ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ تۇتاستىعىن اڭساعان مۇستافا مۇراتى نەگە مەڭزەيدى؟

استانا. قازاقپارات - تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى يدەياسىن تۋ ەتىپ ۇستانعان اسا كورنەكتى ساياسي قايراتكەر، جالىندى پۋبليسيست، اۋدارماشى، جازۋشى،

XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ ەڭ جارقىن وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي بۇرىنعى كۇنتىزبە بويىنشا 1890- جىلدىڭ 25 - جەلتوقسانىندا، ال جاڭاشا ەسەپپەن 1891 -جىلدىڭ 7 -قاڭتارىندا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى سۇلۋتوبە ماڭىنداعى نارشوقى قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. باستاپقىدا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان زەردەلى مۇستافا ءدىني بىلىممەن قاتار، مۋزىكادان دا ساباق العان.

بالا كەزىنەن دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن دا ونەرى بولعان. ەرەكشە ۇعىمتال، دارىندى پەرزەنتىنىڭ ورىسشا ءبىلىم الۋىن، سانالى ازامات بولىپ، ءوز حالقىنىڭ جوعىن جوقتاۋىن، مۇڭىن مۇڭداۋىن ارمان ەتكەن اكەسى وزگە تۋىستارىنىڭ قارسىلىعىنا قۇلاق تۇرمەستەن، مۇستافانى اۋىلدان الىسقا، اقمەشىتكە وقۋعا اتتاندىرعان. قالاداعى قايناعان تىرشىلىككە اۋەلدە توسىرقاي قاراپ، ورىسشا سويلەگەندەردى كورىپ، ءوزىن ەشقاشان ولاي سويلەي المايتىنداي سەزىنگەن جانە ازداپ جۇرەكسىنگەن مۇستافا ازعانتاي ۋاقىتتىڭ ىشىندە قالالىق مادەنيەتتى دە، ادامزاتتىق ىلگەرى ءىلىم-بىلىمدى دە تەرەڭ مەڭگەرىپ شىعادى.

پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن بوزبالانىڭ ۇلكەن ساياساتقا ارالاسۋىنا ىقپال ەتكەن ءبىردەن-بىر ادام - الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ. بىلىمدىلىگىن، تاباندىلىعىن ەرتە باستان اڭعارعان ءاليحان مۇستافانى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ حاتشىلىعىنا ۇسىنادى. بۇل رەتتە ءاليحاننىڭ دا، ۇلىنىڭ ءوز حالقىنا ادال قىزمەت ەتەتىن زيالى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىن ارمان ەتكەن شوقايداي ابزال اكەنىڭ دە ءۇمىتى الداعان جوق.

مۇستافا ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىن تۋعان حالقىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس تۇركىستان اۋماعىنداعى تۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولۋى جولىنداعى كۇرەسكە ارنادى، سوڭعى دەمى بىتكەنشە: «تۇركىستان ءۇشىن ءولۋ، تۇركىستان ءۇشىن جان بەرۋ بارىمىزگە ءبىر ماقسات، ءبىر مۋحاببات ۋازيفا بولماق. مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك!» - دەپ ءوتتى. مۇستافا شوقاي كوكسەگەن تۇركىستان اۆتونومياسى، تاريحشى عالىم مامبەت قويگەلدىنىڭ پىكىرىنشە، «...ءجاي ءبىر قالالىق، تۇيىق ساياسي قۇبىلىس ەمەس ەدى. ءبىراق كەڭەستىك تاريحنامادا ونىڭ تاريحي ماڭىزىن تومەندەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن سونداي ماعىنا بەرۋگە تىرىستى».

