كۋنستكامەرادا قانشا قازاقتىڭ باسى بار؟

بۇگىندە مۋزەيدىڭ كوللەكسيالىق قورىندا 1,2 ميلليون ءتۇرلى جادىگەر بار. قازىرگى تاڭدا مۋزەيدە انتروپولوگيا، ارحەولوگيا بولىمدەرىمەن قاتار، الەم حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافيالارىنا ارنالعان عىلىمي بولىمدەر جۇمىس ىستەيدى. ءبىز قاراستىرعالى وتىرعان باسسۇيەكتەر كوللەكسياسى وسىنداعى انتروپولوگيا بولىمىنە تيەسىلى. بۇل ءبولىم نەگىزىنەن بايىرعى جانە بۇگىنگى ادامزاتتىڭ انتروپولوگياسى، انتروپوگونەز، ەتنيكالىق انتروپولوگيا، كرانيومەتريا، كرانيوسكوپيا، الەم جانە رەسەي حالىقتارىنىڭ شىعۋ تەگى سەكىلدى دۇنيەلەردى زەرتتەۋمەن اينالىسادى.
بۋكينيچتەن 7 باس سۇيەك
كۋنستكامەراعا اكەلىنگەن سۇيەكتەردىڭ بارلىعى دا نەگىزىنەن انتروپولوگيالىق عىلىمي زەرتتەۋ ماقساتىندا جينالدى. مۋزەيدە ساقتالعان باسسۇيەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسىن دميتريي بۋكينيچ (1884-1939) وتكىزدى. بەلگىلى ارحەولوگ- عالىم. ەتنوگراف- تاجىكتانۋشى. بۋكينيچ 1920-1923 -جىلدارى تورعاي مەليوراتسيالىق ەكسپەديتسياسىنا جەتەكشىلىك ەتتى. 1924 جىلى اۋعانستان ەكسپەديتسياسىنا اتتاندى. 1926-1927 -جىلدارى ن. ۆاۆيلوۆپەن بىرگە تاعى دا اۋعانستانعا بارىپ، قازبا بايلىقتارىن بارلاپ قايتتى. وسى ساپارىنان ن. ۆاۆيلوۆ ەكەۋىنىڭ «زەملەدەلچەسكي افگانيستان» دەگەن كىتابى جارىق كوردى.
1928-1929 -جىلدارى كۋنستكامەرانىڭ ۆ. بارتولد باسقارعان ورتاازيالىق ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. 1929-1932 -جىلدارى ىلە وزەنىنە يرريگاتسيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزدى. 1933-1935 -جىلدارى قاراقورىم (موڭعوليا)، 1936-1937 -جىلدارى تەرمەز (وزبەكستان) ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارىنا قاتىستى. وسى ساپارلارىنىڭ بارىنەن قۇندى كوللەكسيالاردى ولجالاپ وتىردى. ولاردىڭ ءبارى بۇگىندە كۋنستكامەرادا ساقتاۋلى. 1939 -جىلى وزىنە قول جۇمساپ، ءولدى.
بۋكينيچتىڭ ومىردەرەگىن نەگە كەلتىردىك؟ سەبەبى، ول كۋنستكامەراعا قازاقتىڭ دا كوپتەگەن كوللەكسيالارىن وتكىزدى.
1925 -جىلى د. بۋكينيچ زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازاق جەرىنە كەلدى. وسى ساپارىنان كۋنستكامەراعا بىرنەشە جادىگەردى جيناپ باردى. ولار مۋزەيدە №3188 سەرياسى بويىنشا ساقتالعان. بۇل كوللەكسيادا قازاق ايەلىنىڭ كيمەشەكتەرى، اعاشتان جاسالعان كونەك، شاشاقتى ويماق، قوبىز، ۇرشىقتار، بىلعارى تورسىق، جۇننەن جاسالعان دوپ جانە جەز قۇمان بار. بۇدان بولەك، 1926 -جىلى قازاقستاننان جيناپ كۋنستكامەراعا وتكىزگەن بىرنەشە كوللەكسياسىن №5502 سەرياسىمەن توپتاستىرىپتى. اتالعان سەريالى جادىگەرلەرمەن تانىسىپ شىقتىق. ءبارى دە قوستاناي وبلىسىنان جونەلتىلىپتى. اراسىندا مەتالدان جاسالعان تۇمار، اعاش تاراق جانە ويىنشىق قۋىرشاقتار بار.
