احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى
وسىدان عاسىر بۇرىن ورىنبوردا اتالىپ وتكەن الاش ارداقتىسىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى توڭكەرىستىڭ قارا بۇلتى ءتونىپ، ەلدىڭ ىشكى ىنتىماعىنا سىزات تۇسە باستاعان الماعايىپ زاماندا زيالىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تۇتاستىققا شاقىرىپ، وي-ساناسىن جاسامپازدىقپەن تۇلەتىپ، پاراساتتىلىقپەن ءبىر ارناعا، ەلدىك مۇراتقا بۇرۋىمەن ماڭىزدى. اقاڭنىڭ تويى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا العاش وتكەن مەرەيلى مەرەكە، سونىمەن بىرگە ۇلتىمىزدىڭ ار-نامىسىنا، بەكەم بىرلىگىنە ساپالىق بەتبۇرىس جاساعان ۇلى توي دەۋگە ابدەن نەگىز بار. زامانا ىقپالىمەن اق پەن قىزىلعا بولىنگەن، ءتۇرلى يدەيا مەن پارتيانىڭ جەلەۋىندە جۇرگەن يگى-جاقسىلار وسى توي كەزىندە اۋىزبىرشىلىك تانىتىپ، ءبىر عانا ەلدىك مۇراتتىڭ اينالاسىنا جينالدى. سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، مۇستافا شوقاي سەكىلدى ۇلت سەركەلەرى اقاڭدى التىن دىڭگەك سانادى، ۇرانى مەن رۋحىنىڭ كەمەلدىگىنە باس ءيدى.
سول كەزدە قىلشىلداعان جيىرما بەس جاسقا تولعان جاس قىران مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى مەرەيتويدا ەلۋگە ەندى كەلگەن الىپ تۇلعا اقاڭ تۋرالى تولعانىسى بۇگىنگى ۇرپاققا دا اسىل امانات، عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسا بەرەتىن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن بەكىتەتىن التىن دانەكەر دەۋگە بولادى.
بيىل قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتالىپ وتىلەتىن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى مەن اقاڭ يدەياسىنىڭ شىراقشىسىنداي بولعان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 125 جىلدىعى قاتار كەلۋى - ۇلتىمىزدى سونى بەتبۇرىسقا، جولايىرىق جاڭا كەزەڭگە باستاۋعا تەگەۋرىندى كۇش-جىگەر بەرەتىن رۋحاني قۇبىلىس.
وسى ورايدا گازەتىمىزگە كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ دانىشپان احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى ماقالاسىن قايتا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.
دارحان ءقىدىرالى
قازاق جۇرتىنىڭ وتكەن كۇندەرىنە كوز سالعاندا، وقىعان ازاماتتارىنىڭ ارتىنان ەرگەن كۇندەرى از دا بولسا ماعىنالىراق، ءتاۋىر كۇندەرىنىڭ ءبىرى دەپ سانالادى.
سول وقىعان ازاماتتىڭ تۇڭعىشى، العاشقى شىققان كوسەمى بولعان احاڭا ارنالعان تۇڭعىش توي - وي ويلاعان قازاق بالاسىنىڭ جۇرەگىنە جىلى تيەتىن قۋانىشتى ءىسىنىڭ ءبىرى. اركىمنىڭ قالعىعان سەزىمىن وياتىپ، وتكەن كۇندەرىن ەسىنە تۇسىرەتىن كوپ ءىستىڭ ىشىندەگى ءىرىسى.
احاڭنىڭ مايدانعا العاش جىرى شىعىپ، ادەبيەت، ساياسات جولىندا جول باستاعان كۇندەرى ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە. كەشەگى كۇنى وقۋشى بولىپ، سونىڭ تاربيەسىندە جۇرگەن كۇندەرىمىزدى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى. احاڭنىڭ قازاق وقۋشىسىنىڭ ويى مەن پىكىرىن تاربيەلەگەن زاماننان ءبىر اي ۇزاعامىز جوق. كەشەگى كۇندەرگە شەيىن ءبارىمىز دە جەتەگىندە كەلگەنبىز.