ۇلتتىق تۇتاستىققا، قازاق ەلىن تاۋەلسىز، ىرگەلى ەل ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىس وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنا ورتاق ماقسات بولدى. تەك ونى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، ءارقايسىسى ءارتۇرلى جولدى تاڭدادى. مىسالى، 1917 -جىلى قازاق قايراتكەرلەرى، ينتەلليگەنسياسى اراسىندا قازاق وبلىستارىنىڭ تۇركىستانمەن بىرىگۋ مۇمكىندىگىنە بايلانىستى قاراما-قارسى ەكى پىكىر بولدى. م. شوقاي يدەياسىن قولداۋشىلار «ورىستىڭ وتارشىلدىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ورتا ازيا ەلدەرى بولىپ بىرىگۋىمىز كەرەك» دەسە، «اۆتونوميا قۇرۋ - ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋ، مەملەكەت بولىپ، ءىس اتقارۋ وڭاي ەمەس، ءبىزدىڭ قازاق ءىس اتقاراتىن ازاماتقا جۇتاپ وتىرعان بولسا، ءبىزدىڭ جالپى قازاق قاراڭعى بولسا، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ قاراڭعىلىعى ءهام شەبەر ادامنىڭ جوقتىعى بىزدەن ون ەسە ارتىق» دەپ بىلگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ «ورتا ازيا بولىپ بىرىگۋگە بولمايدى» دەپ ەسەپتەدى. الايدا كۇللى قازاق مەملەكەتىنىڭ تاعدىرى بارلىق قازاق ۇلتىنىڭ قولداۋىنا تاۋەلدى ەكەندىگىن الاشوردا باسشىلارى دا، مۇستافا شوقاي دا تۇسىندى. الاشوردا وكىمەتى قۇرىلعان بەتتە تۇركىستان ولكەسى قۇرامىنداعى قازاق جۇرتىمەن بىرىگۋ جولدارىن قاراستىرۋعا كىرىستى. وكىنىشكە قاراي، تۇركى جۇرتىنىڭ تۇتاستىققا، ازاتتىققا باعىتتالعان تالپىنىسى تۇنشىقتىرىلىپ، الاشوردا وكىمەتى دە، تۇركىستان اۆتونومياسى دا كۇشپەن تالقاندالدى. ءسويتىپ، مۇستافانىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇلاسقان ەميگراسيالىق قىزمەتى باستالدى.

م. قويگەلدىنىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەك، «ونىڭ مۇنداي قادامعا بارۋى بەلگىلى دارەجەدە ازاماتتىق ەرلىكپەن بىردەي بولاتىن». مۇستافا شوقاي - شىن مانىندە، ەميگراسياعا كەتكەن جانە شەتەلگە باس ساۋعالاپ ەمەس، ساياسي كۇرەستى جاڭا جاعدايدا جالعاستىرۋ ءۇشىن بارعان تۇركىستاندىق تۇڭعىش تۇلعا. ءبىر انىعى، مۇستافا شوقاي ەميگراسيادا وتكەن 20 جىل عۇمىرىندا وتانىنان ەش قول ۇزبەگەن. ەلدە قالعان الاش ارىستارى دا مۇستافامەن ەبىن تاۋىپ قارىم-قاتىناس جاساۋعا، ونىڭ جاعدايىنان حاباردار بولىپ وتىرۋعا تىرىسقان. مىسالى، «امىرە قاشاۋبايەۆ پاريجگە ءان ايتۋعا بارعاندا ول ۇلتاراعىنىڭ استىنا جاسىرىپ، مۇستافاعا ارنايى حات جولداعان» دەگەن دە دەرەك بار. پاريجدە ءان سالۋمەن بىرگە، «حالىق جاۋىمەن» جۇزدەسىپ قايتقانىن ءبىلىپ قويعان ءۇش ءارىپتىڭ جانسىزدارى اقىرى امىرەنىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، تۇبىنە جەتىپ تىنعان.

مۇستافا شوقاي كەڭەستەر وداعىندا ورىن الىپ جاتقان اسىرا سىلتەۋلەر مەن سولاقاي ساياسات سالدارلارىنان باسپاسوز مالىمەتتەرى ارقىلى ۇنەمى حاباردار بولىپ وتىرادى. ءوزى دە ورىس، فرانسۋز، تۇرىك جانە اعىلشىن تىلدەرىندە شىعاتىن ءارتۇرلى گازەت-جۋرنالدارعا تۇركىستان ماسەلەسى تاقىرىبىن تەرەڭ ءارى باتىل قوزعاعان ماتەريالدار جاريالاپ تۇردى. سونىمەن بىرگە «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان» جۋرنالدارىنىڭ شىعۋىنا تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتتى. «ياش تۇركىستان» شەتەلدەردەگى رەسەيلىك تۇركى حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بۇرىن ۇزاق ۋاقىت شىعىپ تۇرعان جانە ەڭ ىقپالدى باسپاسوز ورگاندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا ۇلكەن ءىز قالدىردى.