وعان قوسا، بۋكينيچ ءدال وسى جىلى قىزىلوردا ماڭىنداعى زيراتتاردى ارشىپ، انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزدى. بۇل دۇنيەلەر مۋزەيدە №3381 سەرياسىمەن ساقتالعان. 1936 -جىلى بايقوڭىر ماڭىنداعى كونە زيراتتارعا زەرتتەۋ جاساپ، ولاردى №3382 سەرياسىمەن، ال تورعايداعى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەرىن №3383 سەرياسىمەن جيناقتاپتى. زەرتتەي كەلە كوز جەتكىزگەنىمىز، №3381 سەرياسى بويىنشا ساقتالعان جادىگەرلەر نەگىزىنەن باسسۇيەكتەر بولىپ شىقتى. ۇزىن سانى - 7 باسسۇيەك. سوعان قاراعاندا №3383 سەرياسىمەن ساقتالعان كوللەكسيالار دا باسسۇيەكتەر بولۋى كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز، كەيكى باتىردىڭ باسسۇيەگى ءدال وسى №3383 سەرياسى بويىنشا ساقتالىپ كەلدى.
بۇل جايلى جازۋشى دۋمان رامازان: «...انتروپولوگيا مۇراجايىنداعى الپىس مىڭ باستىڭ ءتىزىمىن قاراپ شىقتىق. كەيكى باتىردىڭ باس- سۇيەگىنە بايلانىستى قۇجاتتاردى تاۋىپ الدىق. اتامىزدىڭ باس- سۇيەگىنىڭ ءنومىرى 3383 ەكەن دەيدى. كەيكىنىڭ باسسۇيەگى ساقتالعان №3383 سەريا قورىندا تاعى قانشا قازاقتىڭ باسسۇيەگى بارىن ءبىر قۇداي بىلەدى! بۇل سەرياداعى كوللەكسيالار بۋكينيچتىڭ تورعايداعى انتروپولوگيالىق «زەرتتەۋلەرىنىڭ جەمىسى» ەكەنى انىق.
بۋكينيچ نەگىزىنەن كونە زيراتتارداعى باسسۇيەكتەرگە انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ جاساعان دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى. سوندا ولاردىڭ اراسىندا كەيكىنىڭ باسى قايدان ءجۇر؟ باسسۇيەكتى كوردەن قازىپ الدى ما، الدە بۇعان دەيىن (باتىردىڭ باسى 1923 -جىلى الىنعان، بۋكينيچتىڭ وتكىزگەن جىلى - 1926، اراسىندا 3 جىل بار) ءبىر جەردە ساقتالدى ما؟ بەلگىسىز...
گاسفوردتان 11 باسسۇيەك
«باتىس سىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى بولعان گاسفوردتىڭ اتىنان دا كوپتەگەن باسسۇيەكتەر جىبەرىلگەن ەكەن.
...
گاسفوردتىڭ دا كۋنستكامەراعا وتكىزگەن باسسۇيەكتەرىن ىندەتىپ كوردىك. 1904 -جىلى پەتەربوردان باسىلعان يۋ. ليۋديەۆيگتىڭ «سپيسوك چەرەپام كرانيولوگيچەسكوي كوللەكتسيي مۋزەيا انتروپولوگيي ي ەتنوگرافيي يمەني يمپەراتورا پەترا ۆەليكوگو پري يمپەراتورسكوي اكادەميي ناۋك» دەگەن جيناعى بار. سوندا كۋنستكامەرادا ساقتالعان باسسۇيەكتەر تۋرالى ءبىراز مالىمەت كەلتىرىلگەن. جيناقتا باتىس ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى بولعان گ. گاسفوردتىڭ كۋنستكامەراعا وتكىزگەن باسسۇيەكتەرىنىڭ ءتىزىمى جاريالانعان. كوز جەتكىزگەنىمىزدەي، گاسفورد مۋزەيگە ءبىر ەمەس، بىرنەشە قازاقتىڭ باسىن اتتاندىرىپتى. 169-تىزىمنەن باستاپ، 179-تىزىمگە دەيىنگى 11 باسسۇيەكتىڭ ەگەسىن «كيرگيز» دەپ كورسەتكەن. بۇ قازاقتىڭ ءبىر زاماندا «كيرگيز» اتانعانى بەلگىلى. سوندا 11 قازاقتىڭ باسسۇيەگى كىمگە تيەسىلى بولدى ەكەن؟ اراسىندا كەنەسارىنىڭ دا باسسۇيەگى بولۋى مۇمكىن بە؟ بۇلاي دەيتىنىمىز، كەنەسارىنىڭ باسسۇيەگىن ءدال وسى گاسفورد ساقتاپ كەلگەن بولاتىن.
