اباي مەن جامبىل كەزدەستى مە؟

استانا. قازاقپارات - جامبىل تانۋشى ناعاشىبەك قاپالبەك ۇلىنىڭ، ەكى عاسىردىڭ كوزىن كورگەن ۇلى جىراۋدىڭ ءومىرى، ارىپتەستەرى، شىعارماشىلىعى جايىنداعى بايانداماسىنا قۇلاق تۇرسەك.

- ءبىز بۇگىن وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇلدە ايتىلماي كەلە جاتقان جامبىل اتامىزدىڭ ءدىن-يسلامعا كوزقاراسىنا توقتالماق نيەتتەمىز. بۇل جونىندە حالىق اقىنى ءالىمقۇل جامبىلوۆ جانە ەل ىشىندەگى سۇڭعىلا قاريالاردىڭ شەجىرە-ەستەلىكتەرىن ورتاعا سالماقپىز. «اباي مەن جامبىل كەزدەستى مە؟» دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەستىرەمىز.

سونىمەن، جامبىلدىڭ اتاسى ىستىبايدان ءتورت بالا - قازىباي، جاپا، جادىرا، مايكە تۋعان. ەكىنشى ۇلى جاپادان ءتايتى، جامبىل، قومان تۋادى. ءتايتى جامبىلدىڭ تۋعان اعاسى، 1840- جىلى ومىرگە كەلگەن.

ءتايتى اتامىز ەكى رەت مەككەگە قاجىلىققا بارعان. جامبىل اتانىڭ ايتۋى بويىنشا، العاشقى بارعانىندا ورتا ءجۇزدىڭ توبىقتى رۋىنان قۇنانباي وسكەنباي ۇلىمەن جانە كىشى ءجۇز ءالىم رۋىنىڭ ءتورتقارا اتاسىنان شىققان مىرقى دەگەن قاجىمەن تانىسادى. مەككەدەن قايتقان قاجىلاردىڭ ىشىندە ءتايتى، قۇنانباي، مىرقى ۇشەۋى دوس بولىپتى. قۇنانباي: «اباي دەگەن ۇلىم بار، ءوزى اقىن» دەيدى. ول كەزدە ءتايتىنىڭ بالاسى جوق ەكەن. «ايەلىم بوسانسا، اتىن اباي دەپ قويامىن» دەيدى. ۇشەۋى ۇزاق سىرلاسىپ اڭگىمەلەسەدى.

...

ءتايتى قاجى العاش مەككەدەن كەلگەندە، ايەلى ءتاۋىربالا ۇل تۋادى. سوندا ءتايتى اتامىز تۇڭعىش ۇلىنىڭ اتىن «دوسىمنىڭ بالاسىنىڭ اتىن قويامىن» دەپ اباي قويادى. كەيىن ءشىبىل رۋىنان قۇرتقا اۋليەنىڭ ءساتيحا دەگەن قىزىن ابايعا اتاستىرىپ، 49 قارا بەرىپ، قۇدا بولادى. سول اباي كەيىن قايتىس بولىپ كەتەدى دە، ەكىنشى ۇلىن «قۇدايدان ساتىپ الدىق» دەپ، اتىن ساتىبالدى قويادى. سول ساتىبالدىنىڭ ەركەلەتكەن اتى ءساتىش ەدى.

ءتايتىنىڭ ءىنىسى جامبىل وتە ەركە بولىپ وسكەن. اكەسى جاپا مەن شەشەسى ۇلدانعا باعىنباي، اعاسى ءتايتىنى قاتتى سىيلايدى ەكەن. اكەسى جاپا 87 جاسىندا قايتىس بولىپتى. اناسى ۇلداننىڭ اتاسى جالايىر قانادان دەگەن قوبىزشى ەكەن. جامبىل ءجيى بارىپ، ناعاشىسىنان قوبىز، دومبىرا ۇيرەنگەن. اتالارى جاپا، جادىرا اتاقتى باتىر بولعان. قوقاندىقتارمەن بولعان سوعىستا جاپانىڭ اياعىنا ساداقتىڭ وعى ءتيىپ، مەرتىگىپ قالعاندا، قۇرتقا ءتاۋىپ ەمدەپ جازىپتى.

