كرەملدەن التاي قازاقتارىنا كەلگەن پارمەن
سونىڭ ءبىرى - شىنجاڭ ولكەسىندەگى التاي قازاقتارىنىڭ جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرگە قارسى كوتەرىلىسى. بۇل وقيعانىڭ تۋىنداۋىنا نەگىزگى سەبەپ، 1937-1938 -جىلدارى كەڭەس ەلىندە جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيا ناۋقانى 1938 -جىلدىڭ سوڭىن الا قىتاي قازاقتارى اراسىندا دا جالعاسۋى ەدى.
ويتكەنى، ول كەزدە شىنجاڭ ولكەسىن باسقارۋشى وكىل شەن شيساي ك س ر و كوسەمى ستاليننىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋشى قۋىرشاق بيلىك يەسى بولىپ سانالاتىن.
ءبىراق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان تۇستا شەن شيساي قامقورشىلىق تانىتىپ كەلگەن كەڭەس ەلىنەن قول ءۇزدى. سەبەبى، ول بۇل سوعىستا كەڭەس ارمياسى ءسوزسىز جەڭىلەدى دەپ ويلادى.
ءسويتىپ، 1943 -جىلدىڭ باسىندا شىنجاڭدا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەڭەستىك ماماندار مەن اسكەري كۇشتىك قۇرىلىمدارىن ەلدەن الاستاتىپ، ونىڭ ورنىنا چان كايشي (جياڭ جيەشى) باسقارعان گومينداڭ اسكەرلەرىن ەنگىزدى. شىنجاڭ ولكەسىن باقىلاۋ قولدان شىعىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان ستالين ولكەدە گومينداڭ اسكەرىنە قارسى تۇرعان جالعىز كۇش وسپان باتىردى قولداۋ قاجەت دەگەن شەشىم شىعاردى. بۇل ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن شىنجاڭ- التاي وڭىرىنە شەكارالاس موڭعوليانى پايدالانۋدى كوزدەدى.
ونىڭ سىرتىندا، باتىس شەكارادا پايدا بولعان سوعىس ءورتى اراتتاردىڭ دا مازاسىن قاشىرىپ ىعىر بولا باستاعان- تىن. موڭعوليا باسشىسى چويبالسان 1943 -جىلى ك س ر و سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆ. مولوتوۆقا حات جولداپ، باتىس شەكاراداعى تۇراقسىزدىققا بايلانىستى قىتاي ەلىنە رەسمي نوتا جولداۋعا رۇقسات سۇرايدى.
1943 -جىلدىڭ 27 -جەلتوقسانىندا موڭعولياداعى ك س ر و- نىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ي. يۆانوۆ ۇكىمەت ءتوراعاسى چويبالسانعا جولىعىپ، وعان «دەرەۋ كەلسىن» دەگەن ماسكەۋدىڭ سالەمىن جەتكىزەدى. 1944 -جىلدىڭ 14 -قاڭتارى كۇنى ماسكەۋگە تابانى تيگەن موڭعوليا باسشىسىن ك س ر و سىرتقى مينيسترلىگىندەگى شىنجاڭ ماسەلەسىمەن اينالىسۋشى ۆ. دەكانوزوۆ كۇتىپ الادى.
قاڭتار ايىنىڭ 22 سى كۇنى شىنجاڭ ماسەلەسى بويىنشا مولوتوۆ، يۆانوۆ، چويبالسان ۇشەۋىن ستالين قابىلدايدى. بۇل باسقوسۋدان شىققان قورىتىندى: شىنجاڭداعى گومينداڭ كۇشىن السىرەتۋدىڭ جولى وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەردى پايدالانۋ دەگەنگە توقتالادى. ستالين دەرەۋ ارميا گەنەرالى ا. انتونوۆ پەن زابايكالە اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى م. كوۆاليەۆتى شاقىرىپ الىپ، چويبالسان ارقىلى وسپانعا بەرەتىن قارۋ- جاراقتىڭ مولشەرىن ايتىپ، دەرەۋ ورىنداڭدار دەگەن بۇيرىق بەرەدى.
ءسويتىپ، ستاليننىڭ بۇيرىعى بويىنشا 1944 -جىلدىڭ 28 -اقپانىندا موڭعوليانىڭ باتىسى قوبدا ايماعىنىڭ الاتوبە دەگەن جەرىندە چويبالسان مەن وسپان جولىعادى. بۇل كەزدەسۋ 3 ساعات 30 مينۋتقا سوزىلعان. چويبالساننىڭ قاسىندا ەلشى يۆان الەكسەيەۆيچ يۆانوۆ بىرگە بولادى. وسپان باتىردىڭ ساربازدارى قابىلداعان قارۋ- جاراق تۋرالى حاتتامادا:
1- بەساتار - 395. 2- جەڭىل پۋلەمەت - 30. 2- اۋىر پۋلەمەت - 6. 3- گراناتا - 2000. 5. بەساتار وعى - 200000. 6. اۆتومات - 45. 7. اۆتوماتتىڭ وعى 100000 دەپ كورسەتىلگەن.
وسىلاردى وتكىزىپ بەرۋشى رەتىندە حاتتاماعا موڭعوليا ىشكى ىستەر ءمينيسترى شاعدىرجاپ، گەنەرال- مايور كۋرباتوۆ جانە حاسەن پاناتاروۆ دەگەن قازاق ازاماتى قول قويعان.
ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي، ياعني ناۋرىزدىڭ 5 ى كۇنى مارشال چويبالسان كوتەرىلىس باسشىسى وسپان باتىرمەن ەكىنشى رەت قايتا جولىعادى. بۇل كەزدەسۋدىڭ حاتتاماسى قاعازعا تۇسپەگەن. ءبىراق، سول تۇستا موڭعوليا اۋە كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى، قازاق گەنەرالى جايسانىپ (زايسانوۆ) ءمۇدارىس ۇلى ول ەكەۋىنە ءتىلماشتىق جاساعان.
ياعني، ەرتەڭىندە، ناۋرىز ايىنىڭ 6 سى كۇنى چويبالسان ستاليننىڭ اتىنا بۇيرىقتىڭ ورىندالعانى تۋرالى: «ماسكەۋ. جولداس ستالينگە. وسپان تۋرالى تولىق مالىمەت الدىق. ول سوزگە ساراڭ، سەكەمشىل، ءدىندار، تاقۋا ادام ەكەن. قارۋ-جاراقتى تۇگەل تاپسىردىق. قاتتى ريزا بولدى. وسپان كەشىكپەي التاي ايماعىن گومينداڭ اسكەرىنەن ازات ەتۋى ءتيىس...» دەپ سۇيىنشىلەگەن راديوحابار جىبەرگەن.
ماقالاداعى فوتولار، قۇرمەتتى وقىرمان، وسپان مەن چويبالساننىڭ كەزدەسۋ كەزىندە تۇسىرىلگەن. بۇل سۋرەتتەر لحاعاسۋرەن دەگەن فوتوتىلشىنىكى.
وسى كىسىدەن فوتو- قۇجاتتاردى بايان ولگەيدەگى تاريحشى باۋىرىمىز ەربول دومان ۇلى دەگەن ازامات بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا قالاپ العان ەكەن. وتكەن اقپان ايىندا موڭعولياعا بارعان ساپارىمىزدا ەربولدىڭ قولىنداعى سيرەك سۋرەتتەردىڭ ونشاقتىسىن ءبىز قالاپ العان ەدىك. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن تۇڭعىش رەت جاريالاپ وتىرمىز.
بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
