قورقاق ادامدار نەگە كوبەيىپ بارادى: «اتاسىنىڭ بالاسى» قانداي بولعان؟

كەز كەلگەن ادام باقىتتى ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. ءبىراق جالعىزدىقتان قورقاتىن ادامدار دا بار. ولار ءوز الەمىمەن جۇرەدى. وزىنەن باسقاعا سەنبەيدى. ونداي ادامداردا جولداس- جورا، دوس دەگەن بولمايدى. جاقسىلىقتى وزگەگە جاساعىسى كەلگەنىمەن، ونىڭ قايتارىمى بولا ما، دەگەن كۇدىكپەن ءوزى وقشاۋ جاعدايدا ءومىر سۇرەدى.
ال ەكىنشى توپتاعىلاردى قۇرايتىندار - كارىلىكتىڭ قورقىنىشى. ارينە جاس ادام ول تۋرالى ويلاي قويمايدى. بۇل ماسەلە اسىرەسە، ورتا جاستان اسقان ايەلدەردە، سونىمەن قاتار 50 جاستان اسقان ەركەكتەردە مۇنداي قورقىنىش ءجيى كەزدەسەدى. ايەلدەر ءۇشىن باستى ماسەلە بالا ءوسىرۋ مەن تاربيەلەۋ بولسا، ەرلەرگە قاتىستى ماسەلە نەگىزىنەن ۇرپاقتى ساقتاۋ جانە ولاردى ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ.
ارينە، بۇل جايتتار تۇسىنىكتى دەلىك. الايدا «وسى مەن ۋلانىپ قالمايمىن با؟» دەپ جان- جاعىنا قاراپ، كورىنگەننىڭ ىدىسىمەن تاماق ىشپەي، كۇدىكپەن، قورقىنىشپەن ءومىر سۇرەتىن ادامدار دا كوپ ەكەن. ولار جەر شىرىنداعى حالىقتىڭ شامامەن 5 -7 پايىزىن قۇرايتىن كورىنەدى. ستاليندە دە وسىنداي ۇرەي بولعان دەسەدى. بۇل توپتى قۇرايتىنداردىڭ قاتارىنا اسىرەسە ينتەللەكتى جوعارى ادامدار جاتادى ەكەن.
راسىندا ادامنىڭ تابيعاتى ءبىر- بىرىنە ۇقسامايدى. ءارقايسىسى وزگەشە ءبىر الەم. بىرەۋى وتە تالانتتى بولسا، ەكىنشىسى - جالقاۋ. ءۇشىنشىسى - قورقاق. ءتورتىنشىسى - وتە بەلسەندى. ءتىپتى جابىق بولمەدە قالسا، جالعىزدىقتان قاشاتىندار دا بار. تاعى بىرەۋى قۇمىرسقا، ورمەكشى، جىلاننان ۇرەيى ۇشسا، بيىكتىكتەن ءزار- يمانى قالمايتىندار دا كەزدەسەدى. راسىندا ادام ءار نارسەدەن قورقادى. مامانداردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، الەمدە 300 فوبيا بار.
ارينە قورقىنىشتىڭ بارلىعى دا جۇيكەگە قاتىستى. ادام ساناسىنداعى ۇرەيدىڭ سەبەبى كوپ. ءتىپتى كەي جاعدايدا قورقىنىشقا پسيحيكالىق جاراقاتتار دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ەگەر پەندەنىڭ ساناسىندا فوبيا بولسا، ول اركەز ءوزى ۇرەيلەنەتىن توسىن جايتتان قاشقالاقتاپ جۇرەدى، مۇنداي ادامدار ۇنەمى جان جاعىنا قارايلاپ، ساقتانىپ جۇرۋگە تىرىسادى. ءبىر قىزىعى، مامانداردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، بويىندا فوبياسى بار ادامداردىڭ ويلاۋ قابىلەتى باسقالارمەن سالىستىرعاندا، جوعارى كورىنەدى. الايدا فوبيانى ەمدەۋگە بولا ما؟
ماماندار «ونى ەرتەرەك ەمدەسە، ادامعا سوعۇرلىم جاقسى» دەگەن پىكىر ايتادى. ەرەسەك جانداردىڭ بويىندا قورقىنىشتى جايتتار وتە سيرەك كەزدەسەدى. ال فوبيا نەگىزىنەن 17-18 جاستاعىلاردا ءجيى بولادى، مۇنداي «اۋرۋمەن» 45-50 جاسقا دەيىن ولار جۇرە بەرۋى مۇمكىن. فوبيا ەرلەرگە قاراعاندا ايەلدەردە ءجيى بولادى، بۇل گارمونالدىق جايت پەن وزگەرىستەرگە بايلانىستى كورىنەدى.