قالامىنان تۋعان وسيەت- ۇلگىسى ءالى ەسىمىزدەن كەتكەن جوق. پاتشا زامانىنداعى ۇكىمەتتىك ءور زورلىققا قارسى سالعان ۇرانى، ويىمىزعا سىڭىرگەن پىكىرى ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنىپ قالعان بەسىگىمىزدەي كوزىمىزگە جىلى ۇشىرايدى، قۇلاعىمىزعا جايلى تيەدى.
«قازاق» گازەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن ءبىر بۋىن وسى كۇندە پىكىر-ءبىلىم جولىندا بۇعاناسى بەكىپ، ءىس مايدانىنا شىعىپ وتىرسا، كەيىنگى جاس بۋىن احاڭ سالعان ورنەكتى ءبىلىپ، احاڭ اشقان مەكتەپتە وقىپ شىققالى تابالدىرىعىن جاڭا اتتاپ، ىشىنە جاڭا كىرىپ جاتىر. احاڭنىڭ بۇل ىستەگەن قىزمەتى قازاقتىڭ ۇزىن ىرعا تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتىن قىزمەت. ىستەگەن ىسىمەن وزىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىش - ماڭگىلىك ەسكەرتكىش.
قازاق جاستارىنىڭ ارداقتى تاربيەشىسى احاڭ سويلەگەندە مەنىڭ ەسىمە «قازاق» گازەتىنىڭ اندەرى تۇسەدى. ءبىز ول كۇندە مەكتەپ ىشىندە جۇرگەن بالا ەدىك. ءبىراق پاتشا ساياساتى تەمىر بۇعاۋداي مويىنعا باتىپ، قازاق جۇرتىن السىرەتىپ، «كەدەيدى شالاپقا ماس قىلىپ، بايدى قىمىزعا ماس قىلىپ» ، ەلدىگىن جوعالتىپ بارا جاتقانىن تۇماندى ويمەن سەزۋشى ەدىك، كومەسكى جاۋى قازاقتىڭ بەسىكتەگى بالاسىنىڭ كوزىنە دە ەلەستەگەندەي ەدى.
سول ۋاقىتتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىنەن اندا-ساندا وقىپ وتىرعان اسەرلى انىق سوزدەر، ءقاۋىپتىڭ ءپىشىنىن ايقىن قىلىپ كورسەتىپ، مەكتەپتەگى جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەتكەندەي بولۋشى ەدى. جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن جول مۇندالاپ، جەتەگىنە الىپ بارا جاتقانداي بايقالۋشى ەدى. مەكتەپتەگى ساباعىن وقىمايتىن بالا «قازاق» گازەتىن كورگەن جەردە قادالىپ تۇرىپ قالاتىن.
بوتەن قالادا قىر ەسىنە ءتۇسىپ، ەلىن ويلاپ جۇرگەن بالاعا «قازاق» گازەتى اۋىلىنان كەلگەن سالەمدەمەدەي بولاتىن. ەل باسىنا كەلگەن بالەنىڭ اتىن بىلمەي، ءتۇسىن تانىماسا دا ەلى مىنگەن ەسپەسى جوق قايىقتى تەڭىزدىڭ ىشىندە جىلجىتىپ بارا جاتقان جەل مەن قۇيىننىڭ بار ەكەنىن وقىپ جۇرگەن بالا دا سەزەتۇعىن. «قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا» تۇگەلىمەن وي ءتۇسىرىپ ەلىن ۇيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۇگىرتىپ، كۇزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرعان، ەتەك-جەڭىن جيعىزعان «قازاق» گازەتى بولاتىن. ول گازەتتىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ «ماسا» بولىپ تالاي ىزىڭداپ «وياتامىن» دەپ ۇزاق بەينەتتى موينىنا مىندەت قىلىپ العان احاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن. «قازاق» گازەتىنىڭ سول زاماننان بەرى قاراي تالاي ءومىرى وتكەن سياقتى. بۇل ۋاقىتتىڭ جىلداي، ساۋساقپەن ساناعانداي از جىل بولسا دا بولىپ وتكەن ۋاقيعالارىنا قاراعاندا كوپ، زامانعا جاۋاپ ۇراتىن تولقىندى زاماننىڭ ءبىرى.
