سوۆەت تۇرمەسىنەن ىلەگە قاشقان جۇمانقۇل قاريانىڭ باستان كەشكەندەرى
ول كىسى جايلى اڭىز كوپ، ءوزىم كورمەسەم دە ماعان اسا قادىرلى كىسى. سەبەبى كوپتىڭ ايتۋىنشا اۋىلداعى ەستى مولدالاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى بولىپتى. ماعان ەڭ قىزىق سەزىلەتىنى اتام مەن اجەمنىڭ جاس ايىرماسى. اجەمنەن سۇراي بەرەتىنىم دە وسى ەدى. «اجە سوندا 15 جاسىڭىزدا قاۋساعان شالعا قالاي ءتيدىڭىز»، - دەپ قارقىلداي كۇلەتىن ەدىم.
ءيا، اتام اجەمدى امىرىنە العاندا مەن ايتقانداي قاۋساعان شال ەمەس ەدى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنان ەندى اسقان قىلشىلداعان جىگىت بولاتىن. ال، اجەم 15 جاستاعى بويجەتىپ تۇرعان قىز ەكەن. بۇل 1940 -جىلدار بولاتىن. بۇل جىلى اتام ۇزاق ساپاردان اتى ارىپ، اۋىر جۇكتى ارقالاپ، ءبىر قاۋىم ەلدى الدىن- الا جىبەرىپ، ءوزى تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالىپ، قاشىپ قۇتىلىپ كەلىپ، ىلەنىڭ جاعاسىن پانالاپ، تۇراقتاۋعا بەل بۋىپ وتىرعان مەزگىل.
وسىدان ون جىل بۇرىن اتام ءوزى ايتىپ كەتكەنى بويىنشا قازىرگى سەمەي ءوڭىرىنىڭ شۇبارتاۋ ەلدى مەكەنىنەن شىققاندا ورىنتاي دەگەن اجەمىزدىڭ بولعانىن، ودان تۋعان بىرنەشە بالا بار ەكەنىن ءبىلدىم. ۇدەرە كوشىپ، قاقاعان قىستىڭ قارساڭىندا ات تەرلەتىپ، اۋىلدى جيىپ وتىرعان تۇسىنان كورشىنىڭ ەستيار ءبىر ازاماتى جۇگىرىپ كەلىپ: «جۇما اعا، (اتامنىڭ ءوز ەسىمى جۇمانقۇل، اۋىل ادامدارى وسىلاي اتاپتى دەسەدى) سەمەيدەن پىشاقپاي ناعاشىم كەلىپ كەتتى. الدىمىزداعى مالدى تۇگەلىمەن جيناپ العانىمەن قويماي، ۇكىمەت حالىق جاۋلارىن ۇستاپ جاتىر دەيدى. ونىڭ كوزى «ساگىندىكۋلى» دەگەن فاميلياعا ءتۇسىپتى قاعازداردى اۋدارىستىرىپ وتىرىپ، انىقتاپ قاراسا جۋمانكۋل دەپ تۇر ەكەن. سونى جەتكىزۋگە پىشاقپاي ناعاشىم كەلىپتى، تەك سەنىمدى بولعاسىن ماعان وسى حاباردى تەز جەتكىز دەدى دە، ءوزى سىزبەن كەزىگۋگە سەسكەنىپ كەتىپ قالدى. بۇگىن تۇننەن قالماسىن، جەر اۋدارىپ كەتسىن دەپ سالەم ايتتى»، - دەدى. «ەگەر ۇستالىپ قالسا، پىشاقپاي اتىن اۋزىنان شىعارسا قان قارىزىم موينىندا كەتەدى» - دەپ قاتاڭ ەسكەرتىپتى.
ونىسىزدا سەسكەنىپ وتىرعان اتام، ورىنتاي اجەمىزبەن شيتتەي بالالاردى الىپ، سول تۇندە بالقاشتى جاعالاپ، تالدىقورعانعا بەت العان ەكەن. قىستىڭ كۇنى بالقاشتىڭ بەتى قاتتى دەگەن كەز. تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، كورپە- جاستىق، تەڭ- تەكەمەتتەرىن ارتقان اربانىڭ دوڭعالاعىن شىعارىپ الىپ، شانا جاساپ، بالقاشتىڭ ورتاسىمەن ءبىر- اق تارتىپتى. كولگە جەتكەنشە ماڭايداعى اۋىلداردان ءوتىپتى، جاي ءجۇرىپ وتپەپتى، ادام سۇيەگىنىڭ ۇستىمەن ءوتىپتى. ءتىپتى ءبىر اۋىل تۇگەلىمەن قىرىلىپ قالعانىن كورگەنىن كۇيزەلە ايتىپ بەرىپتى «جاس اجەمىزگە».