ءتايتى اتامىز ەكىنشى رەت مەككەگە بارارىندا جامبىل ءىنىسىن شاقىرىپ الىپ: «شىراعىم، جامبىل تەنتەگىم، سەن ەركەلىكتى قوي، ۇيگە، شارۋاعا قارا. اتاڭنان قالعان، مەنەن قالعان مالدارعا كوز قىرىڭدى سال. مىنا سەنىڭ ءىنىڭ، مەنىڭ ۇلىم ءساتىشتى ساعان قۇداي الدىندا تاپسىرامىن. جاسى سەگىزدە. وسىدان قاجىلىقتان امان كەلسەم، قولىڭنان الايىن. اللا تاعالا ماعان ايان بەرىپ، «كەلمەيسىڭ، مەدينادا ولەسىڭ» دەدى. مىنە، وڭ قولىڭا تاپسىرامىن، ال كەلمەي قالسام، و دۇنيەدە وڭ قولىڭنان الايىن» دەپ جامبىلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ءساتىش ۇلىن تابىستاعان. ءتايتى اتا سول كەتكەننەن مەككەدەن قايتپاي قالادى. ءشىبىل رۋىنان مەككەگە بىرگە بارعان ساۋىرباي قاجى عانا كەلەدى. ءتايتى ساۋىربايدان «امانات» دەپ جيەگىنە التىن ءجىپ كومكەرگەن جايناماز، التىن جالاتقان اعاش تەگەش بەرىپ جىبەرەدى. سول ساپارعا شىققاندا قۇدايبەرگەن بولىس ءوزىنىڭ زەرلەنگەن شاپانىن ءتايتىنىڭ يىعىنا جاۋىپتى.

دۋلات رۋىندا ءبىر ۇلكەن تويعا ساۋىرباي قاجى دا بارادى. سول تويدا جامبىل اتام دا بولىپتى. قۇدايبەرگەن بولىستىڭ ءبىر تىگىنشى تۋىس ايەلى ساۋىربايدىڭ ۇستىندەگى ءوزى تىككەن شاپاندى تانىپ، «قۇدايبەرگەننىڭ شاپانىن كىم كيىپ ءجۇر؟» دەپ سۇرايدى. سۇراستىرسا تايتىمەن، قۇدايبەرگەنمەن مەككەگە بىرگە بارعان ساۋىرباي قاجى ەكەن. سونى كورىپ جامبىل ساۋىرباي قاجىعا:

- قاجىعا ەندى بارسا، ءشىبىل بارسىن،

ءشىبىلدان باسقاڭ بارساڭ، شىعىندارسىڭ.

ءتامام قاجىنىڭ دۇنيەسىن جيناپ الىپ،

ساۋىرباي ۇيىڭە بارىپ جىمىڭدارسىڭ، - دەپ ولەڭ ايتقان ەكەن.

سوندا ساۋىرباي كىناسىن موينىنا الىپ، ءبىر تۇيە باستاعان ءبىر توعىز ايىپ جانە التىنمەن زەرلەگەن جايناماز، التىن جالاتقان اعاش تاباقتى جامبىلعا بەرەدى.

قازاق جۋرناليستەرى «اباي مەن جامبىل كەزدەستى مە؟» دەگەن سۇراقتى كوپ قويادى. ال قازاقتىڭ ۇلى اقىندارى ءبىرىن-ءبىرى ەستىسە بارماي، كەزدەسپەي قويمايدى. جاكەڭنىڭ ءبىر ولەڭىندە:

- سەمەيگە دە بارعانمىن،

كوپ جاقسى ادامنىڭ،

ورتاسىندا بولعانمىن،

تالاي جاقسى اداممەن،

بىرگە وتىرىپ سايرادىم، - دەيدى.