بۇل كەزدەيسوق جەتىستىك ەمەس، مۇستافا شوقايدىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارىنان باستاپ باسپاءسوز سالاسىندا جيناقتاعان ۇلكەن تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى بولاتىن.

مۇستافا ماقالا جازۋ ادەتىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ قىزىپ تۇرعان ساتتەرىندە دە تاستاعان جوق. تۇتقىندار لاگەرلەرىندەگى جۇمىستارى كەزىندە دە ەستەلىكتەرى مەن العان اسەرلەرىن قاعازعا تۇسىرە جۇردى. كونس لاگەرلەردەگى تۇتقىنداردىڭ ادام توزگىسىز اۋىر حالىن كورىپ كەلگەننەن كەيىن: «گيتلەر مەن ستاليننىڭ كەمشىلىگى كوپ، ولار - شىن مانىندە، زالىمدار. مەن بۇلاردىڭ قايسىسى كۇشتىرەك ەكەن دەپ ويلامايمىن. شىندىعىندا، ولاردىڭ ساياسات پەن زۇلىمدىقتا دارەجەلەرى بىردەي»، - دەپ جازدى.

كەيىنىرەك نەمىس ارمياسىنىڭ گرۋپپەنفيۋرەرى س.س.يواحيمگە جازعان حاتىندا: «گەتە، فەيەرباح، باح، بەتحوۆەن، شوپەنگاۋەر سياقتى ۇلىلاردى تاربيەلەگەن ۇلتتىڭ تۇتقىندارعا جاساپ وتىرعان زۇلىمدىعىن كورە وتىرىپ، مەن تۇركىستان لەگيونىن باسقارۋ تۋرالى ۇسىنىستان جانە سىزدەرمەن ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتامىن»، - دەگەن مازمۇندا حات جازدى.

سونىڭ ارتىنشا، ياعني 1941 -جىلدىڭ 27 -جەلتوقسانىندا مۇستافا شوقايدىڭ جۇرەگى سوعۋىن توقتاتتى. بۇل جونىندەگى رەسمي انىقتامادا «سۇزەكتەن قايتىس بولدى» -دەپ كورسەتىلدى. ءبىراق جارى ءماريا شوقاي مۇستافانىڭ سۇزەكپەن تۇركىستاندا جۇرگەندە اۋىرعاندىعىن جانە وعان قارسى يممۋنيتەتى بولۋى تيىستىگىن ءوز ەستەلىكتەرىندە جازدى. سويتىپ، الاشتىڭ اياۋلى ازاماتىنىڭ قانداي جاعدايدا نە سەبەپتى دۇنيەدەن وتكەندىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر.

ابدىۋاقاپ قارا، تۇركياداعى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، شوقاي تانۋشى:

ساياساتقا باۋلىعان - ءاليحان بوكەيحانوۆ

تاشكەنتتەگى ەرلەر گيمنازياسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە مۇستافا شوقايدىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن، سالت-داستۇرىن ۇيرەنۋىنە باشقۇرتتاردان شىققان اتاقتى ەتنوگراف ابۋباكىر ديۆاەۆ قاتتى اسەر ەتكەن. تاشكەنت قالاسى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى بولعاندىقتان، جەرگىلىكتى حالىق پەن ورىس باسقارۋشىلارىنىڭ اراسىنداعى شيەلەنىستەر مەن قايشىلىقتاردى مۇستافا ءجيى كورگەن. سونداي-اق سول كەزدەگى ءتىلماشتاردىڭ دا ورىستاردىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن بايقاعان. ولار كوبىنەسە اقشاعا ساتىلىپ، پارا الىپ، اۋدارمانى تەرىس جاسايتىن بولعان. ال جەرگىلىكتى حالىق سوتقا شاعىناتىن كەزدە ارىزدارىن مۇستافاعا جازعىزادى ەكەن. مۇستافانىڭ ورىس تىلىنە جەتىك ەكەنىن بايقاعان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى سامسونوۆ ونى وزىنە تىلماشتىققا شاقىرادى. ول جاس بالا ءۇشىن ۇلكەن دارەجە بولاتىن. سوعان قاراماستان، مۇستافا شوقاي ءتىلماش بولۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. ويتكەنى ول كەزدە حالىق الدىندا ءتىلماشتاردىڭ بەدەلى جوق ەدى. ءسويتىپ، زاڭگەر بولۋدى ويلاعان ول قازان تاتارلارىنا بولىنگەن ستيپەنديامەن 1910 -جىلى جوعارى ءبىلىم الۋ ءۇشىن پەتەربۋرگقا بارادى.

