اۋە جولىنىڭ وزىندىك قۇپياسى
سوندىقتان دۇنيە- ءجۇزى بويىنشا العاندا الىس ساپارعا شىعاتىن جولاۋشىلاردىڭ 20-30 پايىزى سۋ جانە تەمىر جولدارىن قالاسا، قالعاندارى اۋە كەڭىستىگى ارقىلى دىتتەگەن جەرىنە تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن ۇشاقتى پايدالانادى ەكەن. جالپى، ۇشۋ كەزىندە بورتتاعى جولاۋشىلار بىلە بەرمەيتىن ۇشقىشتاردىڭ وزىندىك قۇپيالارى بولادى. بۇلاردىڭ ءبىرازىن وزدەرىڭىز دە بىلەتىن بولارسىزدار. ۇشاقپەن بۇرىن ۇشقاندار نەمەسە ەندى ۇشىپ كورگىسى كەلەتىندەرگە وسى قۇپيالاردىڭ ءبىرقاتارىن ءبىلىپ العانى ارتىق بولماس. ەسكەرتىپ كەتەيىن، كەيبىر جاعدايلار ءبىزدىڭ اۆياكومپانيالارعا ەمەس، ەۋروپالىق نەمەسە امەريكالىق اۋە جەلىلەرىنە قاتىستى.
جولاۋشىلار اعىنىنا سايكەس جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن اۋە كومپانيالارى ۇشۋ كەستەسىندەگى رەيستەردى جىلدان-جىلعا جيىلەتىپ جاتىر. مىسالى، ەۋروپا ارقىلى ەرسىلى-قارسىلى وتەتىن حالىقارالىق رەيستەردىڭ ءىرى جولاۋشى لاينەرلەرى فرانكفۋرت، امستەردام اۋەجايلارىنىڭ ءبىر قاناتىنا، اراسىنا 1-2 مينۋت قانا سالىپ قونىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تىزبەكتەلىپ كوككە كوتەرىلىپ جاتادى. امەريكاداعى حالىقارالىق نيۋ-يورك، دەنۆەر اۋەجايلارى، ءتورت-بەس تەرمينالدان تۇراتىن لوندونداعى حيتروۋ اۋەجايى دا وسىنداي جىلدامدىقتا جۇمىس ىستەيدى. وسىنشاما كوپ ۇشاقتاردى مۇلتىكسىز قابىلداپ، اتتاندىرۋ وڭاي جۇمىس ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. ءىرى حالىقارالىق ترانزيتتىك اۋەجايلارعا ءاربىر ۇشىپ-قونۋ وپەراسياسىنىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەندىگىن جولاۋشىلار بىلە بەرمەيدى.
ءارتۇرلى ۇلتتاردى قۇرايتىن ۇشقىشتار مەن جەردەگى ناۆيگاسيا قىزمەتىنىڭ ءبىر-ءبىرىن تۇسىنىسپەۋشىلىگىنەن تالاي قايعىلى اپاتتار بولدى. مىسالى، بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقستاندىق جولاۋشىلار ۇشاعىنىڭ دەلي اۋەجايىندا قۇلاۋىنا ۇشقىشتاردىڭ ديسپەتچەر ءسوزىن دۇرىس تۇسىنبەۋى سەبەپ بولعان. ول كەيىننەن «قارا جاشىكتى» اشقاندا ءبىر-اق بەلگىلى بولدى. ارينە، ۇشاق جەرگە سوعىلعانشا جولاۋشىلار ەشتەڭە سەزبەگەن. ويتكەنى ۇشقىشتار، ەگەر ءىس مۇلدە ناسىرعا شاپپاسا، بورتتاعى اياقاستىنان پايدا بولعان شتاتتان تىس جاعدايلار تۋرالى جولاۋشىلارعا بىلدىرتپەۋگە تىرىسادى.