مۇحتار اۋەزوۆ «جاكە، ابايدى قانداي اقىن دەپ بىلەسىز؟» دەپ سۇراق قوياعان ەكەن. سوندا جاكەڭ ويلانىڭقىراپ وتىرىپ: «اباي - قازاق اقىندارىنىڭ پايعامبارى ەمەس پە؟!» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جازۋىنشا، جەتىسۋ جەرىنە اقباقاي دەگەن جەڭگەسىن ىزدەپ، اباي دا كەلەدى، ۇلى ءجۇزدىڭ قاسقاراۋ رۋىنان نوعايباي شەشەن دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندە بولادى. نوعايبايمەن، جەڭگەسىمەن امانداسىپ، قايتاردا مايتوبە جايلاۋىندا اكەم قۇنانبايدىڭ جولداسى بار ەدى، - دەپ قاجىعا بارعان جامبىلدىڭ اعاسى تايتىگە سالەمدەسە كەلەدى. ءتايتى اتامىز تاي سويىپ، قۇرمەت كورسەتىپتى، قاتتى ريزاشىلىقپەن، جەكجات بولىپ قايتىپتى.

ابايدىڭ ۇلى ءابدىراحمان الماتىدا قايتىس بولىپ، سوعان سەمەيدەن بالاسى ماعاۋيانى جىبەرەدى. جامبىل اتاعا جانىس ءسات نيازبەكوۆ جانە قيسىباي سارىباي ۇلى بولىستار كەلىپ: «الماتى قالاسىندا اباي اقىننىڭ ۇلى قايتىس بولىپتى. سوعان باۋىرى ماعاۋيا كەلىپتى. ولار شالاقازاق ابسەمەت پەن بايبۇلاننىڭ ۇيىندە ەكەن، سوعان بارىپ، كوڭىل ايتىپ قايتالىق» دەيدى. ۇشەۋى اتپەنەن الماتىعا كەلىپ، شالاقازاق ابسەمەت ۇيىندە ماعاۋيامەن كەزدەسىپ، جامبىل اتا ءبىر جاعى جەكجاتى، ءبىر جاعى زامانداسى ابايعا سالەم بەرە، وسى ولەڭدى جولداپتى.

- سالەم ايت، بارساڭ ابايعا،

كەڭەسى كەتكەن تالايعا.

اۋىردى جەڭگەن قارا جەر،

سابىرلى بولسىن قالايدا.

ءبىر جۇتقان دۇنيەسى

اششىسىن تاتىپ، كۇيمەسىن.

جاپانعا بىتكەن بايتەرەك،

جالعىزبىن دەپ جۇرمەسىن.

كەمەلگە كەلگەن وسىلاي،

تاسقىندى ءتاڭىر باسۋى-اي!

نار كوتەرگەن اۋىرعا،

ارقاسىن توسسىن جاسىماي... دەيدى.

1896- جىلى كوكتەمدە الماتىداعى ءابدىراحماننىڭ سۇيەگىن الىپ قايتۋ ءۇشىن ماعاۋيا باستاعان ىسقاق ساتىبايەۆ، تاۋەكە بايتۋاروۆ ابسەمەتتىڭ ۇيىنە كەلدى. ابسەمەت - قۇنانبايدىڭ ءىنىسى جاقىپتىڭ قىزىنان تۋعان جيەنى، ول جامبىلمەن سىيلاس، قۇرمەتتەس ادام بولعان.

