امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى. «كنيگوليۋبتاعى» ماقالا

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ءۇمىتىڭدى ۇكىلەگەن تۇڭعىش كىتابىڭنىڭ قۋانىشى جۇرەگىڭدى قالاي جىلىتسا، ول تۋرالى باسپا ءسوز بەتىندە بىلدىرگەن العاشقى پىكىر ودان بەتەر جانىڭا ىستىق.

قارا ورمانداي قاپتاعان وقىرمان تۇگىل، ادەبي ورتاعا دا ءالى ءجوندى تانىلىپ ۇلگەرمەگەن سەنىڭ ونەردەگى ءبىرىنشى قادامىڭا ءسات-ساپار تىلەگەن جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى شالقار شابىت سىيلاپ، كۇدىگىڭنىڭ بۇلتىن سەيىلتىپ، الداعى كۇنگە دەگەن سەنىمىڭدى ارتتىرىپ، بالاپان سەزىمىڭە قانات بىتىرەدى ەمەس پە؟ تۇساۋى جاڭا عانا كەسىلىپ، ادەبيەت تابالدىرىعىنان يمەنىپ اتتاعان تالاپكەردىڭ ءوز تۆورچەستۆوسى جونىندە جازىلعان ماقالانى وقىعان كەزدە قالاي تەبىرەنىپ، ءتاتتى اسەردىڭ قۇشاعىندا بالقىپ، قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن تاپتىشتەپ بەرمەسەم دە تۇسىنەتىن شىعارسىز. جيىرما جىل بۇرىن ءدال وسىنداي تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايتىن عانيبەت سەزىمدى باسىمنان كەشكەنىم ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە.

ءيا، ءيا، سول جىلى اللا جارىلقاپ، ادەبيەت الەمىنە قاراي العاشقى قادامىن باسىپ، بالاپان سەزىمدەرىنە قانات ءبىتىپ ەندى تانىلا باستاعان مەنىڭ ءبىر توپ زامانداستارىمنىڭ تۇڭعىش كىتاپتارى جارىق كوردى. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن، «وتىرار» كىتاپحاناسى سەرياسىمەن شىعىپ، وقىرمانعا جول تارتقان جۇزدەگەن كىتاپتاردىڭ ىشىندە مەنىڭ دە «اق جاۋىن» اتتى سىن ماقالالار جيناعىم بار- تىن.

توقسانىنشى جىلداردىڭ سەڭ سوققانداي سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن ەكونوميكالىق داعدارىستارىن ەلىمىز ەندى- ەندى ەڭسەرىپ، ايىلىن جيا باستاعان ءولىارادا شىققان تۇڭعىش كىتاپتارىمىز جۇرەگىمىزگە ادەمى سەنىم ۇيالاتىپ، ءسونىپ بارا جاتقان ءۇمىتىمىزدىڭ شوعىن ۇرلەگەندەي بولعان. كىتابىمىز قولىمىزعا تيگەن سوڭ بۇرىنعىداي ەمەس، ءوزىمىزدى اجەپتاۋىر اقىن، جازۋشى، سىنشى سەزىنىپ، شىعارمالارىمىزدى تالانتتى اعالارىمىزعا سىيلاپ، قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي، ءماز- ءمايرام بولىپ جاتتىق. اشىق ايتپاساق تا، ءبارىمىزدىڭ دە كوڭىلىمىز جارىققا ۇمتىلعان كوبەلەكتەي الىپ- ۇشىپ، ادەبي ورتانىڭ ءبىر اۋىز لەبىزىن اسىعا كۇتتىك.