«شۇباراتاۋدان ءجۇرىپ ومبى قارعا ءىز سالىپ ءبىر اۋىلعا جەتتىك. ەڭسەلى اقۇيدىڭ الدى سىپىرۋسىز، قار سول كۇيى ءىزسىز جاتىر، سوندا دا تۇندىكتەن بولماشى ءتۇتىن شىعىپ جاتىر، ىشەرگە سۋ بىتكەن، قاردى جەي بەرۋ قارىق قىلماعاسىن، سول ۇيگە اتباسىن بۇرىپ، از ايالداماق بولدىم. كىرسەم ءۇي ءىشى يىستەنىپ كەتىپتى. پەشتىڭ تۇبىندە ءبىر كەمپىر جاتىر ەكەن، قولىمەن پەشتىڭ استىن قاعىستىرىپ، تۇرۋعا الدەرمەنى بولماي جاتقانىن بايقادىم دا، قاسىنا جاقىنداپ بارىپ ەدىم. «قاشىق تۇر، باس جاعىمدا ءۇش مۇردە بار، مەنىڭ ءوزىم ءبىر اياعىم كوردە جاتقان جانمىن، تۇگەلىمەن وبامەن ءولىپ تاۋسىلدىق. ولگىڭ كەلمەسە الشاق كەت، شىق ۇيدەن» - دەپ ايقايلاعىسى كەلىپ، داۋىسى شىقپاي ەنتىگىپ كەتتى. سۋ سۇراپ ەدىم، ۇستەل باسىن نۇسقادى. بەتى ءبىر قابات جابىلىپ قالعان جارتى كۇبى سۋدى، الا بەرگەندىمدە كەمپىر: « ەي، ولەسىڭ عوي» - دەپ كەيىدى. «ءتىرى جانعا ءبىر ءولىم» دەپ كۇبىنى كوتەرىپ دالاعا شىعىپ، بەتىنىڭ ءبىر قاباتىن قالقىپ الىپ تاستادىم. امالسىز قولدانا باستادىق. تالدىقورعاننىڭ سارىوزەگىنە جەتكەنشە جول- جونەكەي بالا- شاعاممەن كەلىنشەگىم تۇگەل قىرىلىپ تاۋسىلدى. وبادان كەتتى» - دەپ اجەمىزگە اڭگىمەسىن ايتىپ بەرىپتى.
وسىلايشا اتام سارىوزەككە دە جەتىپتى. بالا- شاعادان دا ءبىر تۇياق قالماپتى. بۇل 1935 -جىلدار بولسا كەرەك. سارىوزەكتەگى جۇرت تا قۇيىسقاندارى قوپاڭداپ وتىر ەكەن. ۇكىمەتپەن پارتيانىڭ قىسپاعىنا شىداي الماعان جۇرت، اشارشىلىقتان ارىلا الماي، قىتاي اۋىپ كەتىپ جاتىپتى. جاستايىنان قۇداشا دەپ وينايتىن مىڭتەڭگەنى تاپقان اتام، سول ۇيگە قوناقتاپ ءبىراز كۇن جاتىپ، ارتىنان قۋعىنشى كەلىپ، قايتا ۇستاپ كەتىپتى. ۇستالىپ كەتىپ بارا جاتقاندا، مىڭتەڭگە قايدا باراتىندارى جايلى از حابار ايتقان ەكەن. «جۇمانقۇل ىلەنىڭ جاعاسىنا جەتەرسىڭ مىنا قۇرىقتان قۇتىلساڭ» - دەپ امانات تاستاپتى. جاركەنت تۇرمەسىنە تۇسكەن جۇمانقۇلدىڭ تارتپاعان ازابى قالماپتى. بارىنان ايىرىلىپ قارالى وتىر-اۋ دەيتىن ۇكىمەت قايدان بولسىن. تەك قۇداشاسى مىڭتەڭگەنىڭ مول ادامگەرشىلىگى جۇرەگىن جىلىتىپتى.
تۇرمەدە ەكى جىلدان استام ۋاقىت جاتىپتى، ەڭبەككە جەگىلىپ، توعان قازىپ، جەر اۋدارىپ، اۋىر تاياقپەن، اش قارىننىڭ ازابىنان ءبىر ارىلا الماپتى. ءبىر دە ەڭبەكتە جۇرگەن شاعىندا، ارقىراپ اعىپ جاتقان وزەننىڭ جاعاسىنا كەلىپ، ءوز ءومىرىن كوز الدىنان لەنتاداي وتكىزگەن اتام، ءتۇڭىلىپ، «ەندى ءۇمىت ارتار نە قالدى، ولگەن ارتىق» - دەپ ءوزىن سۋعا تاستاۋعا ويلانىپ تۇرعاندا، ارتىنان ءبىر كىسى كەلىپ: «ءيا، مىنا وزەننىڭ اعىسىنا مەن دە قىزىعىپ تۇرمىن، تاس دەمەيدى، توپىراق دەمەيدى، كەزىككەن كەدەرگىسىن اينالىپ ءوز دىتتەگەن جەرىنە جەتۋگە تىرىسادى، سەن دە سوعان قىزىعىپ تۇرعان بولارسىڭ؟!»، - دەپ اتامنىڭ كوزىنە قاراپتى. جىگەرسىزدىك تانىتىپ ءولىمشى حالگە تۇسكەنىنە ۇيالعان اتام، جىگەرلەنىپ، قايتا ەڭسەسىن كوتەرىپ، تۇرمەدەن قۇتىلۋ جولدارىن قاراستىرىپ ءجۇرىپتى.