ال جامبىل ءوزى كوزى تىرىسىندە قازاقستان باسشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆكە بارىپ، «قاراعىم، مەن عۇمىر بويى ۇزبەي ناماز وقىعان اداممىن. اعام ءتايتى ەكى رەت قاجىلىققا بارعان. سوندىقتان مەنىڭ وبالىما قالماي، ولگەندە مۇسىلمانشا جانازا شىعارتىپ، ءوزىمنىڭ باعىمنىڭ ىشىنە جەرلە. سوعان ۋادەڭدى بەر. ايتپەسە، ستاليننىڭ وزىنە ايتامىن بۇل ءوتىنىشىمدى» دەپ «قورقىتقان» كورىنەدى. سول تىلەگىن باسشىلار ورىندادى. ەلگە كورسەتپەي، كوممۋنيستەرگە جاريا ەتپەي، الماتىنىڭ باس قازيى ءشارىپ قاجى مەن قارعالى مەشىتىنىڭ يمامى يمينوۆ ءابدىقادىرعا جانازا شىعارتتى. وعان ءسابيت مۇقانوۆ، قالماقان ءابدىقادىروۆ، عالي ورمانوۆ قاتىستى. ءراسىمىن ۇيدە جاساپ، تابىتقا اقىرەتپەن ورالعان سۇيەگىن سالدى.

جامبىلدىڭ مىنا ءبىر يماني ەرلىگىن دە كوپ ەل بىلە بەرمەيدى.

- جامبىل قازاقستان ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ون كۇندىگىندە ماسكەۋگە بارعاندا كرەملدە ءبارى ستاليندى كۇتىپ تۇرادى. قازاقستان باسشىلارى ستالين شىققاندا جاكەڭ العاش سالەم بەرۋى كەرەك دەپ شەشەدى. ستالين ۋاقىتىنان كەشىگە باستايدى. ءبىر كەزدە التىن ەسىكتى ايقارا اشىپ، ستالين باستاعان پوليت بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەل كورىنەدى. قارسى الىپ، العاش سالەم بەرەتىن جاكەڭ جوق، ءبارى جابىلىپ ىزدەسە، جاكەڭ مرامور ەدەنگە بەلبەۋىن شەشىپ جايىپ تاستاپ، ناماز وقىپ وتىر. ءبارى ساسىپ، ءۇن-ءتۇنسىز قالادى. ستالين عانا قورقورىن ساۋساعىنا تىقىلداتىپ: «ءار ۇلت ءوزىنىڭ ءدىنىن قۇرمەتتەۋى كەرەك» دەپتى كۇلىمسىرەپ. جاكەڭ اسىقپاي نامازىن ءبىتىرىپ، بەلبەۋىن بۋىنىپ، بەرى بۇرىلىپ «اسسالاۋماعالەيكۋم، ستەكە!» دەگەن ەكەن.

جامبىل اتام ءاربىر ولەڭى، جىر-قيسساسىن ايتپاس بۇرىن اللاعا ءبىر سيىنىپ الاتىن.

بۇگىن جاكەڭنىڭ بىرەر قىرىن عانا اڭگىمە ەتتىك. قازاق اتتى ۇلى حالىق باردا جامبىل ەسىمى جاساي بەرەدى.

ءالىمقۇل جامبىلوۆ:

- جامبىل اتامىز ءوز زامانداستارىنىڭ ىشىندە حالىق اقىنى، جىراۋ نۇرپەيىس بايعانيندى ەرەكشە قادىر تۇتقان. نۇرپەيىس بايعانين ول كىسىنىڭ قۇرمەتىنە «اقىن شابىتى»، «جامبىلعا»، «كورىمدىك»، «عاسىردىڭ قارت بۇلبۇلى» سياقتى ولەڭدەرىن شىعارعان. الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى قاراكەستەك اۋىلىندا تۇرعان ءومىرزاق قارعابايەۆ، قاسكەلەڭ وڭىرىنەن شىققان سايادىل كەرىمبەكوۆ، ونەردىڭ كەنى كەنەن ازىربايەۆتاردى جاقسى كورگەن. ماسكەۋ ساپارىنا جولعا شىعار الدىندا «توقساننان اسقان قارت ادامسىز. جانىڭىزعا جولداستىققا ءبىر كۇتۋشى الىڭىز» دەگەندە، «كەنەن دەگەن شاكىرتىم ءارى ءىنىم بار. مەنى ءبىر باقسا، سول باعادى» دەپتى.