ۇشقىش جولاۋشىلارعا: «ءبىز نايزاعاي ويناپ تۇرعان جەل اعىنىنا جاقىنداپ قالدىق» دەپ ەشقاشان ايتپايدى، ول: «باعىتىمىز بويىنشا الدىمىزدا ازداعان بۇلت بار» دەپ ايتادى. «ءبىر قوزعالتقىش ىستەن شىقتى» دەپ ايتۋدىڭ ورنىنا ۇشقىش ەشتەڭە ايتپاۋى مۇمكىن. اۆياسيا تەرمينولوگياسىندا «سۋعا قونۋ» دەگەن تۇسىنىك جوق. ول «مۇحيتقا قۇلاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ۇشاق بيىكتىكتى العاننان كەيىن «بەلدىكتى تاعىڭىزدار» دەگەن بەلگى وشىسىمەن جولاۋشىلار «دۇرىسى وسى ەكەن» دەپ بەلبەۋلەرىن شەشە باستايدى. الايدا ساعاتىنا 800 شاقىرىم جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان ۇشاق كىشىگىرىم اۋا شۇڭقىرىنا ءتۇسىپ كەتكەن كۇننىڭ وزىندە توبەگە باسپەن سوعىلۋعا بولادى. ۇشاقتا «قاۋىپسىز ورىن» دەگەن بولمايدى. اپاتتى جاعدايلاردا كەيبىر كەزدە الدا وتىرعاندار امان قالادى، كەيدە كەرىسىنشە بولىپ جاتادى. ءبارى دە ءبىر اللانىڭ قولىندا، دەپ قاراۋ كەرەك.
كوپ تەربەلمەيتىن، ەڭ جۇمساق ورىندار قاناتتىڭ جانىندا، ال جوعارى-تومەن لاقتىراتىن ەڭ سەلكىلدەك جەر سالوننىڭ ارتقى جاعى. ۇشاقتىڭ ءوزى قاناتتارىنا ىلىنگەن ۇلكەن اتكەنشەك سياقتى، سوندىقتان قاناتتاردىڭ ماڭى تەربەلىستەن تىنىش بولادى. تەربەلىستەن جۇرەگى اينيتىن جولاۋشىلار تاڭەرتەڭگى رەيسپەن ۇشقانى دۇرىس. ويتكەنى كۇننىڭ كوزى قىزا جىلىنعان اۋانىڭ ءارلى-بەرلى اعىنى باستالادى، بۇل ۇشقان كەزدە قاتتى بىلىنەدى. ال تۇستەن كەيىن بۇلتتار كوبەيەدى. ەگەر ۇيقى قىسىپ، كرەسلوڭىزدى شالقايتىپ جاتقىزعىڭىز كەلسە ارت جاعىڭىزعا ءبىر قاراپ العانىڭىز ءجون. كرەسلونىڭ ارقاسىن شالقايتقان كەزدە ارتتا وتىرعان ادامنىڭ تىزەسىنە سوعىلىپ، كۇنىنە جۇزدەگەن نوۋتبۋك (قول كومپيۋتەر) سىنىپ جاتقانىن ەسكەرىڭىز.
ۇشاق سالونىنداعى اۋا كەيبىر جولاۋشىلاردىڭ ويلاعانىنداي لاس ەمەس. اۋانىڭ جارتىسى ىلعالدىلىقتى ازايتۋ ءۇشىن رەسيركۋلياسيادان، ودان كەيىن اۋرۋحاناداعى وپەراسيا جاسايتىن بولىمدەگىدەي فيلتردەن وتكىزىلەدى. ۇشاقتاعى اۋا جەردەگى كوپتەگەن عيماراتتارداعى اۋادان تازا. سالونداعى اۋا الدىڭعى جاقتان ارتقا قاراي جىلجيدى. سوندىقتان تازارعان اۋا جۇتامىن دەسەڭىز العا قاراي وتىرىڭىز. ەگەر سالونداعى اۋا سالقىن بولسا ستيۋاردقا ايتىڭىز. ادەتتە سالونداعى اۋا تەمپەراتۋراسىن سولار رەتتەيدى. ۇشقىشتىڭ قانداي شەبەر ەكەندىگى ۇشاقتى جەرگە قوندىرعان كەزدە انىقتالادى. ەگەر ۇشقىشتارعا جاقسى لەبىزىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە، جۇمساق قوندىرعانى ءۇشىن العىس ايتىڭىز. ادەتتە جولاۋشىلار ونداي كەزدە قول شاپالاقتايدى.