پەتەربۋرگ مۇستافا شوقاي ءۇشىن بىلىم الۋ ورتالىعى عانا بولعان جوق. سونىمەن قاتار مۇستافانىڭ ساياسي تۇرعىدان ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاعداي جاساعان دا - وسى قالا. وتكىر ويلى مۇستافا شوقاي ستۋدەنت كەزىندە-اق ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كوزىنە تۇسكەن. ءسويتىپ، ءاليحان ونى ساياساتقا باۋلىعان. كەيىننەن مۇستافا شەتەلگە دە سول كىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا شىققان. ءبىر انىعى، مۇستافا الاش يدەياسىنان ەشقاشان اجىراعان ەمەس. ءوزى تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان ۋاقىتتا الاشوردانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترى قىزمەتىن دە قاتار اتقارعان. رەسەي پارلامەنتى ءۇشىن بەلگىلەنگەن سايلاۋلاردا دا ەكى جەردە كانديدات بولعان. ياعني مۇستافا شوقاي - ەكى ۇكىمەتتى ءبىر-بىرىنە جالعاۋشى دارا تۇلعا.

بەيبىت قويشىباي، جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى: «اۋرۋدان ءولدى» دەگەن تۇجىرىم ءالى دە كۇماندى

مۇستافا جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى حالقىنىڭ بىرلەستىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى. ءوزىنىڭ ءبىر ماقالاسىندا: «تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن، قىپشاقتى بىلاي قويىپ، تىپتى وزبەك، قازاق، تۇرىكمەن بولىپ بولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىستان تۇرىكتەرىن بولشەكتەپ، ولىمگە باستايتىن جول ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم»، - دەيدى. راسىندا، ورىستارعا ءبولىپ تاستاپ بيلەگەن وڭاي بولاتىن. بولشەۆيكتەر بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىر بولۋىن قالامادى. ال ءبىز ءۇشىن ءار تاراپقا ءبولىنۋ ول كەزدە وڭتايلى بولمادى.

پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قازاقتىڭ كوپ جەرىن مۇجىقتار تارتىپ العان. مۇستافا بولشەۆيكتەردىڭ «ەزىلگەن ەلگە پاتشا تارتىپ العان جەرلەردى قايتارامىز» دەگەن ۋادەسىن ورىنداماعانىن، ءتىپتى ودان سوراقىسىن ىستەگەنىن جازىپ، ونىڭ جانىندا پاتشالىق زامانداعى جەر ساياساتىنىڭ ءجىپ ەسە الماي قالعانىن بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن دايەكتەيدى. كەڭەستەردىڭ ورتا ازيادا ۇلتتىق-اۋماقتىق جىكتەرگە ءبولىپ، مەجەلەۋ جۇرگىزۋىن ەسكى «بولشەكتەپ ال دا، بيلەي بەر» ۇرانىن جاڭعىرتقان «سۇمپايى ساياسات» دەپ باعالايدى.

بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەنىنە 10 جىل بولعاندا وزدەرىن الەمگە ماقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن شەتەلدەن دەلەگاسيا شاقىرتىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاساندى جەتىستىكتەرىن كورسەتەدى. سونى مۇستافا اشكەرە ەتەدى. «تۇركىستان - كەڭەس بيلىگى استىندا» دەگەن ەڭبەگىندە بيلىكتىڭ ءىس جۇزىندە حالىقتى قالاي ەزىپ جاتقانىن جازادى. مۇنىڭ بارلىعىن كەڭەس وكىمەتى، ارينە، كەشىرە المايدى. ونىڭ ەلدە قالعان تۋىستارىن، ونىمەن ارالاسقان ادامداردى قۋدالايدى، جەكە باسىنا قارسى ءىس قوزعايدى. نەگىزى، مۇستافانى «اۋرۋدان ءولدى» دەگەن تۇجىرىم ءالى دە كۇماندى. ول قايتىس بولعان سوڭ، تۇتقىندار اراسىندا «ۋلاندى» دەگەن دەرەك تاراپ كەتەدى. ال جارى ماريانى مايىتكە جولاتپاي قويادى. سوعان قاراعاندا، ۋلانعاندىعى عاجاپ ەمەس...

مۇستافا شوقاي: قوقان اۆتونومياسى - تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ ناعىز فورماسى

... قوقان اۆتونومياسى ۇكىمەتى بار بولعانى ەكى اي ءتورت كۇن عانا ءومىر سۇرگەن ەدى. 1917 -جىلدىڭ 10 -جەلتوقسانىندا قۇرىلىپ، 1918 -جىلدىڭ 13 -اقپانىندا تاراتىلدى. قوقان ۇكىمەتىنىڭ نە وفيسەرى، نە اقشاسى، نە اسكەرى بولعان جوق. پوشتا، تەلەگراف، تەمىرجولداردىڭ ءبارى دە جاۋ قولىندا بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا دۇنيەگە كەلىپ، وسىنداي قىسقا عانا عۇمىر كەشكەن قوقان ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستان حالقىنىڭ ۇلتتىق تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ جولىندا كوزگە كورىنەرلىك ەشقانداي جۇمىس تىندىرا الماعانى تابيعي ەدى. ءتىپتى بۇل ۇكىمەتتىڭ وسىنداي جاعدايدا قۇرىلىپ، 64 كۇن ءومىر سۇرە الۋىنىڭ ءوزى تاڭعالارلىق قۇبىلىس دەۋگە بولادى. ارينە، قوقان اۆتونومياسى تۇركىستان ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ماقساتى دا، فورماسى دا ەمەس. ول تەك تۇركىستان ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ سول ءبىر كەزەڭدە باسىپ وتۋگە تيىس بولعان كەزەكتى ءبىر قادامى عانا بولاتىن. ەگەر ول كەزدە تۇركىستانعا، ۋكراينا مەن كاۆكازياداعى سياقتى، قولايلى سىرتقى ساياسي جاعداي تۋىلا قالعاندا، ول ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەشبىر ەكىلەنبەستەن-اق جاريالاپ جىبەرگەن بولار ەدى. ءبىز تاريحي ۇقساستىعى كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن ءبىر داۋىردە ءومىر سۇردىك. كومەك الىپ، ءۇمىت ارتاتىن كورشىمىز بولمادى. سوعان قاراماستان، مىنا ءبىر شىندىقتى ايتا كەتكەنىمىز ءجون بولار ەدى. كونە رەسەيگە قاراعان ولكەلەر، كەيىننەن كەڭەستىك رەسەيدىڭ دە بۇعاۋىنا ءتۇسىپ قالعان ولكەلەر اراسىندا تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسۋ جولىنا تۇڭعىش رەت تۇركىستان ءتۇسىپ وتىر.

قوقان اۆتونومياسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى سول كەزدىڭ وزىندە تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ ناعىز فورماسىن بەرە بىلگەندىگىندە ەدى. ءبىزدىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمىز تاريحىندا قوقان اۆتونومياسى ءوزىنىڭ وسىنداي ەرەكشەلىگىمەن تەرەڭ ءىز قالدىرىپ كەتتى.

(«قوقان اۆتونومياسى (1917-1937 ج ج.)»، مۇستافا شوقاي. تاڭدامالى، 2-توم، الماتى، «قاينار»، 1999- جىل)

كوشىم ەسماعامبەتوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: مۇستافا كۇرەس تەتىكتەرىن قالىپتاستىردى

