اقىرزامان «دابىلىن» ەستىدىڭىز بە؟

استانا. قازاقپارات - كۇن سايىن قوس الەم - جەر مەن كوككە قاتىستى ءتۇرلى جاڭالىقتاردى ەستيمىز. جەر-شارىنىڭ ءبىر بۇرىشىنان بۇرىن كورمەگەن، ەستىمەگەن ادام تەكتەس تىرشىلىك يەلەرى تابىلىپ جاتسا، ەندى ءبىر ۇشىندا ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن قۇبىلىستار ورىن الىپ جاتىر.

بۇل وقيعالاردى ەستىگەن سايىن، ءوزىمىز وقىپ وسكەن قازاق ەرتەگىلەرىندەگى جەتى باستى اجداهالار، جالعىز كوزدى جالماۋىزدار، بويى ءبىر قارىس، ساقالى قىرىق قارىس پەرى ادامدار، جەراستى باپى پاتشالىعىندا تۇراتىن جىلان تەكتەس كەيىپكەرلەر، ديۋلار تۋرالى تاڭعاجايىپ اڭىزداردىڭ توركىنى قايدان شىققانىن ۇعىنا تۇسەسىڭ. دەمەك، قيال-عاجايىپ كەيىپكەرلەر، تەك ادامنىڭ قيالىنان عانا تۋىپ وتىرماعان، وعان اسەر ەتكەن بەلگىلى ءبىر سەبەپ بار دەپ وي تۇيۋگە بولادى.

وسىنداي تىلسىم دۇنيەلەر كوبەيگەن سايىن جەر-جاهاننىڭ جۇمباعى دا كۇردەلەنىپ بارادى. ازىرشە، مۇنداي جاعدايلارعا لايىقتى انىقتاما بەرۋگە قاراپايىم ادامنىڭ قاۋقارى جەتپەي تۇر. عالىمداردىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرىپ وتىرعان سونداي عاجايىپ قۇبىلىستىڭ ءبىرى - «تاوس شۋى». «تاوس شۋى» امەريكانىڭ نيۋ-مەكسيكو قالاسىنىڭ تۇرعىندارى جەردىڭ استىنان ۇزدىكسىز كەلىپ تۇراتىن ءبىرتۇرلى دىبىستاردى ەستيدى. ەش تولاستامايتىن جەراستى شۋى - بىرەۋ جەتى قات جەردىڭ استىندا بۇرعىلاۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ، قۇرىلىس جۇرگىزىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى. ءشول دالادان ءۇزىلىپ-سوزىلىپ جەتەتىن بۇل دىبىس تولقىنىنىڭ جيىلىگى تومەن بولعاندىقتان، كوپشىلىك ەستي بەرمەيتىن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، جەردىڭ استىنان شىعاتىن گۇرىل بىرەۋلەردىڭ جۇيكەسىن اۋىرتسا، بىرەۋلەرگە اسەم سازداي ەستىلىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىرادى. ياعني بۇل دىبىسقا قۇلاق سالعان كەيبىر ادامدار جەردىڭ «سىبىرىنان» ۇيلەسىم تاپقان، اسەم نوتالاردى تاني تۇسەدى.

مۇنداي گۋىل ادەتتە اشىق دالادا ەمەس، جابىق عيماراتتاردا جاقسى ەستىلەدى ەكەن. جەر-انانىڭ بۇل «قىلىعىنا» شاعىن قالا جۇرتشىلىعىنىڭ ەتى ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن. بەيقام تىرشىلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەلدى مەكەندەگى تىلسىم قۇبىلىستاردىڭ سىرىن اشۋعا امەريكانىڭ ءار تاراپىنان كوپتەگەن ماماندار كەلگەن. زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجە بەرمەگەن سوڭ عالىمدار دالەلمەن ەمەس، بولجاممەن سويلەۋگە ءماجبۇر بولعان. ولاردىڭ ءبىرى «بۇل قۇبىلىس ادام ءوزى قولدان جاساعان، ياعني كولىكتەر مەن ءتۇرلى قوزعالتقىشتارىنىڭ اسەرىنەن بولادى» دەگەن تۇجىرىم ايتسا، ەندى بىرەۋلەرى «جەراستى پليتالارىنىڭ قوزعالۋىنىڭ سالدارىنان» دەپ تۇسىندىرگەن. ال كەيبىر ماماندار «ەلەكتروماگنيتتى تولقىنداردىڭ اسەرى بولۋى مۇمكىن» دەگەن بولجامدى العا تارتقان.