بۇعان قاتىستى دۋمان رامازان: «بابامىزدىڭ باسىن العان قىرعىز ماناپتارى پاتشا اعزامعا جاقسى كورىنۋ ءۇشىن باتىس سىبىردىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولعان پ. گورچاكوۆقا اپارىپ بەرەدى. ول 1851 جىلى گورچاكوۆتىڭ ورنىنا باتىس سىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالعان گ. گاسفوردتىڭ قولىنا تۇسەدى. ول سانكت- پەتەربۋرگكە، ياعني، پاتشا اعزامنىڭ قۇزىرىنا جونەلتەدى: «...بۋنتارسكايا گولوۆا كەنەسارى كاسىموۆا ناحوديتسيا ۋ مەنيا پود جەلەزنىم زامكوم، پەرەداننايا كنيازەم گورچاكوۆىم، ناپراۆليايۋ ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ...» - دەيدى نيكولاي پاتشاعا جازعان قاتىناس قاعازىندا گاسفورد مىرزا» دەپ جازادى.
گاسفوردتىڭ كەنەسارىنىڭ باسىن ساقتاعانى راس پا؟ باسسۇيەكتى پاتشاعا جولداعانى شە؟ جولداسا، قازىر قايدا؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاريحشىلار ءالى كۇنگە دەيىن تابا الماي كەلەدى.
باسقا دا باسسۇيەكتەر...
كۋنستكامەرا جيناقتارىنىڭ ءبىرى - 1955 -جىلى جازىلعان ۆ. گينزبۋرگ پەن ن. زالكيندتىڭ «ماتەريالى كرانيولوگيي كازاحوۆ» ەڭبەگىندە دە ءبىراز ماڭىزدى مالىمەت بار.
«مۇندا (كۋنستكامەرادا) ۆ. گينزبۋرگ زەرتتەگەن 22 ەرەسەك ادامنىڭ (قازاقتىڭ) باسسۇيەگى بار:
1) №3381 سەريالى 7 باسسۇيەكتى 1926 -جىلى د. بۋكينيچ قىزىلورداداعى قازاق زيراتىنان جەتكىزگەن؛
2) №4539 سەريالى 2 باسسۇيەك مۋزەيگە 1860 -جىلى زايسان كولىنىڭ ماڭىنان اكەلىنگەن؛
3) №5277 سەريالى تاعى 3 باسسۇيەكتى 1859 -جىلى الاتاۋ وكرۋگىنىڭ باستىعى مۋزەيگە جولداعان؛
4) №5281 سەريالى 10 باسسۇيەكتى 1859-1861 -جىلدارى كوكشەتاۋ مەن قارقارالى وكرۋگتارىنىڭ مولالارىنان 1859-1861 -جىلدارى جەتكىزگەن» دەپ جازادى اۆتورلار.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۋكينيچتىڭ 1926 -جىلى كۋنستكامەراعا قىزىلوردادان 7 باسسۇيەك وتكىزگەنىن ۆ. گينزبۋرگ پەن ن. زالكيند تە راستاپ تۇر. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ مالىمەتى كورسەتىلمەگەن. وسىنداعى №5281 سەريالى 10 باس جوعارىداعى دۋمان رامازاننىڭ «گاسفورد وتكىزدى» دەگەن باسسۇيەكتەرى بولۋى مۇمكىن.
اۆتورلار ءارى قاراي «بۇل باسسۇيەكتەردىڭ تاريحىنا قاتىستى ەشقانداي دەرەك جوق. بۋكينيچتىڭ وتكىزگەن باستارى وتكەن عاسىرعا تيەسىلى بولسا كەرەك. قالعان سەريالار، شاماسى، XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا تابىلعان باستار بولۋى عاجاپ ەمەس» دەگەن وي قورىتادى. وسى جەردە تاعى ءبىر ساۋال سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى. بۋكينيچتىڭ 1926 جىلى وتكىزگەنى كەيكى باتىردىڭ باسسۇيەگى ەمەس نەمەسە ماقالا اۆتورلارىنىڭ «بۋكينيچتىڭ وتكىزگەن باسسۇيەكتەرى وتكەن عاسىرعا تيەسىلى» دەگەن مالىمەتى - قىپ- قىزىل وتىرىك. بۇل كىتاپ 1955 -جىلى جارىققا شىققانىن ەسكەرسەك، اۆتورلار وتكەن عاسىر دەپ ⅩⅨ عاسىردى ايتىپ وتىر. ال كەيكىنىڭ قايتقان كەزى - 1923 -جىل. تاعى دا سۇراق تۋىندايدى.
كىتاپتا ءارى قاراي ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ انتروپولوگيا ينستيتۋتىندا ساقتالعان قازاقتاردىڭ باسسۇيەكتەرى تۋرالى دا مالىمەت كەلتىرەدى. ولارعا ن. زالكيند زەرتتەۋ جۇرگىزىپتى.
