ءسۇيىنباي اقىننىڭ سۋرەتى

نۇر- سۇلتان.قازاقپارات - ۇلكەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «جەتىسۋ اقىندارىنىڭ التىن دىڭگەگى» دەپ باعا بەرگەن ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ بەينەسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ءتول ۆاليۋتامىز «ءۇش تەڭگە» ارقىلى كوپشىلىككە تانىس بولدى.

اقىننىڭ بۇل فوتوسى ءوزى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ جەتپىس جىلدان كەيىن سالىنسا، ونى بەينەلەگەن ادام قازاق سۋرەت ونەرىنىڭ مايتالمانى ءابىلحان قاستەيەۆ ەكەن.

اتاقتى سۋرەتشى ءابىلحان اعا ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە: «بۇعان دەيىن امانگەلدى باتىردىڭ پورترەتىن سالۋ بارىسىندا ومىردەن تۇيگەنىم - دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن تاريحي تۇلعالاردى ءدال بەينەلەۋگە، ونىڭ شىنايى ءبىتىمىن جاساپ شىعارۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندىم. وسى ءۇردىستى ءارى قاراي دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى بىرنەشە تاريحي تۇلعالاردى تىرىلتسەم دەگەن تالپىنىس پايدا بولدى. سونداعى تاڭداپ العانىم - ءسۇيىنباي اقىن بولدى»، دەيدى.

ول كەزدە اقىننىڭ ومىردەن وتكەنىنە كوپ جىل بولعانى بىلاي تۇرسىن، ول كىسىنى كوزى كورگەن ادامداردىڭ ءوزى جوقتىڭ قاسى ەدى. ويلاعان ءىسىن تياناقتاۋ ءۇشىن ءابىلحان اعا 1971 -جىلدىڭ كوكتەمى قىلتيىپ، كوبىك قاردىڭ باۋىرىن تەسىپ قىزعالداق ءبۇر جارعان، تاۋ بوكتەرىندەگى الما اعاشتارىنىڭ ساعاعى جىپسىگەن، تامىرىنا جىلى راي جۇگىرگەن شۋاقتى كۇندەردىڭ بىرىندە ءسۇيىنباي اقىننىڭ اۋىلىنا قاراي اتتىڭ باسىن بۇرادى.

قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاتتى قاعازعا جازىلعان: «ءسۇيىنباي اقىن 1822 -جىلى قازىرگى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ جەرى مايتوبە جايلاۋىندا تۋعان» دەگەننەن باسقا ءىلىپ الار دەرەك جوق. جولاي بۇل كىسى اتاقتى اقىن جامبىل جابايەۆتىڭ ءپىر تۇتقان ۇستازى ەكەنىن بىلەدى. جاكەڭ جارىقتىق: «مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي، ءسوز سويلەمەن سيىنباي»، دەگەن عوي. شاكىرتى جامبىل جويقىن اقىن بولعانىنا قاراعاندا ءسۇيىنباي تەگىن ادام ەمەس.. .

وسىلاي ويسوقتى بولىپ جوق ىزدەگەن ءابىلحان قاستەيەۆ ميچۋرين اۋىلىندا تۇراتىن 88 جاستاعى قاريا مىرزاباي ساتايەۆتىڭ ۇيىنە كەلەدى. ءدال وسى جەردە ابەكەڭدى ءتاڭىر جارىلقايدى. مىرزاباي اقساقال ءسۇيىنباي اقىندى كوزىمەن كورگەن ادام ەكەن. قاريا: «ءسۇيىنباي كەۋدەسىنە تۇسكەن سالالى اق ساقالدى، قىران قاباق، قىر مۇرىندى، ادامعا تىكە قاراعاندا جانارى وتكىر، اق تۇسكەن قاسى قالىڭ، كەڭ ماڭدايلى، بويى سۇڭعاق ەدى» دەپ سۋرەتتەپ بەرەدى («لەنينشىل جاس» گازەتى، 1972 -جىل، ماقالا اۆتورى - س. ءداۋىت ۇلى).