مۇستافا شوقاي ءبىر ساتكە دە ساياسي كۇرەستەن جەكە باسىن ارتىق كورگەن ادام ەمەس. ول شەتەلگە باس ساۋعالاپ ەمەس، ساياسي كۇرەستى جاڭا جاعدايدا جالعاستىرۋ ءۇشىن بارعان. م.شوقايدىڭ ساياسي كۇرەس كونسەپسياسىنىڭ تۇپكى ماقساتى تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋىنا نەگىزدەلگەن. ونىڭ ساياسي باعدارلاماسى پولشا باسشىسى مارشال يوزەف پيلسۋدسكيدىڭ سىرتقى ساياساتىندا ۇستانعان باعىتىنا سايكەس كەلەدى دە، جالعىز م.شوقاي عانا ەمەس، بارلىق ەميگراسيالىق كۇش پولشا قارجىلاندىرىپ وتىرعان «پرومەتەي» ۇيىمىنا بىرىگەدى. سونىمەن بىرگە م.شوقاي كۇرەس تەتىكتەرىن قالىپتاستىردى: «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمى قۇرىلىپ، العاشقى كۇننەن ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. كەيىن ونى ءوزى باسقاردى. باسپاءسوز ورگاندارى - «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان» جۋرنالدارى ۇيىمداستىرىلدى. ءوز كوزقاراستارى مەن ساياسي كۇرەس كونسەپسياسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا «دني»، «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە، «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان»، فرانسۋز تىلىندەگى «پرومەتەي» جۋرنالدارىندا، اعىلشىن، فرانسۋز، پولياك باسىلىمدارىندا جۇزدەگەن ماقالا جاريالاعان. فرانسۋز، ورىس، تۇرىك تىلدەرىندە ءۇش كىتاپ جازعان. 1925- جىلى، 1929 -جىلى ەكى رەت، 1933، 1934 جىلدارى لوندوندا بولىپ قايتادى.

م.شوقايدىڭ ۇلى تۇلعا ەكەندىگىن قاتار جۇرگەن مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق مويىنداعان. ۋكراينا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.شۋلگيننىڭ م.شوقاي قايتىس بولعاننان كەيىن: «ەگەر تۇركىستان تاۋەلسىزدىك الىپ، م.شوقاي ءتىرى بولسا، ول دجاۆاحارلال نەرۋ، اتاتۇرىك سياقتى قايراتكەر بولار ەدى»،- دەپ باعالاۋىندا ۇلكەن شىندىق جاتىر.

دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ، ق ع ا اكادەميگى: شەتەلگە كەتكەنىنىڭ ءوزى كورەگەندىك بولدى

مۇستافانىڭ ولىمىنە ەكى بولجامنىڭ ءبىرى تۇتقىندار لاگەرلەرىن ارالاپ جۇرگەندە سۇزەككە شالدىققان دەسە، ەكىنشىسى كايۋمحان دەگەن كومەكشىسى ۋ بەرىپ ءولتىردى دەيدى. مەنىڭشە، ەكەۋى دە نەگىزسىز. بىرىنشىدەن، ونداي اۋرۋ پايدا بولسا، نەمىستەر اۋرۋ وشاعىن بىردەن ورتەپ جىبەرەر ەدى. ەكىنشىدەن، مۇستافا 1941- جىلى 27 -جەلتوقساندا قايتىس بولدى. ول تۇركىستان لەگيونىن قۇرىپ تا ۇلگەرگەن جوق. دەمەك، كايۋمحان ونى قىزعاناتىنداي جاعداي بولعان جوق. «مۇستافا وتانىنا وپاسىزدىق جاسادى، نەمىستەرگە ساتىلىپ كەتتى» دەگەن پىكىرگە مەن ەشقاشان قوسىلمايمىن. ەگەر مۇستافا ساتقىن، نەمىستىڭ قولشوقپارى بولسا، ولمەي، ءتىرى قالار ەدى.

ءبىر جاعىنان، مۇستافانىڭ شەتەلگە كەتكەندىگىنىڭ ءوزى كورەگەندىك بولدى. ەگەر ەلدە قالىپ قويسا، ءبارىبىر 1937 -جىلعى رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولىپ، الەمدىك ماسشتابتا جۇمىس جۇرگىزە الماس ەدى. مۇستافانىڭ جۇرگىزگەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە سوۆەتولوگ دەگەن يدەولوگيالىق باعىت قالىپتاستى. كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، بۇرىنعى ۇلت رەسپۋبليكالارى اتانعان ايماقتار ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەندە، بۇل الەمدىك جۇيەنى ىدىراتۋدا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ۇلەسى زور بولعاندىعى ايتىلىپ جاتتى. الايدا وسىلاردىڭ بارىنە جول سالعان - م.شوقايدىڭ باستاماسى. وسىنى ءبىلۋىمىز كەرەك، تالماي ايتا بەرۋىمىز كەرەك. كوپشىلىكتىڭ مۇستافاعا دەگەن بۇرىس كوزقاراسى ۋاقىت وتە كەلە تۇبىرىمەن وزگەرەتىن بولادى. الەم تانىعان مۇستافانى ءوز جۇرتىنىڭ دا لايىقتى دەڭگەيدە دارىپتەيتىن ۋاقىتى ءالى كەلەدى.

قاسىمحان بەگمانوۆ، اقىن، «مۇستافا شوقاي جولىمەن» ەكسپەديسياسىنىڭ جەتەكشىسى: مۇستافانىڭ ءومىرى - تاربيە ءۇشىن تاپتىرمايتىن تاقىرىپ

م.شوقايدىڭ ءومىرى - وتە سيرەك كەزدەسەتىن تاڭعاجايىپ ءومىر، سونداي-اق بۇل - جاستاردى تاربيەلەۋدە تاپتىرمايتىن تاقىرىپ. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ونى تۇلعا رەتىندە تانىپ-بىلە الماي ءجۇرمىز. ءتىپتى مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان جىلىنىڭ وزىندە ءالى كۇنگە دەيىن كۇمان بار. قازىر 1890- جىلى تۋعان دەپ ءجۇرمىز. ءبىراق مەن سويلەسكەن ادامداردىڭ بارلىعى «ودان ۇلكەندەۋ بولاتىن» دەيدى. مۇنىڭ بارىنە عىلىمي جۇيە، دالدىك قاجەت. سول سياقتى ءبىرقاتار تاريحشىمىز وسى كۇنگە دەيىن مۇستافانىڭ ايەلى ماريانى «مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان» دەپ كەلدى. ال مەن ماريا شوقايدىڭ بەيىتىنىڭ باسىندا كرەست تۇرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم.

مۇستافاتانۋ عىلىمىندا مۇلدە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءبىر نارسە - مۇستافا قىزمەتىنىڭ كاۆكاز باعىتى. سونداعى «ۆولنىي گورەس»، «بوربا» گازەتتەرىندەگى ەڭبەكتەرى، حابارلارى - ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە. وسى ورايدا، ءبىر قىزىعى، كاۆكاز بويىندا التى-اق سانى شىعىپ ۇلگەرگەن «نا رۋبەجە» جۋرنالىن ءبىزدىڭ كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز گازەت دەپ قاتەلەسەدى. ايتا بەرسەك، انىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن، كەيبىرەۋلەر ۇساق-تۇيەك دەپ ەسەپتەيتىن مۇنداي نارسەلەر از ەمەس.

قورىتا ايتقاندا...

الاش جۇرتىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى مۇستافا شوقايدىڭ ادامي ءبىتىم-بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، جالپى ءومىربايانى جونىندەگى دەرەكتەر مۇلدە جوقتىڭ قاسى. بۇگىنگى مۇستافاتانۋشىلاردىڭ دەنى ماريا شوقايدىڭ ول تۋرالى وسىدان جارتى عاسىرداي بۇرىن، ياعني 1963- جىلى جارىق كورگەن ەستەلىكتەرىنە جۇگىنگەننەن وزگە تىندىرىپ جاتقان ىستەرى شامالى. ال ماريا شوقايدىڭ «ءومىربايان جازۋدىڭ قيىن شارۋا ەكەندىگىن»، ونىڭ ۇستىنە وزىنە «ەڭ جاقىن ادام جايلى تولقىماي وتىرىپ جازۋ دا مۇمكىن ەمەستىگىن» ەسكەرتكەندىگىن ويلاساق، ەستەلىكتە مۇستافاعا قاتىستى كوپتەگەن جايتتىڭ تولىق قامتىلماعاندىعى زاڭدى دا، تۇسىنىكتى دە. دەمەك، الاشتىڭ ايتۋلى قايراتكەرىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن، ماقسات-مۇراتىن، ءالى دە نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان ەڭبەكتەرىن ءوز دارەجەسىندە جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋ، مۇستافاتانۋ سالاسىن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرۋ قاجەت-اق.

اۆتور: روزا راقىم قىزى

دەرەككوزى: «الاش ايناسى» گازەتى. 2011