جاۋىرىننىڭ جۇمباعى مەن قۇمالاقتىڭ قۇپياسى
ءتىپتى، قولىنداعى ءتورت تۇلىك مالى مەن دالانىڭ اڭ- قۇستارىنىڭ مىنەز- قۇلقىنا قاراپ تا تابيعاتتىڭ قۇبىلىسىن تاني بىلگەن. كوشپەلى تۇرمىس- تىرشىلىكتىڭ اجىراماس بولىگى - بۇل بولجامشىلىق ونەرى. ول مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان دالا تۇرمىسىنا جيناقتالعان ءومىر تاجىريبەسى ەدى.
جاۋىرىنشى قارايدى جاۋىرىنعا
قازىر وتاشى، تامىرشى، باقسى، كورەگەن، ساۋەگەي، قۇمالاقشى، جۇلدىزشى، جاۋىرىنشى سەكىلدى تىلسىم ونەر يەلەرى ازايىپ بارادى. ءبىز سولاردىڭ سوڭعى ۇشەۋىنە توقتالا كەتپەكپىز.
ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، باعزى زاماندا اقسارباس قويدىڭ اق جوڭقا بولىپ كەپكەن جاۋىرىن سۇيەگىنىڭ ءارتۇرلى بەلگىلەرىنە قاراپ، وتكەن-كەتكەندى جانە الدا بولاتىن ىستەر مەن وقيعالاردى بولجاپ ايتاتىن، كورىپكەل ادامدى جاۋىرىنشى دەپ اتاعان.
«جاۋىرىنشى - ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا كورىپكەلدىك قاسيەتى بار ادام. ال جاۋىرىن ونىڭ جاي قۇرالى عانا»، - دەيدى ەتنوگراف.
دەنە مۇشەسى ءبۇتىن، جەتىلگەن كۇيلى قويدى سويىپ، سونىڭ جاۋىرىن سۇيەگىن ءپىسىرىپ، وعان ءتىس تيگىزبەي تازالاپ ءمۇجىپ، اق جوڭقا ەتىپ كەپتىرىپ، سوسىن سوعان قاراپ سويلەپ، ءار الۋان بولجام ايتاتىن بولعان.
قازاقستان حالىق ەمشىلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى زيادان قوجالىموۆتىڭ جازۋىنشا، جاۋىرىندى وتقا كۇيدىرىپ تە قارايتىن بولعان.
«وتقا كۇيدىرىپ، سودان كەيىن جاۋىرىن بەتىندەگى سىزىقتار مەن بەينەلى سۋرەتتەرگە قاراپ سويلەيدى. ال كەيبىر كونەكوز جاۋىرىنشىلار جاۋىرىندى تازالاپ العان سوڭ- اق بىردەن قاراپ سويلەپ كەتە بەرگەن. اڭشىلاردىڭ ىشىندەگى كەيبىر جاۋىرىن اشۋشى كيەلى اڭ نەمەسە بۇعىنىڭ دا جاۋىرىنا قاراپ، ولجالى-ولجاسىز بولارىن، قاۋىپ پەن قاتەردى ءبىلىپ وتىرعان»، - دەيدى ول.
سونداي-اق كونە جاۋىرىنشىلار كەيدە جاۋىرىندى كۇن جانە شام جارىعىنا كولەڭكەلەپ تە قاراعان.
بولات بوپاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، جاۋىرىندى ءۇش بولىككە ءبولىپ بولجايدى. جاۋىرىننىڭ ورتاسىن بولەتىن قىر بولىگىن بالانىڭ جولى، قىردىڭ استىڭعى جالپاقتاۋ جاعىن كىسىنىڭ تاعدىرى، ال جاۋىرىننىڭ ءتۇبىن (نەگىزگى شۇيدەسى) ءۇي تاعدىرىن بولجايدى.
جاۋىرىننىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي ورتاق بولجاۋ ۇعىمى قالىپتاسقان. ول - جاۋىرىن سۇيەكتىڭ ەتەگى جالپاق جانە ويىقتاۋ بولسا، وندا مىڭعىرعان مالى كوپ، باي بولادى، قازان شۇڭقىرى تەرەڭ بولسا، قازانى مايلى، تۇرمىسى جايلى، ريزىعى مول بولادى. قىر سۇيەگى بيىك ۇشكىرلەۋ بولسا، جىلقىلى باي بولادى. جىلقىلارى شەتىنەن سايگۇلىك جۇيرىك بولادى. قىر سۇيەگىنىڭ مايىسقان جەرى سۇق ساۋساققا ءىلىنىپ توقتالسا، تۇيەسى مەن سيىرى ورىسكە سىيمايتىن مالدى بولادى. قىر سۇيەگى دوعالداۋ كەلسە، داۋلەتى تۇراقتى بولادى. ىرگەسىنەن قۇت ۇزىلمەيدى دەپ سانايدى. جاۋىرىن سۇيەك قالىڭ بولسا، وتباسى باقىتتى بەرەكەسى كۇشتى بولادى. جاۋىرىن الاقانىندا الاشۇبار داق بولسا «وتباسىندا، ءتىل مەن كوز كوپ تيگەن ەكەن، بەرەكەسى قاشىپ تۇر» دەيدى. «الدا سوعىس بولادى. جاۋ جار استىندا توسىپ جاتىر» دەپ تە جوريدى. قىر سۇيەك ۇزىن بولسا، «عۇمىر جاسى ۇزاق بولادى، ۇرپاقتارى بايلىقتان باسى اينالىپ ءومىر سۇرەدى» دەپ سەندىرەدى.
بولات بوپاي ۇلى قازاق پەن قالماق اراسىندا مال بارىمتاسىنا قاتىستى اڭىزدى ايتىپ بەردى. ءبىر جولى قالماقتار قازاق جەرىنەن وتە كوپ جىلقىنى ايداپ كەتەدى. سوندا قازاقتار ۇرىلاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋادى. قازاقتاردىڭ اراسىندا ءبىر مىقتى جاۋىرىنشى بولعان. ول جاۋىرىندى قاراپ جىبەرىپ، جولداستارىنا «ەر- توقىمدى تەرىس قاراتىپ ەرتتەڭدەر، باسكيىمدەرىڭدى تەرىس قاراتىپ كيىڭدەر. ۇرىلار وتە ۇزاپ كەتتى، جەتە المايمىز. سولاي ەتكەندە ولار جولدا ايالدايدى. ءبىز ءدال سول كەزدە عانا قۋىپ جەتىپ، جىلقىمىزدى قايتارا الامىز»، - دەيدى.
جىلقىنى قۋىپ ايداپ بارا جاتقان قالماق ۇرىلارىنىڭ اراسىندا دا جاۋىرىنشى بار ەكەن. ول دا جاۋىرىندى قولعا الىپ ەر-توقىمى تەرىس ەرتتەلگەن ءارى باسكيىمىن تەرىس قاراتا كيگەن قۋعىنشىلاردى كەرى باعىتتا ءجۇرىپ بارا جاتىر دەپ كورەدى. «قۋعىنشىلار ارتقا قايتتى. قۋىپ جەتە المايتىنىنا كوزى جەتتى. ەندى وسى جەرگە ايالداپ، جولعا ەرتەڭ شىعايىق» دەپ جورىعان ەكەن. وسىلايشا، قازاق جاۋىرىنشىسى، قالماق جاۋىرىنشىسىنان ايلاسىن اسىرىپتى.
الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانى ۇزىنىاعاش اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، قۇمالاقشى تولەۋ مۇسا ۇلى بالا كەزىندە جاۋىرىنشىلاردى كوپ كورىپ، اقىل- كەڭەسىن كوپ تىڭداعانىن ايتادى.
«جاۋىرىننىڭ قىرى بار بەتىن تومەن قاراتىپ ۇستايدى. جاۋىرىندا ايدىڭ بەتىندەگى داعى سەكىلدى داق بولادى. وسىنىڭ قاراڭ- قۇراڭى كوپ بولسا، «قىستا قار از تۇسەدى» دەپ بولجايدى. ال ول اپپاق بولسا، «قىستا قار قالىڭ بولادى، جىل جاقسى بولادى» دەپ جاتاتىن جاۋىرىنشىلار»، - دەيدى.
ەتنوگراف بەكەن قايرات ۇلى جاۋىرىنشى ساۋەگەيلىگىن كونە شامانيزم سەنىمىمەن بايلانىستىرادى.