اۋزى دۋالى اتامىز «بازار-نازاردان كەيىن ۇلىم جوق. كەلىنىڭىز ەكەۋمىزدىڭ تىلەۋىمىزدى تىلەڭىز» دەگەن كەنەننىڭ بەتىن قايتارماي، باتاسىن دا بەرگەن. كوپ ۇزاماي شاكىرتى ۇلدى بولعانىن ايتىپ، «ەندى اتىن ءوزىڭىز قويىڭىز» دەپ ءسۇيىنشى سۇراپ كەلەدى. سوندا «كوركەمجان بولسىن» دەپ، تاعى دا باتاسىن بەرىپ، جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ عۇمىرلى بولۋىنا تىلەكتەستىك بىلدىرگەن ەكەن.

تورتكەن كەنەن قىزى:

- مەن جامبىل اتامىزدى بالا كەزىمدە كوردىم. ءبىراق 3-4 جاستا، ەسىمدى بىلەر-بىلمەس كەزىم بولاتىن. «جامبىل اتا كەلدى» دەپ ۇلكەن-كىشى شۋلاسىپ جاتتى. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ءالى كۇنگە دەيىن ءۇيىمىزدىڭ ارتىنداعى قارا تاستىڭ ۇستىنە كيىز توسەپ، كورپە جايىپ، اقىندى سول جەرگە وتىرعىزىپ، ءانىن تىڭداعانىن جىر عىپ ايتادى. جامبىل مەن اكەمىزدىڭ اراسىنداعى دوستىعى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. اكەم 17 جاسىندا ۇستازىنا جولىققان ەكەن. اتاقتى ءبىر اس-جيىندا جامبىلدىڭ الدىنا بارىپ «مەن ەدىم كەنەن اقىن قوردايداعى» دەپ ءسوز باستايدى. سوندا جامبىلعا كەنەننىڭ داۋىسى ۇناپ، سودان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بىرگە ءجۇرىپ، ايىرىلماس دوس بولادى.

العاداي قايتىس بولعاندا ءسابيت مۇقانوۆ ءتۇن ىشىندە كەلىپ اكەمدى كولىگىمەن الىپ كەتكەنىن بىلەمىن. سوندا تەرىس قاراپ جاتىپ قالعان قارت اقىننىڭ تۇسىنا بارىپ:

- وۋ، جاكە، ءجۇز جاساعان اقىنىمسىڭ،

قايعىرىپ العادايعا جاتىرمىسىڭ.

ساۋلەسىن جۇرەگىڭنىڭ سوندىرمەشى،

اسقان ەد وزگە اقىننان اقىل-كۇشىڭ.

نە كۇشتى، بۇل ومىردە ادام كۇشتى.

كوردىڭىز ءبىر عاسىردا تالاي ءىستى.

بۇتاعىڭ ميۋالى داراق ەدىڭ،

جەل سوعىپ جاپىراعىڭ جەرگە ءتۇستى، -

دەپ كوڭىل ايتىپ، جۇباتىپتى. سوندا جامبىل باسىن كوتەرىپ، ورنىنان تۇرىپ «كەنەن شىراعىم، كەپ قالدىڭ با؟» دەپ كورىسىپ، العادايعا جوقتاۋىن شىعارىپتى.

اقان ءابدۋالى:

- تورتكەن اپاي، جامبىل اتامىز كەنەن مەن نارتايدى ەرەكشە باعالاپ، ءبىرىن «كۇن تيمەسىم»، ەكىنشىسىن «جەل تيمەسىم» دەپ اتايدى ەكەن...