وزگە دۇنيەدە بولىپ جاتقان ۇلى وزگەرىستى قويا تۇرىپ، قازاقتىڭ ءوزىن العاندا، الدەنەشە تاريحشىعا ەڭبەك بولاتىن تاريحي ۋاقيعالار ءوتىپ جاتىر. بۇرىنعى ۋاقىتتا قازاق بالاسىنىڭ ەسىنە كەلمەگەن، ماعىناسى ۇلكەن ۋاقيعانىڭ ءبىرى - قازىرگى جاسالىپ وتىرعان احاڭنىڭ 50 جىلدىق تويى.
ساياسات تولقىنىنا ءتۇسىپ، ويى اشىلعان، مادەنيەت جولىندا از دا بولسا ىلگەرى باسىپ بەتى اشىلعان قازاق جۇرتى، بۇرىنعى اۋىر كۇندە باسشىسى بولعان ازاماتىنىڭ اتىن قۇرمەتپەنەن اتاعىسى كەلەدى. ەركىن ويدى ويلاتپاي اۋىزدان شىققان ءسوزدى باققان پاتشا زامانىندا قازاق جۇرتى قايرات قىلعان ەرىنە ارناۋلى ءسوزىن ايتا الماسا، بۇگىنگى كۇندە ازاماتى 50 جاسقا كەلىپ، ساقال-شاشى اعارعان كۇندە وكسىكتى ءسوزىن ايتا الادى.
احاڭنىڭ اتىن قازاق دالاسىنداعى قازاق بالاسىنىڭ ەستىمەگەنى از شىعار! ءبىراق احاڭدى تۋعىزعان ەل جالاڭ اتىن ەستىپ قويماي، باسىنان كەشىرگەن ءومىرىن بىلۋگە دە ىنتىق بولعاندىقتان بىلگەنىمىزشە بالا كۇننەن بەرگى ءومىرىن قىسقاشا قىلىپ ايتىپ وتپەكشىمىز.
احاڭ 1873-جىلى تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزىندە توسىن بولىسىندا تۋعان، سۇيەگى ارعىن، ونىڭ ىشىندە ۇمبەتەي بولادى. بەرگىدەگى اتالارى ۇمبەتەيدەن شىققان شوشاق. احاڭ شوشاقتىڭ نەمەرەسى. ءوز اكەسىنىڭ اتى - بايتۇرسىن.
احاڭنىڭ تۋىپ-وسكەن اۋىلى قىر قازاعىنىڭ ۇعىمىنشا ول كەزدەگى ۇمبەتەيدەگى ىرگەلى، اتالى اۋىلدىڭ ءبىرى بولعان. ونىڭ ۇستىنە بەلگىلى باتىردىڭ تۇقىمى بولعاندىقتان، احاڭنىڭ جاقىندارىنىڭ ىشىنەن باتىرلىقتى، مىقتىلىقتى سالت قىلعان ءىرى مىنەزدى ادامدار كوبىرەك شىققان.
احاڭنىڭ اكەسى بايتۇرسىن بالاسىن وزگە اعايىندارى تۇسكەن جولعا تۇسىرمەي، ونەر-ءبىلىم ۇيرەتپەكشى بولىپ، جاس كەزىندە تورعايداعى ەكى سىنىفتىق ورىس-قازاق شكولىنا بەرگەن. سول شكولدا وقىپ ءجۇرىپ، 13 كە كەلگەندە اكەسى بايتۇرسىن ۇكىمەت الدىندا «جازىقتى» كىسى بولىپ، سىبىرگە ايدالىپ كەتكەن.
مۇنىڭ سەبەبى، توسىن بولىسىنىڭ سايلاۋىنا شىققان تورعاي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى «كارى وياز» ياكوۆليەۆ ۇمبەتەيگە بۇرىننان كوپتىگىن كورسەتىپ، زورلىق قىلىپ جۇرگەن ءداۋىتباي توبىنا بولىسىپ، سونىڭ ءسوزىن قوستاپ، بۇلارعا قيانات قىلعاندىقتان بايتۇرسىن «كارى ويازدى» ساباپ، باسىن جارعان. بايتۇرسىننىڭ ايدالعان سەبەبى وسى. بۇل ۋاقيعا احاڭنىڭ سوڭعى كەزدەگى «اناما حات» دەگەن ولەڭىندە بالا كۇندەگى جۇرەگىنە قانداي اسەر بەرگەندىگىن كورسەتەدى:
وق ءتيىپ ون ۇشىمدە وي ءتۇسىرىپ،
بىتپەگەن جۇرەگىمدە بار
ءبىر جارام، -
دەگەنى سول كۇندە اكەسى كورگەن بەينەتتەن قالعان بەلگىسى.
تورعايداعى العاشقى تۇسكەن شكولىن جاستاي بىتىرگەن سوڭ، تاعى ىلگەرى وقۋدى تالاپ قىلىپ ورىنبورداعى ۋچيتەلدىك شكولىنا تۇسكەن. اۋەلگى شكولىندا دا ءھام سوڭعى ورىنبور شكولىندا دا ساباقتاس بالالاردىڭ الدى بولىپ، جاقسى وقىعان. ۋچيتەلدىك شكولدان 4 جىل وقىپ، جاسى 19 عا كەلگەندە، 1892-جىلى ونى دا بىتىرگەن.
احاڭنىڭ ءتارتىپتى مەكتەپتەن العان بارلىق وقۋى وسى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ اۋەلدە ماقسۇت قىلعان جولىمەن ەل ورتاسىنا بارىپ، قازاق بالالارىن وقىتپاق نيەتىمەن اقتوبە ۋەزى ساتپاقتى بولىسىنداعى احمەتكەرەي قوپسىباقوۆتاردىڭ اۋىلىنداعى اۋىلناي شكولعا بارىپ، وقىتۋشى بولعان. مۇندا ءبىراز ۋاقىت بولعان سوڭ، قوستاناي ۋەزىندە اۋليەكول دەگەن جەردە بولىستىق شكولىندا ەكىنشى رەت وقىتۋشى بولعان. اۋليەكولدەن ءۇشىنشى رەت اۋىسىپ بارعان شكولى قوستاناي قالاسىنىڭ ۋەزىندەگى ەكى سىنىفتىق ورىس- قازاق شكولى. بۇل ايتىلعان ءۇش شكولدا نەشە جىلدان تۇرعانى بىزگە بەلگىسىز. جيىنى ۇشەۋىندە ءتورت جىل تۇرىپ، 1896-جىلى ومبىدا اقمولا، سەمەي شكولدارىن باسقارىپ تۇرعان الەكتوروۆپەن حابارلاسىپ، ومبىعا بارعان.
احاڭنىڭ قوستانايدان كەتۋىندەگى سەبەپتەرىنىڭ كوبى بىزگە بەلگىسىز. كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، قازاقتىڭ باسقا جەرلەردەگى حال- جايىن كورىپ-ءبىلۋ بولسا كەرەك. ومبىعا بارىپ، الەكتوروۆپەن كورىسۋى - احاڭنىڭ كەيىنگى كۇندەگى ادامشىلىعى مەن ىسىنە ەكى ءتۇرلى اسەر بەرگەن. بىرەۋى، الەكتوروۆتىڭ قازاق تۋراسىنداعى وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ باسىن ءبىلىپ، كوزدەپ جۇرگەن ماقسۇتىن سەزگەن بولار. اتاقتى يلمينسكييدىڭ جولىمەن قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن وسى وقۋ كەرەك دەگەن ساياساتتى تۇتىنىپ جۇرگەندىگىن سوزدەرىمەن بىلدىرگەن الەكتوروۆتىڭ نيەتىمەن جاقىن كەلىپ تانىسقان سوڭ، احمەت قازاق حالقىنىڭ جاعدايىنىڭ اۋىرلىعىن ۇعىپ، ەل تۋراسىنداعى تۇكپىرلى ويى سول كەزدە ويانا باستاعان.
الەكتوروۆپەن تانىسۋدىڭ ەكىنشى اسەرى - احاڭنىڭ جولى اشىلىپ، پىكىرى اشىلىپ، بۇرىنعى ءبىلىم-ونەر جۇزىندەگى شالا ءبىلىنىپ، كومەسكىلەۋ ءتۇسىنىپ جۇرگەن نارسەلەرىن تازا بىلۋىنە سەبەپ بولعان. ومبىدان سوڭ از ۋاقىت تۇرعان جەرى - قارقارالى. وندا 1896-جىلدان باستاپ 1907-جىلعا شەيىن تۇرعان. قارقارالىدا اۋەلدە سىنىفتىق ورىس-قازاق شكولىندا بولىپ، ارتىنان گورودسكوە ۋچيليشەنىڭ وقىتۋشىسى بولعان.