بايقاعانىمىزداي، عالىمداردىڭ ەشقايسىسى دا كوڭىلگە قونىمدى تۇجىرىم شىعارا الماعان. تاڭعاجايىپ قۇبىلىستى 1977 - جىلدان بەرى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار جەر استىنان كەلەتىن بۇل ءتىلسىمنىڭ سالدارى مەن سەبەبىن وسىلايشا ءالى كۇنگە انىقتاي الماي وتىر. بۇل دىبىستار ءبىر عانا نيۋ-مەكسيكادا ەمەس، الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندە دە بايقالعان. اراگىدىك امەريكانىڭ تەحاس، كولورادو، نيۋ-دجەرسي، كاليفورنيا سىندى قالالارى مەن ەۋروپا، اۆستراليا ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارى دا وسىنداي دىبىستاردى ەستىپ تۇراتىن كورىنەدى. بۇل جايت ءوز كەزەگىندە «ەسەبىن» تاپپاي وتىرعان عالىمداردىڭ جۇمىسىن ەكى ەسەگە كۇردەلەندىرىپ وتىر. زەرتتەۋشىلەردىڭ ناقتى ءبىر شەشىمگە كەلۋىنە كەدەرگى بولعان دا وسى جايت. مۇنداي وقيعالار رەسەيدىڭ كيەۆ قالاسى مەن ۇلى بريتانيانىڭ استاناسىندا دا بىرنەشە رەت قايتالانعان ەكەن. 2011 - جىلى مۇنداي وقيعالاردىڭ جيىلەي تۇسكەنى سونشالىق عالامتوردا جەر-انانىڭ «ءۇنى» جازىلعان بەينەروليكتەر كوپتەپ پايدا بولعان. عالامتوردى دۇربەلەڭگە سالعان بۇل وقيعانى ءاركىم ءارتۇرلى تۇسىندىرەدى. چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگى نيل دجونسون بولسا بۇل وقيعالاردى «قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ» كەرى دەپ باعالاعان. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جايتتار تابيعاتتاعى ەمەس، ادام ساناسىنداعى قۇبىلىس. قاراپايىم تابيعاتتا بولاتىن دىبىستاردى قورقىنىشتى ەتەتىن ادامنىڭ فانتازياسى كورىنەدى.

پسيحولوگتىڭ قاراپايىم ادامنىڭ كوڭىلىنە قونىمدى تۇجىرىمدارىمەن ساناسۋعا بولاتىن شىعار. ءبىراق مۇنداي دىبىستاردىڭ جەر شارىنىڭ ءار تاراپىندا قايتالانۋى، ونى ءبىر ەمەس كوپتەگەن ادامداردىڭ ەستۋى ماماننىڭ ايتقان تۇجىرىمىنا سىيمايتىن سەكىلدى. ال وپتيميستەر ءۇشىن عالامتورداعى بەينەروليكتەر قولدان قۇراستىرىلعان دۇنيە عانا.

جەر-انانىڭ «ءۇنى» كەيبىر ماماندار بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن قوعامدا بەلەڭ الىپ بارا جاتقان تابيعي اپاتتارمەن بايلانىستىرادى. ياعني الەمدە ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالار (سوعىس، تەرروريزم، ايۋاندىق، وزبىرلىق، ت.ب.) جەر-انانىڭ «جانىنا» باتادى-مىس. سوندىقتان جەر «كۇرسىنىپ»، «قاتتى قامىعاتىن» كورىنەدى. دالەلسىز ايتىلسا دا، بۇل تۇجىرىمعا نانۋعا بولاتىن سەكىلدى. ويتكەنى بارلىق تىرشىلىك يەسىنە ءنار بەرگەن جەردى «اناعا» بالاۋىمىزدىڭ دا وزىندىك سىرى بار ەمەس پە؟! ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، جەتى قات جەردىڭ استىنان شىعاتىن داۋىستاردى كەڭەستىك عالىمدار دا ەستىگەن ەكەن.

الەمدەگى ەڭ تەرەڭ ۇڭعىما كولسكايا شاحتاسىنداعى جۇمىستار وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى باستالعان. 12 شاقىرىم تەرەڭدىككە دەيىن جەتكەن عالىمدار مەن قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك جەردىڭ تۇبىنەن ءبىرتۇرلى داۋىستاردى ەستىگەن. ونداعى ادامداردىڭ تۇنەكتەن سوزىلىپ شىعاتىن ىڭىرسىعان ۇننەن شوشىعاندىعى سونداي تالاي جىل ساناسىنا سىڭىرگەن «قۇداي جوق» دەگەن ۇعىمنىڭ تەرىستىگىن تۇسىنگەن. ماماندار بەلگىسىز سەبەپتەرگە بايلانىستى جۇمىستارىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان. سول جەردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن اكادەميك داۆيد گۋبەرمان بۇل وقيعاعا قاتىستى ناقتى جاۋاپ تاپپاعاندىقتان دا كوپشىلىكتىڭ ساۋالىنا «بۇل قۇبىلىستىڭ تابيعاتى انىق ەمەس» دەپ قىسقا عانا جاۋاپ قايىراتىن كورىنەدى.

