وسى سويلەمگە گرامماتيكالىق تۇرعىدان قاراساق، سويلەم مۇشەلەرىنىڭ ورىن اۋىسقانىن ەسەپكە الماعاندا، بۇگىنگى قازاق گرامماتيكاسىنان بولەكتەي المايسىڭ. سوزدىك قورى دا ۇپ- ۇقساس. قازىرگى قازاق تىلىنەن ايىرماشىلى «ج» دىبىسىنىڭ «ي» بولىپ كەلۋىندە. جازبا ءتىلدىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىگىنە قاراپ بۇلار بىزدىكى ەمەس، باسقانىكى دەپ ءوز قورجىنىمىزدا جاتقان بايلىقتى وزگەلەرگە بەرە سالاتىن زاماندا ەمەسپىز. بۇل جازۋدا دا قازاق حالقىنىڭ ءوز ەنشىسى بار.
- «شاعاتاي جازۋى» دەپ اتالىپ كەتۋىنىڭ ناقتى سەبەبىن ايتساڭىز.
- جوعارىدا ايتقانىمىزداي «شاعاتاي ءتىلى» نەمەسە «شاعاتاي جازۋى» دەپ ەرتەرەك قولدانعاندار - ەۋروپا عالىمدارى. عىلىمدا بۇل اتاۋدىڭ XIX عاسىردىڭ سوڭىن الا پايدا بولعاندىعى ايتىلادى. ويتكەنى ول كەزدە موڭعولتانۋ الەمدە دامىپ جاتقان كەزەڭ ەدى. ال شاعاتاي بولسا شىڭعىسحاننىڭ ۇلى. سوندىقتان ورتالىق ەۋرازيانى مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ جازبا ءتىلىن «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتاۋ وسى وڭىرلەردەگى جازۋ مادەنيەتىن موڭعولدارمەن تىكەلەي بايلانىستىرۋدان تۋىنداسا كەرەك. ەندى ءبىر جاعىنان ايتۋعا ىڭعايلىراق بولعان دا شىعار...
- شاعاتاي ءالىپبيى تۋرالى دا ايتىپ بەرسەڭىز؟
- ءيا، بۇل تۇردەگى ءالىپبي ءىشىنارا تاڭبالاردى قوسپاعاندا اراب-پارسى ءالىپبيىنىڭ ءوزى دەۋگە بولادى. مىسالى، اراب الىپبيىندەگى «كاف» پەن «ءنۇن» تاڭبالارىن بىرىكتىرىپ جازۋ ارقىلى تۇرىك تىلىندەگى «ڭ» دىبىسىن تاڭبالاعان. بۇل ارينە، ءوزىمىزدىڭ ءالىپبي تاڭبالارىن تولىقتىرۋداعى ىزدەنىسىمىزدىڭ جەمىسى دەۋگە بولادى. 2010 -جىلى مەن جاپونيادان دوكتورانتۋرانى ءبىتىرىپ قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە دەرەكتانۋ اياسىندا ساباق بەردىم. 2015 -جىلى «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» دەگەن كىتاپ جازدىم. بۇل قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا قازاق حاندىعى وردالارىندا جازىلعان تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تولىققاندى وقىپ تۇسىنۋگە جول اشاتىن قۇرال كىتاپ ەدى. «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» جازىلعانعا دەيىن قازاقستاندا دا، شەتەلدە دە ءدال وسى اتپەن جازىلعان جەكە مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جوق بولدى، سوندىقتان جازۋ بارىسىندا كوپ قيىندىقتار تۋىندادى. مىسالى، قازاق حاندىعى داۋىرىندە حاتتالعان جازبالاردىڭ ءتىلىن وزىمىزگە بەيىمدەپ، قازاقتىڭ كونە جازۋى رەتىندە تانۋ، ونى عىلىمي ورتادا دارىپتەۋ جاعىندا كۇش سالدىم. بۇل ساباق مىندەتتەمەلى ءدارىس رەتىنە ءبىرتالاي جىل ءوتىلدى. شاكىرتتەردىڭ اراسىندا باكالاۆر- ماگيسترلەر، دوكتورانتتار دا بولدى. ءتىپتى باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەن ارنايى كەلىپ ساباق العان شاكىرتتەر دە كەزدەستى.