وسى ءسوز سۋرەتشىنىڭ جۇرەگىنە جاتتالىپ قالادى دا، دەرەۋ شەبەرحاناسىنا كەلىپ، ءوزى ەستىگەن جوعارىداعى ءسوز- سۋرەت بويىنشا ارىندى اقىننىڭ شتريح بەينەسىن تاڭبالاۋعا وتىرادى. عاجاپ، قولىنا قارىنداش ۇستاپ اق قاعازعا اقىننىڭ سۇلباسىن تۇسىرە باستاسا بولدى، تۇلا بويى قالتىراپ دىرىلدەيدى. ءتىپتى دەگبىرى كەتىپ، كوڭىل تۇكپىرىندە ءبىر ۇرەي پايدا بولادى («ءابىلحان اعا»، الماتى، 2004 -جىل، 88-بەت).

بۇنداي - ءاربىر شىعارماشىلىق ادامىنىڭ ومىرىندە سيرەك بولسا دا كەزدەسەتىن قۇبىلىس، ياعني ۇلكەن ءىستىڭ الدىنداعى كەزەكتى تولقۋ نەمەسە سۋرەتشىنىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى دايىندىق پەن قاعاز بەتىندەگى بەينە سايكەس كەلمەي سودان پايدا بولاتىن داعدارىس شىعار.

ءسويتىپ، ءا. قاستەيەۆ سۋرەتتى سالماي تۇرىپ الدىمەن ءسۇيىنباي اقىننىڭ شىعارماسىمەن تولىق تانىسىپ شىعۋدى ءجون سانايدى. البەتتە، ءسۇيىنباي قاتارداعى قالىڭ اقىننىڭ ءبىرى ەمەس ەكەن. جىرلارىندا ەرلىك رۋح ۇرانداپ تۇر. بۇل رۋح قالايدا اقىننىڭ پورترەتىنەن كورىنۋى كەرەك. سۇيەكەڭ:

«ءبورى باسى - ۇرانىم،

ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم،

ءبورىلى بايراق كوتەرسە،

قوزىپ كەتەر قايداعىم»،

- دەپتى. ونىمەن قويماي قىرعىز اقىنى قاتاعانمەن ايتىسقاندا:

«الماس قۇرىش قىلىشپىن،

التىننان سوققان سابىمدى،

ناركەسكەنگە جولىقتىڭ،

شاشارمىن سۋداي قانىڭدى.. .»

دەيدى. سۇمدىق ەمەس پە؟ ! ەندى وسىدان كەيىن ءسۇيىنباي بەينەسىن رۋح قۇشاعىنا بولەۋ كەرەك. ودان اقىننىڭ، سونىڭ ىشىندە دالا دانالىعى سىڭگەن قازاق اقىنىنىڭ بەينەسىن ۇرپاق كورەتىن بولسىن. ماقسات وسى.

* * *

اقىننىڭ سۋرەتىن سالىپ جۇرگەن تۇستا ءابىلحان اعا جامبىل اۋدانىندا ءسۇيىنبايدىڭ مالىباي دەگەن بالاسىنان تۋعان ۇكىجان اتتى نەمەرە قىزى بار دەگەندى ەستيدى. ۇكىجان اپا سول كەزدىڭ وزىندە 87 جاسقا اياق باسقان «تورىنەن كورى جۋىق» جان ەكەن. سۋرەتشىنىڭ جۇمىسىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، اتاسى تۋرالى بىلگەنىن ايتىپ بەرەدى:

- اتامىز وتە بالاجان ادام ەدى. ۇزىن اق ساقالى بولدى. ءبىز الدىنا وتىرىپ الىپ ساقالىن تاراپ وينايتىنبىز. اياعىنا وراتىلعان اق شاپانىن جەلبەگەي جامىلىپ، اق ساقالى جەلبىرەپ كەلە جاتاتىن. كەيدە وزىمەن- ءوزى بولىپ قوڭىرتوبەنىڭ باسىندا دومبىرا شەرتىپ وتىراتىن. بىردە ماعان: «قاراعىم، ۇكىجان، سۇيىق زاتتا قالىپ جوق. مىسالى، قىمىزدى توستاعانعا قۇيساڭ دوڭگەلەپ شىعا كەلەدى، ءتورت بۇرىش اعاش اياققا قۇيساڭ، ءتورت بۇرىش بولا سالادى. لايىم، وسىنداي ءوزىنىڭ بەت- بەينەسى جوق سۇيىق بولعاننان ساق بولعايسىڭ!» دەگەن ەدى دەيدى.