ال 2012 - جىلى 21 - جەلتوقسانىندا الەمدى توپان سۋ باسىپ، اقىرزامان ورنايدى دەگەنگە سەنەتىندەر مۇنى جەر-انانىڭ ەسكەرتۋى دەپ تۇسىندىرەدى. بارلىعىن سەزىپ، بىلەتىن جەر بۇكىل الەمدى ۇرەيلەندىرىپ وتىرعان 2012 - جىلى قىستا بولاتىن اقىرزاماننان «ساقتاندىرعىسى كەلەدى» ەكەن. مۇنداي جورامالدى العا تارتاتىنداردىڭ پىكىرىمەن عالىمدار ەش كەلىسپەيدى. ولار ورىن الىپ جاتقان وقيعالاردى جەردىڭ قالىپتى جاعدايى دەپ ءتۇسىندىرىپ، ودان ۇركۋدىڭ ەش قاجەتى جوق ەكەنىن ايتۋدا. «تاوس شۋىن» ەستىگەن كەيبىر جاندار ءومىرىن تاۋسىلدىعا بالاپ جۇرگەن كورىنەدى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ەجەلگى كىتاپتاردا جازىلعان «اقىرزامان دابىلى» بولۋى مۇمكىن. مىسىرلىقتاردا اقىرزامان جاقىنداعاندا «سفينكس قوزعالىپ، جەر سىلكىنەدى» دەگەن تۇسىنىك بار. وسىعان سۇيەنگەن كەيبىر جاندار وسى تۇجىرىمدى قۋاتتايتىن ءتۇرلى دالەلدەر ايتۋدا.

زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي دىبىستار جەر يادروسىنىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىنان پايدا بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە جەر قىرتىسىنىڭ گەولوگيالىق وزگەرۋىنە سەبەپ بولادى. ماماندار جەر قىرتىسىندا بولىپ جاتقان بۇل وزگەرىستەر ماگنيتتىك پوليۋستەردىڭ اۋىسۋىنا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن دەپ تۇجىرىمدايدى. گەولوگيالىق تەكتونيكالىق وزگەرىستەردى زەرتتەپ جۇرگەن اكادەميك مارتين ستەنۆيلدىڭ: «گەوماگنيتتى پوليۋستەردىڭ قاي كەزدە اۋىساتىنىن ادام بالاسى ءبىلىپ بولمايدى. ەگەر پوليۋستەر اۋىساتىن بولسا، ونىڭ قاشان بولاتىنىن جانە قانداي بەلگىلەرى بارىن ناق باسىپ ايتۋ قيىن» دەگەن تۇجىرىمى ادامنىڭ ۇرەيىن الا تۇسەدى. ال رەسەي عالىمى الەكسەي نيكولاەۆ بولسا اقىرزامان كەلەدى دەپ الدىن الا داۋرىعۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيدى. ول ەنەرگياسى ءتورت ميلليارد جىلعا جەتەتىن كۇن ءالى تالاي جىلدار بويى ادام بالاسىنىڭ قالىپتى ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن سەنىمدە.

ال ەندى بىرەۋلەر بولسا، بۇل داۋىستاردى وزگە عالامشارلىقتارمەن بايلانىستىرادى. «x» عالامشارىنان كەلەتىن قوناقتار دا ادامزاتتى كەلە جاتقان ۇلكەن اپاتتان حابارلاندىرعىسى كەلەدى-مىس. ءيا، ءبارى دە جاراتۋشىنىڭ امىرىمەن بولاتىن بۇل جالعاندا ءتۇرلى قۇبىلىستاردى الدىن الا بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. دەسەك تە، سوڭعى كەزدەرى تابيعات ءتۇرلى «قىلىق» كورسەتەتىن بولىپ ءجۇر. ءبىر جەرلەردە تاي تۇياعىنداي بۇرشاق جاۋسا، ءبىر ەلدەردى سۋ شايىپ جاتىر. ەندى ءبىر جەرلەردە ادام ساناسى جەتپەيتىن وسىنداي تىلسىم وقيعالار ورىن الۋدا. ال ءبىز بولساق، مۇنىڭ بارلىعىن «تابيعاتتىڭ تاماشاسى» دەپ قويامىز...

ءسابينا زاكىرجان قىزى

دەرەككوز:«ايقىن» گازەتى