ارينە ادامنىڭ ومىرىندە ءارتۇرلى جاعدايلار بولادى، توسىن اپات پەن وقيعالار دا ونىڭ جۇيكەسىنە سالماق سالۋى ىقتيمال. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ادام ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 3 پەن 30-عا جۋىق ءارتۇرلى جاعدايلارعا تاپ بولادى ەكەن. وسى سىناقتان سۇرىنبەي وتەتىندەر دە بار، كەيبىرەۋلەر بولعان جايتقا كوپ ءمان بەرمەۋى دە ىقتيمال. ەكىنشىلەرى ونى جۇيكەسىنە سالماق تۇسىرە وتىرىپ قابىلدايدى. مىنە وسىنىڭ بارلىعى دا ادام اعزاسىندا فوبيانىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلەدى. فوبياسى بار ادامعا اينالاسىنداعىلار كۇلىپ قاراۋى دا ىقتيمال. ءبىراق مۇنداي ادامدارعا قاشان دا قولداۋ قاجەتتىگىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ءبىراق ومىردە ۇرەيمەن ءومىر سۇرەتىن ادامدار وتە كوپ. اتاپ ايتقاندا، ادام نەدەن قورقادى؟
توكسيكوفوبيا - بۇل دا ادامدا بار بەلگى. مۇنداي توپتاعىلار نەگىزىنەن «كەز كەلگەن نارسەدەن ۋلانىپ قالۋىم مۇمكىن» دەپ ساقتىقپەن ءومىر سۇرەدى. ەكىنشى توپتاعىلاردى نيكتوفوبيا قۇرايدى، ولار - قاراڭعىدان قورقاتىندار. اەروفوبيا - اسپاندى ساياحات جاساۋدان ۇرەيلەنەتىندەر. ءتىپتى ورمەكشىدەن زارەسى قالمايتىندار دا بار. ولار اراحنوفوبيا توبىنداعىلارعا كىرەدى. تاناتوفوبيا - ولىمنەن قورقۋ. قورقىت تا ولىمنەن قاشقان. اقيقاتىندا اجالدى قاسقايىپ قارسى الار ەشكىم جوق.
كلاۋستروفوبيا - جالعىزدىق، جالعىز قالۋدان قاشۋ. تەرەڭدىك پەن سۋدان قورقاتىندار اكۆافوبيا توبىنداعىلارعا كىرەدى. اكروفوبيا - بيىكتەن قاشۋ. ولار «قۇلاپ كەتىپ، جازىم بولام با؟» دەپ، ۇرەيلەنىپ جۇرەدى.
جالپى ادامدار اتاقتى بولعان سايىن وزدەرىنىڭ ءومىرىن ساقتاعىسى كەلەتىنى اقيقات. ويتكەنى ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى بولەك ەكەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوندىقتان ولار قاراپايىم ادامدارعا قاراعاندا، تىم ۇرەيلەنگىش كەلەدى. مىسالى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اتاقتى اكتەر ستيۆەن سيگال «تاماقتان ۋلانىپ قالمايمىن با؟» دەپ ۇنەمى ۋايىمداپ جۇرەدى ەكەن. رەستورانعا بارعان كەزدە ول الدىمەن ىدىس- اياقتى قاراپ الىپ، تاماقتى ىشەر ساتىندە ءوزىنىڭ ارنايى پريبورلارى ارقىلى تەكسەرىپ الاتىن كورىنەدى.