ۇشقىشتار ءۇشىن ۇشىپ-قونۋعا قيىندىق تۋدىراتىن ۇشۋ جولاقتارى شولاق اۋەجايلار بار. ۇشاق جەرگە سىرعي كەلىپ، جۇمساق قونباي، تاق ەتە قالاتىنى سوندىقتان. مىسالى، رەسەيدىڭ كراسنويارسك قالاسىنداعى اۋەجايىندا ۇشۋ جولاعىنىڭ قىسقا بولۋىنا بايلانىستى بىرنەشە جولاۋشى ۇشاعى اپاتتى جاعدايدا قونىپ، ادامدار قازا تاپتى. امەريكالىق ۇشقىشتار ءۇشىن كاليفورنيا-داعى Reagan Іnternatіonal اۋەجايى وسىنداي. ال سول ماڭداعى John Wayne اۋەجايىنا قوناتىن كەزدە ۇشقىشتار «بالليستيكالىق ۇشۋ» رەجيمىنە كوشىپ، ۇشاق تۋربيناسىنىڭ شۋىن ازايتادى. بۇل ۇشۋ-قونۋ كەزىندە قاۋىپتى جاعداي تۋعىزادى. ويتكەنى اۋەجايعا تىرەپ سالىنعان ءزاۋلىم ۇيلەردە تۇراتىن بايلار شۋدى جاقتىرمايتىن كورىنەدى. قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ، جازىق بولعاندىقتان ۇشۋ جولاعى قىسقا اۋەجايلار جوق.
مەتەورولوگيالىق سەبەپتەرمەن ۇشۋ ۋاقىتىن كەيىنگە شەگەرۋ ءجيى بولادى. ءبىراق بۇل كەزدە ۇشاتىن اۋەجايدا دا، قوناتىن اۋەجايدا دا كۇن اشىق بولىپ تۇرادى. مۇنداي كەزدە ۇشۋ جولىندا نايزاعايلى بۇلتتار بولۋى مۇمكىن. جول تازارعانشا ۇشاقتىڭ كوككە كوتەرىلۋىنە رۇقسات بەرىلمەيدى. ونى بىلمەگەن جولاۋشىلار ۇرىس شىعارىپ جاتادى.
ەگەر ۇشاق سامعاپ كەلە جاتقاندا ستيۋاردتار جەدەل ءوز ورىندارىنا وتىرىپ جاتسا، جولاۋشىلاردىڭ قوبالجۋلارىنا سەبەپ بار دەگەن ءسوز. ۇشاقتىڭ جولىندا قاتتى جەل اعىنى (تۋربۋلەنتتىلىك) بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان ۇشاقتىڭ سىلكىنىسىنە دايىندالا بەرىڭىز. ۇشاق قاتتى جەل اعىنىنا تاپ بولعاندا قاتتى سەلكىلدەپ، قاناتتارى قاعازدان جاسالعان سياقتى مايىسادى. مۇنى كورگەن كەيبىر جولاۋشىلاردىڭ قۇتى قاشىپ، قاتتى قورقۋلارى مۇمكىن. شىن مانىندە تۋربۋلەنتتىلىكتەن كەلەتىن اپات وتە سيرەك، ءبىراق ۇشقىشتار جولاۋشىلاردىڭ زارەلەرىن ۇشىرماس ءۇشىن ونداي اۋماقتى اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. ۇشاققا جاي تۇسكەنىن كوپتەگەن ۇشقىشتار ءوز باستارىنان وتكەرگەن. جولاۋشىلار ۇشىپ كەلە جاتىپ ۇشاققا ۇرعان شاتىر-شۇتىر سوققىنى ەستيدى، جارقىلدى كورەدى... تۇك تە جوق، ءارى قاراي ۇشا بەرەمىز. ويتكەنى ۇشاقتار جاسىننىڭ كۇشىنە توتەپ بەرە الاتىنداي ەتىپ جاسالعان.
