جاڭا ايدا جارىلقا: قازاق حالقى ايدىڭ قانداي قۇپيالارىن بىلگەن؟
13-شىلدەدە قازاقستاندىقتار ايمەن بايلانىستى ەكى ەرەكشە قۇبىلىستى تاماشالادى. بۇل - ايدىڭ تولعان جانە جەرگە اسا جاقىنداعان ءساتى. مۇنى استرونوميالىق تىلدە «پەريگەي» دەپ اتايدى. پەريگەي 13-شىلدە كۇنى نۇر-سۇلتان ۋاقىتى بويىنشا 15.09-دا ورىن الدى. بۇل ۋاقىتتا اي جەردەن 357263 شاقىرىم قاشىقتىقتا بولدى. ال تولعان اي ءتۇن ورتاسىندا كورىنىپ، ونى ادامدار تاڭ بوزارعانشا دەيىن تاماشالاي الدى. تولعان اي فوتوتىلشىلەردىڭ دە وبەكتيۆىنە ءىلىندى.
ايمەن بايلانىستى بۇل ەرەكشە قۇبىلىستار نەگە اركەز ادامداردى باۋراپ الادى؟ بۇل ماتەريالدا وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەمىز.
اي جانە حالىق دانالىعى
قازاق حالىق دانالىعىندا اي ەرەكشە رول وينايدى. وعان «ەسكى ايدا ەسىركە، جاڭا ايدا جارىلقا»، «اي كوردىم - امان كوردىم، باياعىداي زامان كوردىم»، «ايىڭ تۋسىن وڭىڭنان...» سىندى بابالاردان قالعان سوزدەر ايعاق. بۇل اتالعاندار باتا تەكتەس تىلەكتەر عانا، ايتپەسە، اۋا رايىن بولجاۋعا قاتىستى ايتىلعان سوزدەر ءتىپتى كوپ.
اي اسەرىنەن تەڭىزدەردىڭ تارتىلىپ، تولىساتىنىن، اۋا رايىنىڭ قۇبىلاتىنى، ءتىپتى جويقىن اپاتتاردىڭ دا اي ىقپالىمەن بولىپ جاتاتىنىن قازاق حالقى ارىدەن بىلگەن. ماسەلەن، «شالقالاپ اي تۋسا، وزىنە جايلى، شارۋاعا جايسىز. تىك تۋسا، وزىنە جايسىز، شارۋاعا جايلى» دەگەن دانالىق ءسوز بار. تابيعات تامىرشىلارى بۇل قۇبىلىستى تاپ باسىپ ايتقان.
ولاردىڭ پايىمىنا سەنسەك، اي قىزىل تۇسپەن ساقينالانىپ، بۇل شەڭبەر كەڭەيىپ بارىپ، كوزدەن جوعالاتىن بولسا، كەلەر كۇن اشىق بولادى. وسىنداي ەكى شەڭبەر نە ءبىر كۇڭگىرت شەڭبەردى كوزىڭىز شالسا، قاتتى سۋىقتى كۇتە بەرىڭىز. اي بۇلىڭعىر تارتسا، كۇن جاڭبىرلى بولادى دا، اشىق بولسا، كۇن دە بۇلتسىز بولماق.
ايعا قاراپ، كەلەر كۇننىڭ ەمەس، جالپى جىلدىڭ دا اۋا رايىن بولجاي بەرۋگە بولادى. ايتالىق، اي قورالانسا، جاز جاڭبىرلى، ال قىس قارلى، بوراندى بولادى دەگەن ءسوز. ايعا قاتىستى ىرىمدار دا كوپ. جاڭا اي تۋعان كۇنى تۇسكەن كەلىننىڭ قۇرساعىن بەرەكەلى ساناعان. مۇنداي كەلىندەر ادەتتە دۇنيەگە كوپ بالا اكەلەدى، ال مۇنداي شاقتا دۇنيەگە كەلگەن بالا عۇمىرلى بولادى، ۇزاق ءومىر سۇرەدى دەپ ەسەپتەگەن.