ارينە، بۇل ارەكەتكە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولار. ءبىراق اتاقتى جازۋشى گوگولدىڭ ۋايىمى قانداي بولعانىن ەستىسەڭىز، بەك كۇلكىڭىز كەلۋى دە ىقتيمال. ول تىرىدەي كومىلىپ قالۋدان قورقادى ەكەن. ءتىپتى ول بالا كەزىنەن بولىپ قالۋى مۇمكىن وسىنداي وقىس نارسەلەردەن بويىن اۋلاق ۇستاپ جۇرگەن كورىنەدى. ءتىپتى ەگەر قايتىس بولعانىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن عانا بارىپ، جەرلەۋگە رۇقسات بەرۋ تۋرالى امانات قالدىرعان دەسەدى. فيلوسوف جان- جاك رۋسسو ومىردە ويلانىپ ءجۇرۋدى جاقسى كورگەن، ءبىراق «اۋىرىپ قالامىن با؟، - دەگەن ۇرەيمەن ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان قاشان دا مەديتسينالىق كىتاپتاردى كوپ وقىپ، دارىگەرلەردەن ۇنەمى قاشىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە، ول تۋرالى ءبىراق اشىپ ايتىلمايدى.
كەيدە ادامنىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىن كىشكەنتاي دەتالدار بولادى. ورىس اقىنى ۆلاديمير ماياكوۆسكي وتە تازا جۇرەتىن ادام بولعان. ونىڭ اكەسىنىڭ ساۋساعىن ءبىر نارسە جىرىپ كەتىپ، سول تامىرعا اسەر ەتكەن. اقىرى جاعداي كۇردەلەنىپ اكەسى قايتىس بولىپ كەتكەن. بۇل جاعداي جاس ماياكوۆسكيگە قاتتى اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك، كەز كەلگەن نارسەگە كۇدىكپەن قاراپ، ءوزىن وتە ساق ۇستاعان. ەسىكتىڭ تۇتقاسىن قولعاپپەن نەمەسە ورالعان شۇبەرەكپەن اشاتىن بولعان. ءتىپتى ءوزىنىڭ كيىمدەرىنە دەزينفەكسيا جاساپ، ادامدار كەزدەسىپ قالسا، امانداسۋدان قاشقان. ول ۇنەمى يود پەن كىشكەنتاي سابىندى قالتاسىنا سالىپ جۇرگەن. ءتىپتى ماياكوۆسكي ءىسساپارعا شىعاتىن بولسا، قۇراستىرمالى ۆاننانى دا الىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولعان دەسەدى.
ال تانىمال ءانشى مادوننا بولسا، قاراڭعىلىقتان قورىققان. ول دا ەشتەڭە ەمەس. اتاقتى ءانشى جۇرتشىلىققا سەزدىرمەسە دە، لاڭككەستەردەن ۇرەيى ۇشقان. تەك كونسەرتكە شىققاندا عانا حالىقتىڭ الدىندا ءان ايتقان. كەيبىر اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ونىڭ ءزاۋلىم ساراي، ۆيللاسىنىڭ استىندا تراسساعا قاراي شىعىپ كەتەتىن ارنايى جول دا بولعان. مۇنىڭ ءبارىن مادوننا ويلاستىرىپ ىستەگەن. ۇيىنە بىرەۋ جارىلعىش زات لاقتىرىپ نەمەسە لاڭكەستەر شابۋىل جاساسا، جەر استىنداعى جول ارقىلى قاشىپ كەتۋگە مۇمكىندىك جاساعان.
ءبىراق ادامنىڭ بارلىعى ۇرەيمەن سۇرەدى دەۋ مۇمكىن نارسە ەمەس. فوبياسى بار جاندارعا قاراما- قارسى سيپاتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامدار دا جەتەرلىك. ولار ءتىپتى بويىندا ايرىقشا قابىلەتى بارىن بىلمەۋى دە مۇمكىن. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە ەرەكشەلىگىنىڭ ءبارىن قوعامعا كورسەتە الادى. سونداي جانداردىڭ ءبىرى - ۆيم حوفف. ول - 50 گرادۋس ايازدا جالاڭاياق جۇرە بەرەدى. پاقىرىڭ ءتىپتى اركتيكادا جالاڭاش كەيىپتە جۇرسە دە سىر بەرمەيدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ۆيم حوففتىڭ اعزاسىندا قانداي ارتىقشىلىق بار؟ مۇنىڭ سەبەبىن دارىگەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن تابا العان جوق. دەنساۋلىعىندا ءبىر كىناراتى جاق اعىلشىن جىگىتىنىڭ جۇمباق الەمىن ەشكىم تابا الماي وتىر.
تاعى ءبىر قىزىقتى جايت، انگليادا كەي اندەرۆۋد دەگەن قىز بار. ەندى ونىڭ كۇنىن باسقانىڭ باسىنا بەرمەسىن. ونى اينالاسىنداعىلار ەلدەن بولەك ۇستاۋعا تىرىسادى. كەيدىڭ جۇيكەسىنە كەز كەلگەن نارسە اسەر ەتۋى مۇمكىن. وعان جۇرۋگە بولادى، ءبىراق كۇلۋگە بولمايدى. بىرەۋ ءتىپتى وقىستان قورقىتسا دا، وعان قيىن. ول كۇنىنە 40 رەت ەسىنەن تانىپ قالادى دا، تۇرىپ ءجۇرىپ كەتە بەرەدى. ونىڭ جۇيكەسىنە كەز كەلگەن جاعداي اسەر ەتەدى. توسىننان شىققان ايقاي، اپات، قاتتى شىققان داۋىس. ۇلكەن ۇرەيمەن ءومىر سۇرەتىن كەي اندەرۆۋدقا كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن دە جۇرۋگە بولمايدى. وتە قيىن جاعداي عوي، مۇنداي «اسەرلەنگىش ادامدار» ءبىر قۇلاعاندا، ومىرگە قايتا ورالماي، باقيلىق بولىپ تا كەتەدى عوي.
جاراتقان اركىمگە ءارتۇرلى ءومىر سىيلايدى. اعىلشىننىڭ 59 جاستاعى ميستەر پەرري اتتى جىگىتى ءومىرى سەمىرگەن ەمەس، ادەتتە ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا ماي بولادى ەمەس پە؟ ال ميستەر پەرريدە ماي جوق. مەيلى دەنەسىنە سالماق قوسۋ ءۇشىن پاقىرىڭىز كۇندە قۇنارى جوعارى تاماق جەگەننىڭ وزىندە ونىڭ دەنەسى مايلى تاعامدى قابىلداي المايدى. 12 جاسقا دەيىن ول سەمىز، تومپاق بالا بولىپ ءوستى، ءبىراق ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ادام تانىماستاي بولىپ ارىقتاپ شىعا كەلگەن. قازىر دە سول قالپى، سەمىرە المايدى.
ەۋروپادا تۇراتىن دەببي بەرد اللەرگيامەن سىرقاتتانادى. ونىڭ دياگنوزى ءتىپتى قىزىق. ول ۇيالى تەلەفون، جوعارى ۋلتراكۇلگىن ساۋلە، ينتەرنەت، ميكروتولقىندى پەش، راديو مەن تەلديدارعا جاقىنداسا بولدى، ونىڭ سامايى ءبورتىپ شىعا كەلەدى ەكەن. ومىردە اللەرگيانىڭ سيرەك تۇرىمەن اۋىراتىندار كەزدەسەدى. مىسالى، مەلبۋرندە تۇراتىن ەشلي مورريس «سۋدان اۋىرادى». دەنەسىنە ءبىر تامشى سۋ تيسە ءبىتتى، جىگىتتىڭ دەنەسى قىزارىپ كەتەدى. ال ناتالي كۋپەردىڭ دەنساۋلىعى قازىر بۇكىل دارىگەرلەردى الاڭداتىپ وتىر دەسەك، قاتەلەسپەگەنىمىز. ونىڭ اسقازانى ەشقانداي تاماقتى قورىتپايدى، ىشسە بولدى، قايتارىپ تاستايدى. ونىڭ جەيتىنى تەك Tic - Tac قانا. وتباسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول كۇنىنە اش قالماۋ ءۇشىن 900 مىڭ Tic - Tac جەيتىن كورىنەدى. ال وڭتۇستىك افريكانىڭ تۇرعىنى يان حريستيان سمەتس جاسى ورتا جاستان اسىپ كەتسە دە، ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە مىقتى. ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن 5 مىڭ كىتاپتى جاتقا بىلەدى.