...كىتابىم شىققان كەزدەگى قۋانىشىمنىڭ قىزۋى باسىلا باستاعان كۇندەردىڭ بىرىندە مەنىڭ سىن- ماقالالار جيناعىما ءالعىسوز جازىپ، ءسات- ساپار تىلەگەن، ونەردەگى ۇستازىم، ءھام قامقورشىم زەينوللا سەرىكقالييەۆ اعام ويلاماعان جەردەن حابارلاستى. تەلەفون ارقىلى ازدى- كەم اماندىق- ساۋلىق سۇراسقان سوڭ ول: «سەنىڭ كىتابىڭ تۋرالى «كنيگوليۋب» گازەتىنە شىققان ورىس تىلىندە جازىلعان ماقالانى وقىدىڭ با؟» دەپ كۇتپەگەن سۇراق قويدى. اڭ-تاڭ قالىپ، وقىماعانىمدى مويىندادىم. زەكەڭ بولسا: «گازەتتى تاۋىپ الىپ، مىندەتتى تۇردە وقىپ شىق. وتە ساۋاتتى جازىلعان دۇنيە. كىتابىڭا عانا ەمەس، شىعارماشىلىعىڭدى دا جان- جاقتى تالداپ، جوعارى باعا بەرىپتى»، - دەپ ودان بەتەر مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىمدى ارتتىرا ءتۇستى.

ەرتەڭىنە بۇكىل الماتىنى تابانىمنان تاۋسىلىپ شارلاپ «كنيگوليۋب» گازەتىن كوك بازاردىڭ جانىنداعى دۇڭگىرشەكتەردىڭ بىرىنەن ازەر تاپتىم.

«پەرۆايا كنيگا كريتيكا» دەپ اتالاتىن گازەتتىڭ تۇتاس بەتىن العان كولەمدى ماقالا راسىندا دا جاقسى جازىلىپتى. اۆتوردىڭ مەنىڭ تۆورچەستۆومدى عانا ەمەس، جالپى قازاقتىڭ ادەبي الەمىنىڭ قازانىندا قايناپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ ءبارىن دە نازاردان تىس قالدىرماي، وقىپ جۇرەتىنى جازۋ مانەرىنەن- اق بايقالىپ تۇردى. ءبىر وكىنىشتىسى، باسىلىمدا ماقالا اۆتورىنىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلمەپتى. كىمنىڭ جازعان دۇنيەسى ەكەنىن بىلگىم كەلىپ گازەت رەداكسياسىنا سان مارتە تەلەفون شالعانىممەن، ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى.

كوڭىلىم تولقىپ، ويىم سان-ساققا جۇگىرىپ، ۇيقىم قاشىپ، ءتۇنى بويى كىرپىگىم جەلىمدەنبەي قويدى. «ورىس وقىرماندارى الدىنداعى مەنىڭ ابىرويىمدى اسىرىپ، مەرەيىمدى ءوسىرىپ تاستاعان جۇمباق جان كىم بولدى ەكەن؟» دەگەن جەگى ساۋال تاڭ اتقانشا جانىما تىنىشتىق بەرمەي، مازامدى الدى. ورىس تىلىندە جازاتىن، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءسوز ونەرىن بىلەدى- اۋ دەگەن اۆتورلاردىڭ ءبارىن ىشىمنەن ءتىزىپ شىققانىممەن، كىمنىڭ ماقالاسى ەكەنىنە اقىلىم جەتپەي، باسىم قاتتى.

جاۋابى تابىلماعان تالاي ساۋالدى مەزگىل تاسقىنى اعىزىپ اكەتكەنىمەن، وسى ءبىر سۇراق ويىمنان كەتپەي، كوڭىلىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بەرىشتەي بەكىپ، تاستاي ورنىعىپ جاتىپ الدى. قۇستاي ۇشقان ۋاقىت زاۋلاپ، كوزدى اشىپ- جۇمعانشا ون جىل دا زىمىراپ وتە شىقتى.

2008 -جىلدىڭ جەلتوقسانى ەدى. ءبىر سەبەپتەرمەن قىزمەت اۋىستىرىپ راديوعا جۇمىسقا تۇردىم. الماتىنىڭ كوشەلەرى اق مامىققا ورانعان قىستىڭ ورتاسىندا سۇحبات الۋ ءۇشىن ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالى، جازۋشى گەرولد بەلگەرگە جولىعۋعا تۋرا كەلدى. سىرتىنان عانا ءبىلىپ، باسپا سوزدە جاريالانعان ەڭبەكتەرىن وقىپ جۇرگەنىم بولماسا، كەزدەسەتىن كەيىپكەرىمدى جىعا تانىمايمىن.