ايدىڭ ادامعا اسەرى
اي باسقا- باسقا، مىنەز- قۇلىققا دا قاتى اسەر ەتەدى. ادامنىڭ بيوىرعاعىنا اسەر ەتۋ ارقىلى، ونىڭ كوڭىل- كۇيىن، جۇمىسقا بەلسەندىلىگىن، ءتىپتى اسقورىتۋىنا شەيىن وزگەرتەدى. وسىعان وراي، عالىمدار ايدىڭ تولعان، تۋعان كۇندەرىندە اراق- شاراپ اتاۋلىدان اۋلاق جۇرۋگە كەڭەس بەرەدى. ويتكەنى، سپيرتتىك ىشىمدىكتەردىڭ ۋلاندىرعىش اسەرى اي كەزەڭدەرىمەن دە تىعىز بايلانىستى.
اسىرەسە، ايدىڭ ءۇش جاڭاسىندا - اي تۋعانعا دەيىنگى ءبىر، اي تۋعان جانە اي تۋعاننان كەيىنگى ءبىر - بارلىعى ءۇش كۇندە ادامنىڭ بيوىرعاعى تىم السىرەپ، اعزا اراقتىڭ ۋىنا قارسى تۇرا الماي قالادى. بۇل كۇندەرى باۋىردىڭ سۇزگىلىك قابىلەتى دە تومەندەيدى، سوعان وراي، سپيرت بىردەن قانعا ءسىڭىپ، دەنساۋلىقتى قۇرتادى.
اي - جەردىڭ جالعىز سەرىگى
عالىمداردىڭ انىقتاما بەرۋىنشە، اي - جەردىڭ وزىنەن جارىق شىعارمايتىن تابيعي سەرىگى جانە جەرگە ەڭ جاقىن اسپان دەنەسى. ول جەردەن قاشىقتىعى 356,4 مىڭ - 406,8 مىڭ شاقىرىم قاشىقتىقتا اينالىپ جۇرەتىن بولسا، ونىڭ ورتاشا قاشىقتىعى - 384,4 مىڭ شاقىرىمدى قۇرايدى.
بۇل جەردە ايتا كەتەتىن جايت، ايدىڭ بيىل جەردەن 357263 شاقىرىم قاشىقتىقتا ءوتۋى - رەكوردتىق كورسەتكىش ەمەس. ءسىبىر مەملەكەتتىك گەوجۇيەلەر جانە تەحنولوگيالار ينستيتۋتى سايتىنداعى مالىمەت بويىنشا، تاريحتا بەلگىلى رەكوردتىق كورسەتكىش 1912 -جىلى تىركەلگەن. بۇل جىلى جەر مەن اي اراسىنداعى قاشىقتىق تاريحتا بەلگىلى 356375 شاقىرىم قاشىقتىقتى قۇراعان.
ايدىڭ جەردى ءبىر مارتە اينالىپ شىعاتىن ۋاقىتى - 27,32 تاۋلىكتى قۇرايدى. مۇنى «سيدەرلىك اي» نەمەسە «جۇلدىزدىق اي» دەپ اتايدى. جالپى، بۇگىنگى عىلىمعا ايدىڭ قۇپيالارى جايلى بەلگىلىسىنەن بەلگىسىزى كوپ. ءبىراق، سول بەلگىلىنىڭ ءوزىن ءبارىنىڭ بىلە بەرمەيتىنى تاعى بار. مىسالى، ايدىڭ وزىنەن جارىق شىعارمايتىن اسپان دەنەسى ەكەنىن كوپ ادام بىلمەيدى. ويتكەنى، «ايدىڭ جارىعى» دەگەن تىركەس بار، ودان قالدى ايجارىق دەگەن قىزداردىڭ ەسىمى دە بۇل سوزگە دالەل.
ارينە، اي كوزگە جارقىراپ كورىنىپ تۇرعان سوڭ، مۇنىڭ ايىبى جوق بولار، دەگەنمەن، اي وزىنە تۇسكەن كۇننىڭ جارىعىن عانا شاعىلىستىراتىنىن ءبىلىپ جۇرگەن ءجون.
ايدا دا ءتورت مەزگىل بار
سونداي- اق، ەكىنىڭ ءبىرى ايدا ءدال جەردەگىدەي 4 مەزگىلدىڭ بولاتىنىن بىلە بەرمەيدى. ال راسىندا ايدا دا كوكتەم، جاز، كۇز، قىس بولادى. ولار، ارينە، ءدال جەردەگىدەي سيپاتتا جانە ۇزاقتىقتا ەمەس، دەگەنمەن ءار مەزگىل ادامداردىڭ مىنەز- قۇلقى مەن بەلسەندىلىگىنە ءارقيلى اسەر ەتەدى. ايتالىق، ايدا قىس بوپ جاتقاندا، جەردەگى ادامداردى جالقاۋلىق باسادى، بيوىرعاقتارى تومەندەپ، السىرەيدى.