قارقارالىدا تۇرعانداعى سوڭعى 4 جىل احاڭنىڭ ساياسات ىسىنە بەلسەنىپ كىرىسىپ، جازۋىمەن دە، ىسىمەن دە بوي كورسەتكەن كەزى. سول مەزگىلدە 1905-جىلدىڭ وزگەرىسى بولعان. قازاقتىڭ ماسكەۋدەن كەلگەن بىرەن-ساران ستۋدەنتى، باسقا قالالاردا وقىپ جۇرگەن جاستارى ءھام ەسكىلىكتەن كەلە جاتقان پىكىرى ءتۇزۋ ۇلكەندەرىنىڭ اراسىنا وزگەرىس رۋحى جايىلىپ، قازاقتىڭ ەلدىگىن سويلەي باستاعان كەزدەرى سول مەزگىل بولاتىن.
1905-جىلى قارقارالىدا احاڭمەن باسقا ءبىراز وقىعاندار باس قوسىپ، ۇكىمەتكە قازاق حالقىنىڭ اتىنان پەتيتسيا (ارىز-تىلەك) جىبەرگەن، ول پەتيتسياداعى اتالعان ۇلكەن سوزدەرى - ءبىرىنشى جەر ماسەلەسى. قازاقتىڭ جەرىن الۋدى توقتاتىپ، پەرەسەلەندەردى جىبەرمەۋدى سۇراعان، ەكىنشى، قازاق جۇرتىنا زەمستۆو بەرۋدى سۇراعان، ءۇشىنشى وتارشىلاردىڭ ورىس قىلماق ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ول كۇننىڭ قۇرالى بارلىق مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قوسىلۋىندا بولعاندىقتان قازاق جۇرتىن مۋفتيگە قاراتۋدى سۇراعان.
پەتيتسياداعى تىلەك قىلعان ءىرى ماسەلەلەر وسى. ول كۇندەگى وي ويلاعان قازاق بالاسىنىڭ دەرتتى ماسەلەسى وسىلار بولعاندىقتان، احاڭدار باستاعان ىسكە قىر قازاعىنىڭ ىشىندە تىلەۋلەس كىسىلەر كوپ شىققان. كوپشىلىكتىڭ ويانۋىنا سەبەپشى بولعان. سول جىلداردان كەيىن باس قوسقان جيىندا، جازىسقان حاتتا، وڭاشادا بولعان اڭگىمەدە ەل قامى، ەل مۇڭى دەگەن سوزدەر احاڭنىڭ اۋزىنان كەتپەيتىن ءسوزى بولعان.
ەلشىلدىك ۇرانىن سالىپ، اگيتاتسيانىڭ اۋدانىن كەڭەيتىپ، ەل ىشىنە ارماندى سوزدەرىن جايا باستاعان. سول جىلداردىڭ ىشىندە بەلگىلى «قىرىق مىسال» جازىلعان. قالىڭ قازاق جۇرتىنىڭ العاشقى ەستىگەن توڭكەرىس اتاعى جايىلىپ، ەلدىڭ شىن قامقورى ەكەندىگى ەكىنىڭ بىرىنە ءمالىم بولا باستاعان.
ءبىراق سول كەزدە توڭكەرىستىڭ كۇنى ءبىتىپ، پاتشانىڭ جاۋىز ۇكىمەتى قايتا كۇشەيىپ، ەلشىلدەرگە قۋعىن جاساپ، قىسىمشىلىق جاسايتىن قاندى كۇندەرى قايتا تۋعان. قازاق ىشىنەن ەجەلدەن ەلدى ۇمىتىپ، ادامشىلىق قارىزىن شەندى-شەكپەنگە ساتقان قۇزعىن سياقتى ءتىلماشتارى، ءوزىمشىل نادان بولىستارى بىرەن-سارانداپ باس كوتەرگەن. قاراڭعى ءۇيدى بينت قىلعان «سابازدارعا» جەم ايىراتىن جەر تابىلعان.