بىزدە بىلاي عوي، ورحون-ەنيسەي جازۋىن، سوعدى جازۋىن، قىپشاق جازۋىن ايتامىز. سودان كەيىن قازىرگى قازاق تىلىنە سەكىرەمىز. ورتاداعى بۇكىل قازاق حاندىعى كەزەڭى ياعني ءتورت عاسىرعا تاياۋ ۋاقىت بۇكىلدەي بوس قالادى. وسىنداي اقتاڭداق كەزەڭدەردىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىن عىلىمي زەرتتەۋ ماقساتىندا «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» كىتابى دۇنيەگە كەلدى. بۇل جەردە مىنانى ەسكەرە كەتۋىمىز كەرەك، ەسكى قازاق جازبا ءتىلى ۋاقىت شەگى جاعىنان قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جازۋ رەفورماسىنا دەيىنگى جازبا ءتىلدى قامتيدى. بۇل اسا ماڭىزدى ۇعىم.
قازاق حالقى ەجەلدەن ەگەمەن ەل، قازاق حاندىعى - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى. سوندىقتان قازاق حاندىعى تۇسىندا ۇزدىكسىز قولدانىستا بولعان جازبا ءتىلدى «شاعاتاي تىلىنە» جىعىپ بەرگەننەن گورى «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» دەپ اتاعان الدەقايدا ورىندى بولسا كەرەك. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋدا، ۇرپاقتاردىڭ تاريحقا، تىلگە دەگەن جان سەزىمىن وياتۋعا وڭ ىقپال جاسايدى.
- ەسكى قازاق جازبالارىن شاعاتاي ءتىلى ءيا جازۋى دەپ اتالۋىنىڭ تاعى قانداي سەبەپتەرى بار دەپ ويلايسىز؟
- قازاق جازۋىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى رەفورمالاپ، توتە جازۋ ۇلگىسىن جاساعانعا دەيىنگى جازۋدى وقۋ قيىنعا تۇسكەن سوڭ دۇرمەككە ىلەسىپ، شاعاتاي ءتىلى دەپ اتاپ جۇرە بەرگەن سەكىلدىمىز. شىن مانىندە بىزدەن باسقا تۋىستاس حالىقتار، مىسالى وزبەكتەر شاعاتاي ءتىلى دەپ ايتپاي، كونە وزبەك ءتىلى دەپ اتايدى. ارينە مەملەكەتتىك ءتىل- جازۋ ساياساتى تۇرعىسىنان كوڭىل بولگەن ءجون، ءتول جازبالارىمىزدىڭ ءتىلىن شاعاتاي ءتىلى دەگەننەن ۇتارىمىز شامالى، قايتا «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» دەگەن تەرمين بىرتىندەپ ورنىعۋى كەرەك. بۇل جەردە «جازبا» دەگەندى قوسۋىمىز قاجەت. سەبەبى ءتىلىمىزدىڭ اۋىزشا جانە جازباشا دەپ ەكىگە بولىنەتىنى بەلگىلى. ال بىزگە ناقتى دەرەك رەتىندە جەتكەنى جازباشاسى. مىسالى ابىلايدىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن بۇقار جىراۋدىڭ ولەڭدەرىن بىلەمىز. ءبىراق ول بىزگە اۋىزشا جەتكەن. ال اۋىزشا ساقتالعان ولەڭ ۋاقىت وتە كەلە زامانىنا قاراي وڭدەلىپ وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. ال جازبا تىلدە جازۋشى قالاي جازادى، سولاي ساقتالادى. دەگەنمەن حالقىمىزدىڭ وتكەنگى اۋىزەكى ءتىلى مەن جازبا ءتىلىنىڭ ارا جىگىن تولىق اجىراتىپ بەرۋ تىم قيىن شارۋا.
الدىڭعى ءداستۇرلى جازۋدا اراب-پارسى تىلىنەن اۋىسقان كىرمە سوزدەردى ءوز قالپىندا جازۋ ءۇشىن اراب-پارسى الىپبيىندەگى بارلىق تاڭبالار قولدانىلاتىن، ال احمەت بايتۇرسىن ۇلى توتە جازۋ رەفورماسىن جاساعاندا اتالعان ءالىپبيدىڭ ىشىندەگى باسى ارتىق دەپ تانىلعان تاڭبالاردى الىپ تاستادى. ءسويتىپ، توتە جازۋ ءالىپبيى جاسالىپ، 1929 -جىلعا دەيىن قولدانىس تاپتى. XX عاسىردىڭ باسىندا وسى الىپبيمەن گازەت-جۋرنالدار، كىتاپتار باسىلىپ شىقتى. سودان باستاپ ءبىز ءوز تىلدىك نورمامىزعا ساي جازا باستادىق.
- ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
اۆتور:
بەيسەن سۇلتان ۇلى