اۋەلى ەكەۋمىز تەلەفونمەن سويلەستىك. وتە بيازى، مادەنيەتى جوعارى، زيالى ادام ەكەنىن ءسوز ساپتاۋ مانەرىنەن اڭعاردىم. ول سۇحبات بەرەتىن ۋاقىتىن بەلگىلەدى. ساعات تورتكە كەلىستىك. كەشىگىپ قالماۋىمدى ءوتىندى. كەشكى بەستە گەراعاڭا تاعى دا ءبىر ءتىلشى سۇحبات الۋعا كەلەدى ەكەن.

ۇيدەن ەرتەرەك شىعىپ، ساعات ءتىلى تۋرا ءتورتتى كورسەتكەندە جازۋشى پاتەرىنىڭ تۇيمەدەي قوڭىراۋىن باستىم. ەسىكتى گەراعاڭنىڭ ءوزى اشتى. اماندىق- ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، اۋەلى اڭگىمەلەسەتىن تاقىرىبىمىزدىڭ نوبايىن ايگىلەپ الدىق.

ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت گەراعاڭنان سۇحبات الىپ وتىرعان مەن ول كىسىنىڭ قانداي قيتۇرقى ساۋالدار قويىلسا دا كۇلبىلتەلەمەي، ەشكىمنەن تايساقتاماي سويلەيتىن باتىلدىعىنا، ويىن ىشىندە بۇگىپ قالماي، اشىق ايتاتىن تۋراشىلدىعىنا ءدان ريزا بولدىم. بۇل سۇحباتتى الۋعا گەرولد بەلگەردىڭ «كەزبەنىڭ ءۇيى» («دوم سكيتالتسا») رومانىنىڭ گەرمانيادا جارىق كورۋى تۇرتكى بولىپ ەدى. جازۋشىنىڭ كوركەم تۋىندىسى ماعان قاتتى ۇناعان.

روماندا كەزىندە جەر اۋدارىلىپ، قۋعىندالىپ، تاعدىرلارى تالكەككە ۇشىراپ قازاقستانعا كەلگەن نەمىستەر جايىندا باياندالادى. كىتاپتا جازۋشىنىڭ كوزىمەن كورگەن جاعدايلارى، باسىنان كەشكەن وقيعالارى وتە اسەرلى سيپاتتالىپتى. شىعارمانى وقي وتىرىپ، قازاقتاردىڭ نەمىستەردى قابىلداۋىندا جانە ولاردىڭ ءبىزدىڭ حالىققا وڭاي ءسىڭىسىپ كەتۋىندە تابيعي زاڭدىلىق بار ەكەنىن اڭعاراسىڭ. نەگە دەيسىز عوي؟ نەمىستەر دە، قازاقتار دا نەشە ءتۇرلى ازاپ پەن قورلىقتى باسىنان وتكەرگەن حالىقتار عوي.

سوندىقتان، ەزگى مەن تەپەرىشتى كوپ كورگەن ۇلتتاردا ءبىر- بىرىنە دەگەن باۋىرمال سەزىم كۇشتى بولادى جانە ولار ءبىرىن- ءبىرى جاقسى تۇسىنەدى. گەراعاڭنىڭ قازاقتىڭ جانىن جاقسى ءتۇسىنىپ، باۋىر باسىپ كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا جاتقانداي بولىپ كورىنەدى، ماعان. ايتپەسە، سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ قيىنشىلىعىندا ارتىنا قارايلاماي گەرمانياعا تارتىپ وتىرسا، ەشكىم دە ونى كىنالاماس ەدى. تابالاپ، سوڭىنان ءسوز دە ايتپاس ەدى. قانى نەمىس بولعانىمەن، رۋحى قازاق ەدى، گەراعاڭنىڭ. رۋحىنان باس تارتا المادى. جازۋشىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرعانىمدا وسى شىندىققا كوزىمدى جەتكىزگەندەي بولعان ويلاردىڭ ساعىمى سانامدا مۇنارلاندى.

- 1941 -جىلى ءبىزدى ەدىل بويىنان قازاقستانعا، سىبىرگە جەر اۋداردى، - دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن. - ول جەردە ءبىزدىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكامىز بولاتىن. مەن سول رەسپۋبليكانىڭ استاناسى ەنگەلس قالاسىندا تۋدىم. جەتى جاسىمدا قازاقستانعا كەلىپ، سودان بەرى وسى ەلدە تۇرامىن. شىعارماداعى نەگىزگى وقيعا وسىدان باستالادى. ال، 1956 -جىلى سوۆەت وداعىندا تۇراتىن نەمىستەر جىلىمىقتى سەزىپ، ولارعا از دا بولسا بوستاندىق بەرىلدى. وعان دەيىن نەمىستەردىڭ بارلىق جاعىنان جولى كەسىلىپ، قۇقىعى شەكتەلىپ، ءتىپتى، ولاردى جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلدامايتىن. ەركىن جۇرۋگە قۇقىعى جوق- تىن. مەن سول جىلىمىقتىڭ ارقاسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جوعارى ءبىلىم الۋ باقىتىن يەلەنگەن نەمىسپىن.

1954 -جىلى قاز پ ي- گە بار- جوعى بەس- اق نەمىس وقۋعا قابىلداندىق. بىزگە دەيىن ول ءبىلىم مەكەمەسىنە بىردە- ءبىر نەمىس وقۋعا تۇسە الماعان. ال، كاسىبي ديپلوم العىسى كەلگەن كەيبىر نەمىستەر اتى- ءجونىن، ۇلتىن وزگەرتىپ جازۋعا ءماجبۇر بولعان. مەنىڭ رومانىم نەمىستەردىڭ ەركىندىك الۋىنا رۇقسات ەتىلگەن وسى كەزەڭمەن اياقتالادى. رومان استاناداعى «اۋدارما» باسپاسىنان 2003 -جىلى جارىق كوردى. ەكى جىل بۇرىن «راريتەت» باسپاسى روماندى قايتا باستى.

ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن گەرمانياداعىلار رومانعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بەرليندەگى «حانتس شيللەر» باسپاسىنان نەمىس تىلىندە شىقتى. «قازاق كىتاپحاناسى» دەگەن سەريامەن ەلىمىزدە تۋعان ون بەس شاقتى اۆتوردىڭ كىتابىنىڭ قاتارىندا نەمىس جەرىندە مەنىڭ رومانىم دا جارىق كوردى.

مارقۇم اكەم ەندى مەن ەدىلگە قايتپايمىن، ءوز وتانىما ورالمايمىن، قازاقتىڭ اراسىندا قالامىن دەگەن شەشىمگە توقتاپ، اقىر سوڭىندا قازاق اۋىلىندا ءزاۋلىم اعاش ءۇي سالعان ازامات. روماننىڭ وقيعاسى دا وسى ءبىر ەپيزودتى سۋرەتتەۋدەن باستالادى. شىعارماداعى كەيىپكەرلەر - اياۋلى اكەم، ەڭبەك ارمياسىندا بولىپ، تالاي قيىنشىلىقتى كورگەن ءىنىسى حريستيان جانە گارري ەسىمدى ءۇشىنشىسى - ءوزىم.

گارريدىڭ كوزى ارقىلى قازاق اۋىلىنىڭ تىنىس- تىرشىلىگى، بوزبالا شاعىنداعى قازاق قىزىنا قۇلاي عاشىق بولعان تۇڭعىش ماحابباتى، ت. س. س ءبارى باياندالادى. قازاقتارمەن جاقسى قارىم- قاتىناسىنىڭ ارقاسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءتولقۇجات العان، وسى دارحان ەلدىڭ جاقسىلىعىن كورگەن نەمىس بالاسىنىڭ تاعدىرى سيپاتتالادى بۇل تۋىندىدا.