ءبىراق، جاقسىسى - ايدىڭ قىسى جەردەگىدەي 3-ايلاپ جاتىپ المايدى، 7 كۇندە جاڭا اي تۋدىرىپ، تىزگىندى كەلەسى مەزگىلگە بەرە سالادى. جاز دا ءدال وسىلاي، 7 كۇنمەن شەكتەلەدى. ءبىراق، مۇندا اي تۋمايدى، تولادى. مىنە، بۇل كەزدە كەرىسىنشە، ادامداردىڭ كۇش- قايراتى تاسىپ، ومىرگە دەگەن قۇلشىنىستارى ارتىپ سالادى. بالالاردىڭ «ايداي تولعان كەزىمدە، بي بيلەيمىن دوڭگەلەپ.. .» دەپ اندەتەتىنى دە وسىدان بولسا كەرەك. كوكتەم مەن كۇز ىلعالداندىرۋى مەن قۇرعاتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
قازاق حالقى ايدىڭ سۇلۋلىعىنا بالاپ، قىزدارىنا ايدانا، ايسۇلۋ، ايساۋلە، ۇلدارىنا ايبەك، ايدوس تەكتەس ەسىمدەر ەنشىلەيدى. يسلام دىنىندە دە ايدىڭ ورنى زور. مەشىت، كۇمبەز، كەسەنە ۇستىنە جارتى اي بەلگىسى ورناتىلاتىنى بەلگىلى. مۇنداعى ماعىنا: اي - نۇر سەكىلدى.
حالىقتىق نانىم- سەنىمدەردە تومەندەگىدەي دە تۇسىنىكتەر بار:
ايدىڭ جاسىل رەڭگە بويالۋى - قۇرعاقشىلىقتىڭ حابارشىسى؛
ايدى ساقينا قورشاسا - جەل تۇرادى دەگەن ءسوز؛
اي مۇيىزدەرى ۇشكىرلەنسە - جەل تۇرىپ، جۋانداسا - سۋىق بولادى؛
كۇزدىڭ ورتاسىندا اي مۇيىزدەرى جەل باعىتىن كورسەتەدى.
اي اپات اكەلە مە؟
اي - جەردەگى سۋدىڭ تاسىپ، تارتىلۋىنا دا ىقپال ەتەدى. بۇل قۇپيانىڭ جاۋابىن عالىم يسااك نيۋتون بەرگەن. ول جاۋاپ - بۇكىلالەمدىك تارتىلىس كۇشى. مۇنىڭ ىشىندە اي مەن جەردىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن تارتىلىس كۇشى ءتىپتى ەرەكشە. اي جەردى ءبىر جىل ىشىندە 13,5 رەت اينالىپ شىعادى ەكەن. ءار كۇن سايىن اي 52 مينۋتقا كەشىگىپ تۋىپ وتىرادى. دەمەك ءار 12 ساعات 26 مينۋت سايىن ايدىڭ جەردى تارتۋ كۇشىنىڭ اسەرىنەن تەڭىز سۋى تاسىپ، قايتا قايتىپ وتىرادى.
مۇنداي قۇبىلىستاردىڭ ەڭ كۇشتى بولاتىن كەيبىر كەزدەرىندە سۋ عانا ەمەس، جەر بەتى قاباتتارى دا كوتەرىلىپ، تولقۋعا ۇشىرايدى. ايدىڭ اسەرىنەن ءتىپتى جانارتاۋلار اتقىلايدى. اۋا رايى كۇرت قۇبىلادى.
ايدىڭ جەردەن بەلگىلى ءبىر قاشىقتىققا جاقىنداپ جانە الىستاۋىنان ونىڭ جەر قاباتىنا تيگىزەتىن ىقپالى دا وزگەرىپ وتىرادى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، اي بەتىندەگى قۇبىلىستار جيىلەگەن سايىن جەر بەتىندەگى ءزىلزالالار سانى دا ارتىپ وتىرادى. بۇل زەرتتەۋلەر جەراستى دۇمپۋلەردىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ايدىڭ اسەرى ەكەنىن دالەلدەيدى.
Informburo