ءبىر كۇنى تۇرمە باستىعى تۇتقىندار لاگەرىن ارالاپ ءجۇرىپ، ىشتەرىڭدە مولدا بار ما - دەپ سۇراپتى. ءدىندى اپيىن كورەتىن ۇكىمەتتىڭ ادامدارى مولدانى نە وڭدىرار دەيسىز، ەرتەرەك اتۋ كەرەك بولعان عوي، دەپ كوپ ءدىندار ادامدار جۇمعان اۋىزىن اشپاپتى. سوندا اتام «ءيا، بارمىن» ، دەگەندە باستىق بۇيىرىقپەن اتامدى ۇيىنە الدىرىپتى. ۇيىنە بارسا تۇرمە باستىعىنىڭ شەشەسى و دۇنيەلىك بولىپ، سونىڭ جانازاسىن شىعارۋعا مولدانى كۇتىپ وتىر ەكەن. اتام بارىپ شەشەسىنىڭ جانازاسىن شىعارىپ بەرىپتى.
باستىق ءوزى تۇرمەگە جەتكىزەم دەپ، ماشيناعا تەك ەكەۋى عانا وتىرىپ از- كەم اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن تۇرمە باستىعى: «مولدەكە، سەن قازاقستان اۋماعىنان شىققانىڭ ابزال، مەنىڭ كورگەنىم دە كۇن ەمەس، امال جوق. ال، ساعان ءبىر جاقسىلىعىم بولسىن، قايدا بارۋ ويىڭ بار، ازىق- تۇلىگىڭمەن مەن سەنى جاسىرىن جەتكىزىپ سالايىن» دەپتى. ءسويتىپ اتامدى قورعاس شەكاراسىنا دەيىن جەتكىزىپ سالعان تۇرمە باستىعىنىڭ جاقسىلىعى بۇگىنگى ءبىزدىڭ ومىرگە كەلۋىمىزگە تۇرتكى بولىپتى.
شەكارا اسىپ، قىتايعا جەتكەن سوڭ، ىلەنى جاعالاي قونعان ەلدەن جول- جونەكەي سۇراپ وتىرىپ، جاز بويى ءجۇرىپ، مىڭتەڭگە قونعان اۋىلدى دا تاۋىپتى اتام.
جۇرتپەن جىلاپ كورىسىپ، قاۋىشىپ ەل اراسىندا اتام دا ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالىپتى. ارادا از- كەم ۋاقىت وتكەن سوڭ سىيلاسقان قۇداشاسى اتاما: « جۇمەكە، جاسىم كىشى بولسا دا زامانىمىز تەڭ بولدى، ارقانىڭ توسىندە ارىنداعان ازامات ەڭ، مىڭبايدىڭ ۇرپاعى سەن ەمەس پە ەڭ؟ تاعدىر ايداپ جەتكەن جەرىڭ وسى. ورىنتايدىڭ ورنى وگەيسىپ تۇر. سوقا باسىڭ سوپيىپ قاشانعى جۇرمەكسىڭ، مەنىڭ ەكىنشى قىزىمدى ال، 15 جاستان دا اسىپ بارادى، وزىڭە قولعانات بولسىن»، - دەپ ءوتىنىپتى. بۇنى ەستىگەن اتام، وي ۇستىندە قالىپتى دا، «جاسىم بولسا 40 تان استى. ەندى قاۋساعاندا جاس قىزدىڭ وبالىنا قالامىن- اۋ»، - دەپ ەگىلىپتى.
ءبىراق مىڭتەڭگە اپامىز قوياردا- قويماي ءجۇرىپ الىپ بەرىپتى. «مولدەكە ءبىر ايعا دەيىن ۇيگە كەلمەي، جاقىنداي الماي ءجۇردى ۇيالىپ» - دەپ اجەم كەمپىر بوپ وتىرىپ، قىز كۇلكىسىمەن سىڭعىرلادى. وسى اڭگىمەلەردى اتامنىڭ اۋزىنان ەستىگەندەي ەتىپ ايتىپ بەرگەن اجەم دە 2010 -جىلى باقيلىق بولدى. اجەمنەن قالعان بايلىق اتامنان قالعان ۇرپاق پەن تاريحي تاعدىرلار ەدى. بۇل ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى جاتتالىپ قالماق.
اللاعا شۇكىر! قازاق ەلى ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولدى، اشارشىلىقتا بۇكىل اۋلەتتەن امان قالعان جالعىز جۇمانقۇلدان تاراعان ۇرپاق اتاتوپىراققا تامىر جىبەرگەن ماۋەلى بايتەرەككە اينالدىق! نەتكەن ومىرشەڭ رۋح دەشى! جانىڭ ءجانناتتا بولعاي جان اتام!
قابيدەن قۋانىشباي ۇلى
«نامىس» (2015- جىل)