كوپتەگەن رەيستەردىڭ ۇشۋ ۋاقىتىن كوپ جاعىنا قاراي دوڭگەلەتىپ جازادى. مىسالى، ۇشۋ ۋاقىتى 2 ساعات 45 مينۋت بولسا، ونى بيلەتتە 3 ساعات دەپ كورسەتەدى. ويتكەنى جولاۋشىلارعا باراتىن جەرىنە كەشىگىپ جەتكەننەن ەرتە كەلگەن ىڭعايلى. كەشىگىپ قالعان جولاۋشىنى كۇتۋ ءۇشىن ۇشاقتى بىرنەشە مينۋتقا كىدىرتىپ قويۋ تەك كينودا عانا بولادى. ۇشاقتىڭ جىلدامدىعى قارسى بەتتەن سوققان نەمەسە ارتتان يتەرەتىن جەلگە كوپ بايلانىستى بولادى. اۆياكومپانيا جانارماي-دىڭ از جۇمسالۋىن قاداعالاپ وتىرادى. كۇتپەگەن جاعدايلارعا، مىسالى، بارا جاتقان جەردەگى اۋا رايىنىڭ قولايسىز بولۋىنا بايلانىستى ۇشاق باسقا، جاقىن قالاداعى اۋەجايلارعا قونىپ جاتادى. الايدا ءماجبۇرلى قونۋ جانارمايدى ۇنەمدەۋ ءۇشىن دە بولۋى مۇمكىن. اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ جولدىڭ شەتىنە توقتاپ، مىزعىپ الۋعا مۇمكىندىكتەرى بار، ال ۇشقىشتار اسپاندا ءجۇرىپ ونى جاساي المايدى. بەلگىلەنگەن نورماعا سايكەس ۇشقىشتار شتۋرۆالدا ءۇزىلىسسىز 16 ساعاتقا دەيىن عانا وتىرۋى ءتيىس. كەيبىر كەزدەردە ۇشقىشتاردىڭ تاماقتانۋعا ۋاقىتتارى بولماي قالادى، ونداي كەزدە تەز الدەنىپ الۋ ءۇشىن بىرنەشە مينۋتقا رەيستى كىدىرتۋى مۇمكىن.
ۇشاق باستان-اياق ءوزىن باسقارىپ، اۆتوپيلوتپەن ۇشا بەرەدى دەپ ويلايدى كەيبىر ادامدار. ول راس - اۋە كەمەسى ۇشۋ ۋاقىتىنىڭ 70-80 پايىزى ىشىندە اۆتوپيلوتپەن باسقارىلادى. ءبىراق شتاتتان تىس جاعدايلاردىڭ ءجيى بولاتىنى ەسكەرىلۋى كەرەك. كوممەرسيالىق اۆيالاينەرلەردە اۆتوپيلوت جۇيەسى سەنىمدى بولۋ ءۇشىن از دەگەندە ەكى رەت قايتالانا تەكسەرىلەدى.
ۇشقىشتارعا جۇمىس ورنىندا ۇشاقتى باسقارۋدان باسقا ەشتەڭەمەن اينالىسۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. ءبىراق ەكى ساعاتتىق ۇشۋدىڭ ءبىر جارىم ساعاتىندا اۋە كەمەسى اۆتوپيلوتپەن ۇشاتىندىقتان ۇشقىشتار گازەت وقيدى، DVD كورەدى نەمەسە باسقا ىستەرمەن شۇعىلدانادى. سوندىقتان ۇشاقتى باسقارىپ كەلە جاتقان ۇشقىشتى سالوننان كورىپ قالساڭىز، تاڭدانباڭىز. بۇل اڭگىمەلەر جولاۋشىلار تاسىمالداۋشى اۋە كومپانيالارىنا قارسى پىكىر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەيبىر پايدالى كەڭەستەر جولاۋشىلاردىڭ قاپەرىندە جۇرسە دەگەن نيەتپەن ايتىلىپ وتىر. ساپارلارىڭىز قاشاندا وڭ بولسىن!
قايىرجان تورەجانوۆ
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2012