«ونىڭ جويىلىپ كەتۋىنە ءبىرىنشى وسى بولجامشىلىقتى حارامعا جاتقىزاتىن يسلامنىڭ اسەرى بولدى. ەكىنشى قوعامنىڭ تەحنولوگيالىق دامۋى وعان دەگەن قاجەتتىلىكتى جوعالتتى»، - دەيدى ول. قازىر جاۋىرىنعا قاراپ بولجام ايتۋ موڭعول جانە التاي حالىقتارىندا قالعان.
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا جاۋىرىنشىنى كوپ ىزدەدىك. الايدا تاپپادىق.
قىرىق ءبىر قۇمالاعىم اق سويلە، اقيقاتىن ايت
ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قۇمالاقشىلار قويدىڭ قىرىق ءبىر نە توعىز قۇمالاعىن تەرىپ الىپ، سونى قۇمالاق سالۋعا پايدالانادى. قۇمالاق تارتۋدىڭ ىرىم قۇمالاق، ءبىر تارتار قۇمالاق، شاشپا قۇمالاق دەگەن تۇرلەرى بار. قۇمالاقشى ەلۋدەن اسا شارتتىق ەرەجە بويىنشا ويىن تالداپ بارىپ بولجام ءسوزىن جەتكىزەدى. قۇمالاق سالۋ تىم ەرتە عاسىرلاردا بولعانى قازاق اڭىز- ەرتەگىلەردە كوپ ايتىلادى.
ەل اڭىزىندا ءداۋىت دەگەن ادام اسقان قۇمالاقشى ەكەن. ول الىس جولدان كەلە جاتىپ، ۇيىنە ءبىر كۇندىك جول قالعاندا، قۇمالاق اشادى. تۇرعان جەرىنە قونسا، ءوزى ولەدى. قونباي ۇيىنە بارسا، قاتىنى ولەتىن بولىپ قۇمالاق تۇسەدى. قىرىق رەت سالسا دا، وسىلاي قايتالانادى. ءداۋىت باسى قاتىپ وتىرعاندا، ءبىر اقبوز اتقا مىنگەن اقساقال عايىپتان كەلىپ، ونىڭ نەگە باسى قاتىپ تۇرعانىن سۇرايدى. ول بولعان وقيعانى باياندايدى. الگى قاريا «بالام قۇمالاقتى قايتا تارتشى، مەن كورەيىن»، - دەيدى.
ءداۋىت قۇمالاقتى تارتىپ كورسەتىپتى. سوندا اقساقال: «سەن قۇمالاقتىڭ قىرىق ءتىلىن ءبىلىپ، ءبىر ءتىلىن بىلمەيدى ەكەنسىڭ. انا قورجىندى اكەل»، - دەپ پىشاعىن سۋىرىپ، قورجىننىڭ بۇرىشىن ۇرىپ جىبەرگەندە ىشىنەن ىسىلداپ ۋلى جىلان شىعىپتى.
«ۇيىڭە بارساڭ، قورجىندى قاتىنىڭ سوگەدى. سول ولەدى. مۇندا قونساڭ، تاماق الامىن دەپ ءوزىڭ اشاسىڭ. سوندا جىلان شاعىپ ولەسىڭ. سەنىڭ بىلمەي تۇرعان ءتىلىڭ وسى ەدى. ەندى الاڭسىز ۇيىڭە بارا بەر» دەگەن ەكەن.
وسى ماقالانى ازىرلەۋ بارىسىندا باي-ولكەگە اتى تانىمال التاي اۋىلىندا تۇراتىن كالەلحان بوشاي ۇلى دەگەن قۇمالاقشىعا حابارلاستىق.
«قۇمالاق ادامنىڭ بارلىق بىلگىسى كەلگەن نارسەسىنە سالىنادى، شەكتەۋ جوق. ماعان سىرقاتى مازالاعان اۋرۋ ادام دا، مالى نە مۇلكى جوعالعان ادام دا حابارلاسىپ، قۇمالاق اشۋدى سۇراپ جاتادى. مەن 13 جاسىمنان باستاپ قۇمالاق سالۋدى باستاعان ەدىم. كەيىن قويىپ كەتتىم. الايدا 45 جاسىمدا قايتا قولعا الدىم. بۇل قاسيەت ءوز جۇرتىمنان جانە ناعاشى جۇرتىمنان دا كەلگەن. اتالارىمىز سەكسەنباي، امىرە دەگەن كىسىلەر قۇمالاقتى شاشىپ سالاتىن»، - دەيدى قاريا.