«ول ءبىرقاتار سەريالى باسسۇيەكتەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
1) 14 قازاقتىڭ باسسۇيەگى ا. حارۋزين مەن ۆ. ساپوجنيكوۆ جەتكىزگەن كرانيولوگيالىق ماتەريالدارمەن بىرگە وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا بوكەي ورداسىنان جەتكىزىلگەن؛
2) 6 قازاقتىڭ باسسۇيەگىن ور ماڭىنان 1889 -جىلى پ. نازاروۆ اكەلدى؛
3) 5 باسسۇيەك 1884 -جىلى الماتى ماڭىنان جولداندى» دەلىنگەن جازبادا.
وسىنداعى الماتىدان جولدانعان باسسۇيەكتەردى سول كەزدەگى جەتىسۋ (سەميرەچەنسك) وبلىسىنىڭ دارىگەرى ن. زەلاند جىبەرگەن ەكەن. ول باستاردا «كارا- كيرگيزي» دەگەن بەلگى بولىپتى. سوعان قاراعاندا ول قىرعىزداردىڭ باسى بولۋى مۇمكىن. بۇل ينستيتۋتتاعى باسسۇيەكتەردىڭ قاي كەزگە ءتان ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. تەك XVIII- XIX عاسىرلارداعى باسسۇيەكتەر بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام عانا بار.
1947 -جىلى ۆ. گينزبۋرگ الماتى مەديتسينالىق ينستيتۋتىنىڭ اناتوميا كافەدراسىندا 15 قازاقتىڭ باسسۇيەگىن زەرتتەۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. ايتپاقشى، سارايشىق قورعانىنان تابىلعان 10 باسسۇيەكتى (بۇلار مۋزەيدە №6003 سەرياسىمەن ساقتالعان) دە وسى ۆ. گينزبۋرگ زەرتتەدى. تورتەۋى - ەر ادامنىڭ، التاۋى ايەلدىڭ باسسۇيەگى ەكەن. بۇلاردى 1952 -جىلى الكەي مارعۇلان اكەلگەنى ايتىلادى. ول باسسۇيەكتەر جايىق وزەنى جاعالاۋىنداعى ەسكى زيراتتان الىنىپتى.
ب. فيرشتەيننىڭ 1964 -جىلى جازىلعان «كرانيولوگيچەسكايا كوللەكتسيا مۋزەيا انتروپولوگيي ي ەتنوگرافيي» ەڭبەگىندە كۋنستكامەرانىڭ انتروپولوگيا بولىمىندە 10 مىڭ باسسۇيەك (سول كەزدە) ساقتالعانىن جازادى. سونىڭ ىشىندەگى 262 باسسۇيەك قازاقتارعا تيەسىلى ەكەنىن كورسەتكەن. جالپى، مۋزەيدەگى قازاققا قاتىستى كرانيولوگيالىق ماتەريالدار قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنان قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمدارى - ك. اقىشيەۆ (3 باسسۇيەك، 1956 -جىل، قوستاناي وبلىسىنان، №6292 سەرياسى)، م. قادىربايەۆ (7 باسسۇيەك، 1957 -جىل، قاراعاندى، پاۆلودار وبلىستارى، №6501 سەرياسى) ،
ءا. مارعۇلان (11 باسسۇيەك، 1950 -جىل، اتىراۋ وبلىسىنان، №6003 سەرياسى)، م. گريازنوۆ (17 باسسۇيەك، 1926 -جىل، اقتوبە وبلىسىنان، №6161 سەرياسى)، بۇدان بولەك و. سماعۇلوۆ (1960 -جىل، پاۆلودار وبلىسى، №6492 سەرياسى)، م. ورازبايەۆ (1960 -جىل، سەمەي وبلىسى، №6470 سەرياسى) سەكىلدى عالىمدار ارقىلى جەتكىزىلىپ، زەرتتەلدى.
كۋنستكامەراداعى قازاققا قاتىستى باسسۇيەكتەردىڭ ۇزىنىرعاسى وسىنداي. كوپشىلىگى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر ماقساتىندا جەتكىزىلگەن. سول كۇيى مۋزەي قورىندا قالىپ قويعان. عىلىم ءۇشىن بۇل قاجەت شىعار. الايدا اۋەلدەن سۇيەكتى قورلاتپاعان قازاق ءۇشىن اتالارىمىزدىڭ باسسۇيەكتەرى رەسەيدەگى مۋزەي قورىندا كوللەكسيا بولىپ شاڭ باسىپ جاتقانى عانا جاندى اۋىرتادى ەكەن.
https://aikyn.kz
2017- جىل