ومىردە مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. اقيقاتىندا ءار ادام - وزگەشە ءبىر الەم. راسىندا ورمەكشىنى كورسە، جان داۋسى شىعىپ، تالىپ قالاتىن ادامنىڭ ارەكەتىنە ءبىز مىسقىلمەن كۇلىپ قاراۋىمىز مۇمكىن. ال دەنەسىنە سۋ تيسە، اۋرۋى اسقىنىپ شىعا كەلەتىندەردىڭ كۇنىن دە وزگەنىڭ باسىنا بەرمەسىن.
جالپى ۇرەيمەن ءومىر سۇرەتىن ادامداردا ءۇمىت از. ويتكەنى ءار ىسىنە ساقتىقپەن، كۇدىكپەن قاراپ، ەركىن ءومىر سۇرە الماۋ جاقسىلىق ەمەس. نەگىزى ماماندار سوڭعى ونجىلدىقتا ۇرەيمەن ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ سانىنىڭ تىم كوبەيىپ بارا جاتقانىن ايتادى. الاڭدايتىن نارسە مە؟ ءيا، مازاسىزداناتىن ماسەلە. ال مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ەڭ باستىسى - سەنىمسىزدىك. ءسابي كەزىنەن بالانىڭ ويىن ەركىن جەتكىزىپ، ەركىن ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىن، ءوز ايتقانىن عانا ىستەتەتىن اتا- انالار دا ارتىپ بارادى. ورىستاردا «ماماسىنىڭ بالاسى» دەگەن ءسوز بار. اتا- انانىڭ ورىنسىز الپەشى بالانىڭ وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي الماي، بوركەمىك بولىپ وسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ونداي «بوركەمىك» بالالار قىسىلتاياڭ ءسات تۋسا، «ەندى نە ىستەيمىن؟» دەپ ۋايىممەن، ۇرەيمەن، قورقىنىشپەن ءومىر سۇرەدى.
ءبىر عانا مىسال، قازاقتاعى «اتاسىنىڭ بالاسى» مەن الگى «ماماسىنىڭ بالاسىن» سالىستىرىپ كورىڭىز. ەكەۋى ەكى نارسە. «اتاسىنىڭ بالاسى» ويىن ەركىن ايتاتىن، باتىل، اقىلعا باي بولىپ وسەدى. ماسەلەنىڭ ارعى تەگى - تاربيەدەن. سوندىقتان اتا- اناسى كوزدەن تاسا بولسا، جىلاپ قويا بەرەتىن بالالاردى دۇرىس جولعا سالۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ونەگە مەن دانالىلىقتى قاجەت ەتەدى. جالپى قوعام دامىپ، قالىپتاسۋى ءۇشىن دە ءۇمىتسىز، ۇرەيمەن ءومىر سۇرەتىن ەمەس، دۇرىس كوزقاراستاعى بولاشاققا سەنىممەن قارايتىن ادامدار كەرەك قوي. ۇرەيلى كوزقاراس - ۋلى پوزيتسيا، فوبيالىق كوزقاراس - ءۇمىتسىز بولاشاق. سوندىقتان قورقىنىشپەن، فوبيامەن ءومىر سۇرمەي، قۋانساق تەك جاقسىلىققا تاڭىرقاپ قارايىق!
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن» گازەتى