كالەلحان بوشاي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، وعان جۇگىنگەن ادام سۇراعىن ناقتىلاپ، بىلگىسى كەلەتىن نارسەسىن انىق ۇقتىرۋى ءتيىس. ءبىز قۇمالاقشىدان قازاقستاندا بيىلعى ءشوپتىڭ شىعىمى، ەگىننىڭ ءتۇسىمى جانە اۋا رايىنىڭ قولايلىعى قانداي بولاتىنى جونىندە سۇرادىق.
«قازاقستاندا بيىلعى اق قويان جىلى جايلى بولادى. قار مول تۇسەدى. ءشوپتىڭ كوكتەۋى وتە جاقسى بولادى. ياعني، جىلداعىدان ارتىق شىعادى. بيىل ەگىننىڭ ءتۇسىمى دە مول، ەلدەگى شارۋا ءۇشىن جايلى جىل بولماق»، - دەدى قۇمالاق سالعان قاريا.
بۇدان كەيىن ءبىز جاسى 70 تەن اسقان ۇزىناعاشتىق قۇمالاقشى تولەۋ مۇسا ۇلىعا قۇمالاق اشىپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك:
«مەن ءوزىم تۇراتىن الماتى وبلىسىندا جاۋىندى- شاشىندى بولادى، الداعى جىل جايلى بولادى. ءبىراق ەلىمىزدە ءبىر احۋال كۇتىپ تۇر. بىرنەشە رەت سالعانىمدا بۇل كەدەرگىنىڭ قاشان كەلەتىنىن، قانداي احۋال ەكەنىن ناقتىلاي المادىم»، - دەدى قۇمالاقشى.
اسپانداعى جۇلدىزدار، اي مەن كۇننىڭ قۇبىلىستارىن تولىق زەرتتەپ، باقىلاپ بىلگەن قازاق الداعى قۋاڭشىلىق نە جاڭبىردىڭ مولشىلىعى جايىن الدىن الا ءبىلىپ وتىرعان. ونى باقىلايتىن ادامدى قازاق ەسەپشى، جۇلدىزشى نەمەسە ساناقشى دەپ اتاعان. بۇل - تۇقىم قۋالايتىن سيرەك كەزدەسەتىن قاسيەت. مالمەن كۇن كورگەن كوشپەلى حالقىمىزى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى وزگەرىستەردى جۇلدىزشى- ەسەپشىلەردەن ءبىلىپ وتىرعان.
«قازاق ۇلى دالادا مال، ەگىن، اڭ-قۇس اۋلاۋ سىندى شارۋاشىلىقتى كاسىپ ەتتى. شارۋاشىلىعىن تابيعاتتىڭ توسىن اپاتتارىنان امان ساقتاپ قالۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى 24 امال، 13 توعىس، 7 بەلگىگە نەگىزدەپ، اسپان جۇلدىزدارىنىڭ ورىن الماسۋىن باقىلاپ، اۋا رايىن بولجاپ وتىردى»، - دەيدى بولات بوپاي ۇلى.
قازىر تەك قۇمالاق سالۋ عانا ءوز ماڭىزىن جوعالتپاعان. ونى كاسىپكە اينالدىرعان ادام كوپ. الايدا جاۋىرىن اشۋ مەن جۇلدىزشى ماماندار وتە سيرەپ كەتكەن. زاماناۋي تەحنولوگيا زامانىندا قازاقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان وسى ەكى تىلسىم ءارى قۇپيا بولجامشىلىق ونەرى جويىلىپ بارا جاتقانىن كوردىك. مادەني مۇرانىڭ ءبىر بولىگىن اتادان بالاعا جەتكىزىپ كەلە جاتقان بۋىن ءوز ميسسياسىن اياقتاعان سەكىلدى. ەندەشە ءبىزدىڭ پارىزىمىز - وسى ونەردىڭ سوڭعى وكىلدەرىنە جۇگىنىپ، ونى بۇگە- شىگەسىنە دەيىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ۇرپاققا ساقتاپ قالۋ.
جانىبەك امانگەلدى