ولار «قىرىق مىسالدىڭ» ولەڭدەرىن پەريەۆود قىلىپ، 1905-جىلداعى پەتيتسيا بەرگەن ادامنىڭ ءبارىنىڭ اتىن جيىپ، ۇستىنەن بەلگىلى دونوستارىن جۇرگىزە باستاعان. بۇلاردىڭ بەينەتى كوپكە سوزىلماي- اق، از كۇندە ەڭبەگى جانعان. قازاقتىڭ وزگەرىس ۋاقىتىندا تۇزەلۋدى ويلاپ، تۋرا بەتپەن جۇرگەن ازاماتتارىنىڭ ءبارى دە ۇكىمەتتىڭ قىرىن قاباعىنا ءىلىنىپ، اباقتىعا تۇسە باستاعان.
سول دونوستىڭ ارقاسىندا 1907-جىلى قارقارالى قالاسىندا احاڭدى 6 جولداسىمەن اباقتىعا سالعان. قارقارالى تۇتقىنىندا از ۋاقىت وتىرعان سوڭ «جازالىلاردى» سەمەيگە ايداعان. 12 جىل ءومىرىن وتكىزىپ، ەڭبەگى جانباي ايدالىپ بارا جاتقاندا احاڭنىڭ قايعىلى كوڭىلىنەن شىققان اۋىر ءسوزدىڭ ءبىرى:
قوش ساۋ بول، قارقارالى، جۋىلماعان،
ايداي بەر، قالسا ادامىڭ قۋىلماعان،
- دەگەن ولەڭىنەن انىق كورىنەدى. سەمەيدە سەگىز اي اباقتىدا وتىرعان سوڭ ءبىر جارىم جىلعا (ادمينيستراتيۆتىك سسىلكاعا) ايداۋ رەتىمەن ورىنبورعا كەلگەن. ورىنبوردا سول تۇرعان جىلدارىنداعى اۋەلگى نيەت قىلعان بەتىنەن تايىنباي، بۇرىنعىدان اشىراق، كۇشتىرەك تىلمەن «ماسانى» جازعان. قازاق وقۋشىسىنا ەستىلگەن ەكىنشى ەلشىلدىك ۇرانى «ماسا» بولاتىن.
بۇل كىتابى شىققان كەزدە ۋفاداعى «عاليادا» وقىپ جۇرگەن قازاق شاكىرتتەرى تىربانىپ، تالاپ قىلىپ، قازاقشا گازەت شىعارماقشى بولعان. كەرەكتى قارجىنى ەلدەن جيىپ، ءوز ورتالارىنان شىعارىپ، گازەتتەرىنە شىعارۋشى بولۋعا احاڭدى بەلگىلەگەن.
قازاقتىڭ ول كەزدەگى ەرتە ويانعان توبىنىڭ ءبىرى «عاليا» شاكىرتتەرى ەدى، سولاردىڭ تالابىمەن كەيىنگى ۋاقىتتا اتاقتى بولعان «قازاق» گازەتىنە العاشقى نەگىز سالىنعان. احاڭ شىعارۋشى بولىپ، «عاليا» شاكىرتتەرى كومەكشى جازۋشىلارى بولىپ، ورىنبورداعى ورىس شكولىندا جۇرگەن بارلىق قازاق بالاسى باسقارمانىڭ قارا جۇمىسشىلارى بولىپ، كوپتەپ- كومەكتەپ العاشقى ساندارىن شىعارا باستاعان. ارتىنان «قازاق» نىعايىپ، ءوزىن ءوزى الىپ ءجۇرىپ كەتتى.
1917 -جىلدىڭ توڭكەرىسىنە شەيىن احاڭنىڭ ۋاقىتى «قازاق» گازەتىمەن بىرگە ءوتتى. بۇندا دا «قازاقتىڭ» ساتىلعان ءتىلماشتارى جاساعان دونوستارى از بولعان جوق. الدەنەشە رەت «قازاقتى» جاپپاق بولعان، شتراف تولەتكەن، احاڭدى اباقتىعا سالماق بولعان كۇندەرى بىزگە بەلگىلى. ءبىراق احاڭنىڭ دەنساۋلىعىن ويلاپ، ءحالىن ۇققان جولداستارى اباقتىعا جاتقىزعان جوق. ۇكىمەتتىڭ تىلەگەن شترافىن بەرىپ بوساتىپ الدى.
1917-جىلدىڭ توڭكەرىسىنەن بەرى احاڭنىڭ ىستەپ جۇرگەن قىزمەتى، جازىپ جۇرگەن كىتاپتارى، سوزدەرى جۇرتتىڭ كوبىنە بەلگىلى بولعاندىقتان، ودان بەرگى جايلارىن كوپ جازباقشى ەمەسپىن.
وسى كۇندە احاڭ ورىنبوردا. باسىنان كەشكەن تولقىندى كۇندەر ساقال-شاشىنا اق كىرگىزىپ، بەتىنە ءاجىم تۇسىرسە دە ازىرشە دەنى ساۋ، جاس كۇنىنەن كوڭىلى سۇيگەن قىزمەت بولعاندىقتان، ورىنبورداعى قازاق ينستيتۋتىنىڭ ءھام باسقا قازاق بالاسى وقىعان مەكتەپتەردىڭ وقىتۋشىسى بولىپ ءجۇر. مەكتەپتەن بوساعان ۋاقىتتا قازاق مەكتەپتەرىنە كەرەكتى كىتاپتار جازادى.
بۇرىنعى وقۋشىلارعا بەلگىلى «ءتىل قۇرالى»، «وقۋ قۇرالدارىنان» باسقا سوڭعى جىلداردا «الىپپە ىستەرىن» ھام قازاقشا جازعان. بۇل سوڭعى كىتابى وسى كۇندە ورىنبوردا باسىلىپ جاتىر. جاڭادان العان حابارعا قاراعاندا بىلتىردان جازىپ جۇرگەن «مادەنيەت تاريحى» دەگەن كىتابىن وسى كۇندە ءبىتىرىپتى.
جاقىندا و دا باسىلىپ شىقسا كەرەك. احاڭ سوڭعى جىلدارداعى ۋاقىتتىڭ ءبارىن قازاقتىڭ مەكتەبىنە سارىپ قىلىپ، ىستەگەن ءىسى دە، جازعان جازۋى دا سوعان ارنالعان. سوندىقتان بۇرىنعى ۋاقىتتاعى جاس بۋىننىڭ ءالسىز ويىن تەربەتكەن، جۇرەككە جىلى ءتاتتى ولەڭدەرىن سوڭعى جىلدارى ەستي الماي ءجۇرمىز.
ءبىراق احاڭنىڭ بۇرىنعى ايتقان ءسوزىن ءالى قازاق بالاسى ۇمىتقان جوق، ولەڭىندەگى بەلگىلى سارىن ءالى ەسكىرگەن جوق.
ءالى كۇنگى قازاق دالاسىنىڭ كۇشتى سارىنى بولىپ، ارقانىڭ قوڭىر جەلىمەن بىرگە ەسىپ، شالقىپ جاتىر. بۇدان 10-15 جىل بۇرىن:
الاشتىڭ ۇمبەتىنىڭ ءبارى ءمالىم،
كىم قالدى تارازىعا تارتىلماعان؟ - دەپ احاڭ ايتسا، ءبىز دە وسى كۇندە سونى ايتامىز. اينالىپ كەلىپ تارازىعا تارتىلعان، سىننان وتكەن دەپ احاڭنىڭ عانا ارداقتى اتىن اتايمىز. ودان باسقا جالپاق ەلدىڭ سىنىنا تولىپ، مەيىرىن قاندىرعان كىسىلەرى ساناۋلى.
احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇرانى - «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «قازاق» گازەتىنىڭ 1916-جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى، ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتىن ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن.
ونى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. بۇنىڭ شىندىعىنا ەشكىم دە داۋلاسپايدى.
سوندىقتان 50 جىلدىق تويىن ىستەپ وتىرعان قۋانىشتى كۇندە احاڭا ءبىزدىڭ ايتاتىن ءسوزىمىز: «احاڭ - ەڭبەگى جانعان جاننىڭ ءبىرى. ىستەگەن ءىسىنىڭ جەمىسى - ارتىنان كەلە جاتقان جاستار. ونىڭ ارتى احاڭ مەكتەبىنە ءتىزىلىپ، كىرىپ جاتقان جاس بۋىن، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتى احاڭدى ءوزىنىڭ باسشىسى دەپ سانايدى».
قالامىنان تامعان بال ەم بولۋدان اينىمايدى، ءال دە بولسا، ءومىرىنىڭ ۇزاق بولىپ، ەڭبەگىنىڭ ءونىمدى بولۋىن تىلەۋدەن قازاق بالاسى قايتپايدى.
مۇحتار اۋەزوۆ
1923 ج.
Egemen Qazaqstan