روماندا ويدان شىعارىلعان وقيعا جوقتىڭ قاسى. جالپى، مەنىڭ جازۋشىلىعىمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى كەيىپكەرلەرىمنىڭ كوپشىلىگى ومىردە بولعان ادامدار. ولاردى سول كۇيىندە شىعارمالارىمدا سيپاتتايمىن دا، ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتى- جوندەرىن دە وزگەرتپەيمىن. شىعارمامدا ءبىزدىڭ اۋىلداعى تالاي كىسىلەردىڭ ەسىمدەرى سول قالپىندا ءجۇر. مەنىڭ بۇل تۋىندىمدى دەرەكتى، اۆتوبيوگرافيالىق رومان دەسەڭىز دە قاتەلەسپەيسىز.

- نەمىس حالقى رومانىڭىزدى قالاي قابىلدادى؟

- ول تۋرالى ازىرشە حابارىم جوق. روماننىڭ تۇساۋكەسەرى تاياۋدا عانا ءوتتى. مەنى نەمىستەر كەلنگە شاقىرعان. ءبىراق دەنساۋلىعىما بايلانىستى بارا المادىم دا، سول جاقتاعى نەمىستەر، تانىس جازۋشىلارىم، دوستارىم، سوسىن نەمىس تىلىنە اۋدارعان ليحتەنفەيلت دەيتىن كەلىنشەك قاتىسىپ، مەن تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىپ، جىلى لەبىز ءبىلدىرىپتى. گەرمانياداعى ەلشىمىز نۇرلان وڭجانوۆ كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنىڭ قالاي وتكەنىن حابارلاپ ماعان حات جازدى، ال ءالجانوۆ ەسىمدى قازاق ماعان ارناپ نەمىس تىلىندە ولەڭ جازىپ، ونى جۇرت الدىندا وقىپ بەردى. باسپاگەردىڭ ايتۋى بويىنشا، شىعارمانىڭ تاعدىرى دۇرىس بولاتىن سىڭايلى. ويتكەنى، وندا شىندىق، نەمىستەرگە بەيتانىس قازاق تىرلىگى بار. سوندىقتان، باسپاگەر روماننىڭ وقىلاتىنىنا سەنىپ، تاياۋدا ونىڭ ەكىنشى باسىلىمىن جارىققا شىعارۋعا ارەكەت ەتىپ جاتىر، - دەدى گەراعاڭ كوڭىل كەسەسىنە سىيماعان قۋانىشىن جاسىرا الماي، كۇلىمدەپ.

نەگىزگى جۇمىسىمدى اياقتاپ، سۇحباتتى الىپ بولعاننان كەيىن ەكەۋمىز ۋاقىت تاۋىپ بۇگىنگى ادەبيەت، قوعامداعى ءتۇرلى وقيعالار، ساياساتتاعى وزگەرىستەر جايىندا دا سويلەستىك. قوشتاسار كەزدە گەراعاڭ «ايتپاقشى، سەن سىنشىسىڭ عوي. جازعاندارىڭدى وقىپ جۇرەمىن. مەن دە كەيدە قولىم قالت ەتكەندە سىن جازامىن، الىمە قاراماي. بىرەۋلەردى - سىنايمىن، بىرەۋلەردى - ماقتايمىن. جاقىندا سول جازعاندارىم كىتاپ بولىپ شىقتى. سول ەڭبەگىمدى ساعان سىيلايىن. وقىپ كورەرسىڭ» دەپ قولتاڭباسىن جازىپ، تاياۋدا جارىق كورگەن سىن كىتابىن بەردى. كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن ءجۇرىپ اپتا سوڭىندا عانا كىتاپتى قولىما الۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. ۇيرەنشىكتى ادەتىمە سالىنىپ، الدىمەن كىتاپتىڭ مازمۇنىن قاراي باستاعانىمدا ون جىل بۇرىن وقىعان «پەرۆايا كنيگا كريتيكا» دەگەن ماقالا كوزىمە وتتاي باسىلدى....

امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى. 2017