تورتكەن كەنەن قىزى:

- ول راس. ەكەۋىن ەكى جاعىنا الىپ وتىرىپ، ءان ايتقىزعاندا جۇرتتىڭ ايىزى قانىپ، وتىرعان جەرلەرى دۋمانعا اينالاتىن كورىنەدى.

اقان ءابدۋالى:

- جامبىلدىڭ شاكىرتتەرىن ءسوز قىلعاندا ۇمبەتالى كارىبايەۆقا سوقپاي كەتكەنىمىز ءجون بولماس. جاكەڭ قايتىس بولعاندا وسپانقۇل، ءالىمقۇل باستاعان قىرعىزدىڭ اقىن-جىرشىلارى كەلىپ «ءبىزسىز قالاي جەرلەدىڭدەر؟ جوقتاۋ ايتاتىن ءىزباسارلارىنان كانە كىمىڭ بار؟» دەگەندە، ۇمبەتالى بەيىت باسىندا وتىرىپ تەبىرەنىپ جىرلاعان ەكەن. سوندا قازاق-قىرعىز قوسىلىپ جىلاپتى.

جاقسىنىڭ كوزى، اسىلدىڭ سىنىعى - دامەگۇل اپامىزدىڭ ەستەلىگىنە قۇلاق تۇرەيىك.

دامەگۇل ۇمبەتالى قىزى:

- جامبىل اتامىزدى تورتكەن سياقتى مەن دە بالا كۇنىمدە كوردىم. سوعىس كەزىندە بۇرىنعى كيروۆ، قازىرگى ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ اتىنداعى اۋىلعا كەلىپ، ءان سالعان ەدى. ەركەك كىندىكتىنىڭ بارلىعى سوعىسقا اتتانىپ، اۋىلدا وڭكەي كەمپىر-شال مەن بالا-شاعا، ايەلدەر قالعان. قىز-كەلىنشەكتەر مايدانعا كەتكەن ازاماتتارىن جوقتاپ، ساعىنىپ، كەشكە دەيىن سىڭسىپ ءان سالاتىن. سولاردىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەپ اكەم جامبىلدى اۋىلعا الدىرتقان. سول كەزدەگى اپپاق ساقالى مەن توردە وتىرىپ ءان ايتقانىن ەشۋاقىتتا ۇمىتقان ەمەسپىن.

اقان ءابدۋالى:

- جامبىلدىڭ زامانداستارىنىڭ قاتارىندا اقىن ومىرىنەن بال بارماق كۇيشى، ءازىلى جاراسقان قۇربىسى ءدينا نۇرپەيىسوۆانىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن.

- ال شاشۋباي، شاشۋباي،

سەندەر وزەن تاسىنداي، - دەپ جىر ارناعان ۇزەڭگىلەسى شاشۋباي قوشقارباي ۇلى مەن اقىندىق ونەرىن جوعارى باعالاعان بارماق اقىن،

- قىزىم كەلدى قاسىما قىزعالداقتاي،

جۇرەر مە ەكەن كارىنىڭ ءسوزى جاقپاي؟

سەنى تاپقان اناڭنان اينالايىن،

ءبىر ءمىن جوق مۇسىنىڭدە ارعىماقتاي، - دەپ سۇيسىنگەن كۇلاش بايسەيىتوۆا تۋرالى قىزىق ماعلۇماتتاردى ءبىر كۇندە ايتىپ تاۋىسا المايمىز. بۇگىن مۇراجاي تورىنە ابايدىڭ، جامبىلدىڭ، دينانىڭ، كەنەننىڭ دومبىراسى، شاشۋباي مەن نارتايدىڭ سىرنايى قويىلدى. بۇيىرتسا، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا بولەك كەش وتكىزىپ، جەكە-جەكە توقتالاتىن بولامىز.

بەتتى دايىنداعان قانشايىم بايداۋلەت

دەرەككوز: «ايقىن» گازەتى. 2012-جىلى