ۇكىجان اپادان «اتاڭىز ءسۇيىنبايعا كىمنىڭ بەت الپەتى ءدوپ كەلەدى؟» دەپ سۇراعاندا: «مىنادان اۋمايدى» دەپ، ءوزىنىڭ بالاسى توعىزبايدى كورسەتىپتى. سودان ابەكەڭ توعىزبايدان تارتىپ كوپتەگەن ادامنىڭ سۋرەتىن سالىپ شىعادى. امانگەلدى باتىردىڭ پورترەتىن سالعان تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ جەكە ادامداردىڭ بەت مۇشەلەرىنەن دەتالدار قۇراستىرادى، ءارتۇرلى جۇزدەگەن ەتيۋد جينايدى. اقىرى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ سۋرەتىن سالىپ شىعادى. سوڭعى نۇكتەسى قويىلىپ، بوياۋى كەپپەگەن پورترەتتى كورگەن اقىننىڭ قىزى ۇكىجان سىپاتايەۆا: «ءسۇيىنبايدىڭ كەسكىن- كەلبەتىنە ءدال كەلەدى. مەن وسى بەينەنى ءسۇيىنباي دەپ تانيمىن»، دەپ جىلاپ جىبەرىپتى.

* * *

اقىن سالعان سۋرەتتى بەينەلەپ ايتساق: سۇتتەي اق ساقالدى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەڭسەلى. قاباعى بيىك، وي تۇنعان قوڭىر كوزدى. ماڭدايى جازىق، جۇزىندە دانالىق تۇنعان، قىر مۇرىندى. جەلبەگەي جامىلعان اق شاپانىنىڭ الدى اشىق، كەلبەتىنەن قىلاۋداي پەندەلىك ءىزى بايقالمايدى، تەك دالا اقىندارىنا ءتان اسقاق رۋحتىڭ تابى ەسىپ تۇر. كۇللى تىرشىلىك اتاۋلىعا بۇگەجەكتەمەي تۋرا قارايتىن سياقتى. ومىردە بولىپ جاتقان زورلىق- زومبىلىق، دۇنيەاۋي تالاس- تارتىس ەلىكتىرمەيتىن جانى تازا اسقاق اقىننىڭ وبرازىن اڭعاراسىز.

ودان كەيىن ابەكەڭ سۋرەتتى الىپ، ءسۇيىنباي اقىندى كوزى كورگەن جوعارىداعى مىرزاباي اقساقالعا كەلەدى. سۋرەتتى كورگەن مىرزاكەڭ ۇز- ا- ق قاراپ تۇرىپ- تۇرىپ: «ارمىسىڭ، سۇيەكەم!» دەپ تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ سالەم بەرىپتى. «مەنىڭ بالا كەزىمدە سۇيەكەڭدى اكەم جارىقتىق قوناق ەتىپ ەدى، ەندى مەن قوناق ەتەيىن!» دەپ كورشى- قولاڭ، اقساقال- كوكساقالداردى شاقىرىپ توي جاساپتى. قوناق شاقىرۋعا اتتانعان بوزبالالارعا «ءسۇيىنباي اقىن كەلدى!» دەپ ايتىڭدار دەپ تاپسىرىپتى. مىنە، ءسۇيىنباي اقىن بەينەسى وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن.

بۇل بەينەنى قالاي سالعانى جايىندا ءابىلحان قاستەيەۆ 1972 -جىلدىڭ 23 -ماۋسىمىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن «ءسۇيىنبايدىڭ سۋرەتى» اتتى ماقالاسىندا: «الاتاۋداي اقيىق اقىننىڭ سۋرەت بەينەسىن جاساپ شىعۋعا جىلدان استام ۋاقىت جۇمساپ، ەڭ اۋەلى، اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارىمەن تۇگەلدەي دەرلىك تانىستىم. ءسويتىپ، بۇدان جەتپىس جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن اتاقتى ادامنىڭ قاس- قاباعى، ماڭدايى، كوزى، مۇرىن ءبىتىسى، ەرىن، جاق، يەك، تاعى باسقا اناتوميالىق كەسكىندەرى قانداي ەدى دەگەن سۇراقتارعا جەكە- جەكە انكەتالىق انىقتامالار جينادىم. سونىڭ ناتيجەسىندە اقىنىڭ پورترەتتىك بەينەسى ومىرگە كەلدى»، دەپتى.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz